Petek Batum Panayırcı Uzm. Klinik Psikolog Klinik Psikolojide Gelişimsel Bakış Açısı: Gelişim Psikolojisinin Temel Kavram ve Modelleri Çerçevesinde Psikopatoloji Petek Batum Panayırcı Uzm. Klinik Psikolog

Normal gelişimsel süreçler anormal davranışı anlamamızı sağlar. Anormali, normal çerçevesinde tanımlayabiliriz. Psikolojik bozukluklara etki eden ve ortaya çıkışına zemin hazırlayan yapılar gelişimsel modellerden gelmektedir.

Bağlanma Kuramı (Attachment Theory) Ebeveynlik/erken dönem yaşantılar Piaget Bilişsel-Davranışçı Model Şema Modeli Psikoanalitik Modeller

Psikoanalitik Modeller Klasik Psikanaliz (Freud) Nesne İlişkileri Kuramı (Object Relations) Kendilik Psikolojisi (Kohut, Self Psychology)

Klasik Psikanaliz Psikoseksüel gelişim dönemleri Psikopatolojiye bakış

Nesne İlişkileri (Object Relations) Nesne, kişinin bağlanma geliştireceği bir insandır. Çocuğun nesnelerle kurduğu ilişkiler kendilik algısına katkıda bulunur. Nesne ilişkileri kuramcılarına göre, psikolojik sorunlar gelişimsel dönemde saplanma ve daha ileri gelişim evrelerine ilerleyememe olarak tanımlanır.

Nesne İlişkileri (Object Relations) Semptomatik davranış, erken dönem patolojik ilişkilerin çözümlenmesine yönelik çabalardır. Bu çabalar başarısız olur, çünkü gereksinimlerin karşılanması için kurulan yeni ilişkiler geçmiş patolojinin izlerini taşır. Patolojik örüntü tekrar tekrar deneyimlenir. Psikopatoloji: İçselleştirilmiş erken dönem nesne ilişkilerinin günümüz ilişkilerindeki yansımalarıdır.

Nesne İlişkileri (Object Relations) OKB Yüksek standart koyan, kontrolcü ebeveynlik Borderline kişilik bozukluğu Tutarsız ebeveynlik

Kendilik Psikolojisi (Self Psychology) Öznesne, kendiliğin uzantısı olarak algılanan kişidir. Anne, bebek için ayna (mirror) görevi görür. Annenin, bebeğin gereksinimlerine duyarlılıkla yanıt vermesi (öznesne işlevlerini iyi yürütmesi) içselleştirme yoluyla bebekte temelini anneden alan ama ondan farklı bir kendilik duygusu gelişmesini sağlar.

Kendilik Psikolojisi (Self Psychology) Çocuk, becerilerini ortaya koymak ve kabul görmek, benimsenmek gereksinimiyle aynalayan öznesneye bağlanır.

Bilişsel-Davranışçı Model Duygu ve davranışlar, olayların nasıl yorumlandığından etkilenir. İnsanların neler hissettiğini belirleyen şey olayın kendisi değildir. İnsanın duyguları ve davranışları, geniş ölçüde onun dünyayı zihinsel yapılandırma şekli tarafından belirlenir (Beck, 1967). Biliş (Cognition): İnsanın dünyayı anlamlandırması.

Bilişsel-Davranışçı Model Olaya ilişkin kişinin yüklediği anlamlarla duyguları belirler. Kişinin işlevsel olmayan düşünceleri değerlendirildiğinde duygular da genellikle değişir. İşlevsel olmayan düşünceler, inançlar ve varsayımlar öğrenilmiştir.

Bilişsel-Davranışçı Model Erken dönem yaşantılarından itibaren, insanlar kendileriyle, diğer insanlarla ve dünyayla ilişkili bazı inançlar geliştirirler.

Gelişimsel psikolojiye nasıl bağlarız?

Ebeveynlik X Mizaç

Ebeveynlik Biçimleri ve Patoloji/OKB Obsesif Kompulsif Bozukluk (OKB) OKB’ye özgü bilişsel inançlar Mükemmeliyetçelik/Kesinlik “Yaptığım her iş mükemmel olmalı” Yükseltilmiş sorumluluk algısı “Temizlemezsem evdekilerin hastalanmalarına yol açarım”

Ebeveynlik Biçimleri ve Patoloji/OKB Erken dönem yaşantılar ve ebeveynlik davranışları, OKB belirtileriyle ilişkili bilişsel inançlara etki eden gelişimsel yatkınlık faktörleri olarak değerlendirilmektedir.

Ebeveynlik Biçimleri ve Patoloji/OKB Aşırı koruyucu Eleştirel Kontrolcü Otoriter (katı davranışsal kontrol + düşük düzey sıcaklık) Ebeveynlik Bilişsel İnançlar OKB

Bilişsel-Davranışçı Model Durum Otomatik Düşünce Duygu Ara İnançlar (kurallar, beklentiler, tutumlar, varsayımlar) Temel İnançlar

Temel İnançlar (Core Beliefs)… Benlik şemaları İşlevsel olmayan şemalar Ben-diğeri şemaları “Yetersizlik” “Değersizlik”

Bir örnek… Temel inanç: “Yetersizim” Ara inanç: “Bir şeyi çok iyi anlayamıyorsam aptalım demektir”. Durum: Ders çalışmak. Otomatik düşünce: Çok zor, asla anlayamayacağım. Duygu: Üzüntü. Davranış: Kitabı kapamak. Fizyolojik tepki: Midede ağrı

Şema Kavramı Piaget: Kavramsal olan bilgi birikimidir. Her şeyi bildiklerimize göre algılarız. Sahip olduğumuz çerçevedir. Şemalarımız, sonraki bilginin üzerine konulacağı bir yapıdır.

Bilişsel Şemalar (Cognitive Schemas) Benlik şemaları/erken dönem şemalar/kişilerarası şemalar Kişilik ile bağlantılı bilgilerin depolanması, organize edilmesi, bütünleştirilmesi süreçlerinde etkilidir. Şemalar, bilişsel ve davranışsal süreçleri organize etmekte merkezi rol oynarlar (Ders çalışma örneği). Bowlby’nin Bağlanma Kuramından hareketle, temel şemalar bağlanma figürleri ile olan etkileşimleri içerir (Young ve Lindemann, 1992).

Şema, bağlanma figürleriyle olan etkileşimlerin zihinsel temsilleridir. Kişilerarası şemalar, bireyin farkındalık düzeyinde değildirler.

Şema Terapi Modeli Şema modeline göre, erken dönem uyumsuz şemalar (early maladaptive schemas), kişilik patolojileri ve psikolojik problemlerin temelinde yatar (Young ve ark., 2003). Erken dönem uyumsuz şemalar, anıları, duyguları, bilişleri ve beden duyumlarını içeren kişinin kendine ve ilişkilerine yönelik kapsamlı bilişsel örüntüler olarak tanımlanır.

Şema Terapi Modeli Şemalar, genellikle çocukluk ya da ergenlik dönemi boyunca gelişirler. Çocuklukta ve ergenlikte yaşanan örseleyici olaylardan kök alır.

Şema Terapi Modeli Erken dönem uyumsuz şemaların kökenleri: Temel Duygusal İhtiyaçların Karşılanmaması Güvenli bağlanma (güvenlik, istikrar, bakım ve kabul görmeyi içermektedir) Otomoni, yetkinlik ve kimlik algısı Duyguların ve ihtiyaçların ifade edilmesi Spotan olma ve oyun

Şema Terapi Modeli Bu temel ihtiyaçların engellenmesi şemaların oluşmasına ve bu gereksinimlerin uyumsuz yollarla karşılanmaya çalışılmasına yol açar. Bu çevresel özelliklerle beraber çocuğun mizacı (temperament) da etkili olmaktadır. Uyumsuz şemaların altında iki olgunun etkileşimi yatar.

Şema Terapi Modeli 2) Erken Dönem Yaşantılar Çocuğun ailesine ilişkin temsilleri çocuğun tüm dünyaya ilişkin temsillerini yansıttığından yaşamın erken dönemlerinde ebeveynlerle yaşanan etkileşimler büyük önem taşımaktadır.

Şema Terapi Modeli Temel erken dönem yaşantılar: Gereksinimlerin engellenmesi: Anlayış, istikrar, sevgi gibi en temel gereksinimlerin karşılanmaması. Duygusal Yoksunluk ya da terk edilme şemaları Travmatize edilme: Fiziksel ya da duygusal istismar Güvensizlik, kusurluluk şemaları Aşırı korunma: Özerlik, otonomi ve gerçekçi sınırlar gibi temel ihtiyaçlar göz ardı edilmiştir. Aşırı sınırsız, sınır konmaması. Bağımlılık/yetersizlik şemaları

Şema Terapi Modeli 3) Duygusal Mizaç Şemaların oluşumunda mizacın erken dönem yaşantılarla etkileşimi önem taşımaktadır.

Şema Terapi Modeline Bağlanma Kuramından Bakış: Bağlanma Kuramı Bowlby’nin bağlanma kuramından etkilenmiştir. Çocuklar, temel bakım veren kişilerle etkileşimleri boyunca, zihinsel modeller (internal working models) geliştirirler. Bu modeller, bağlanma figürü ve benliğe ilişkin beklentileri de kapsayan dinamik temsillerdir.

Şema Terapi Modeline Bağlanma Kuramından Bakış: Bağlanma Kuramı Bağlanma figürü ile kurulan ilişkiyi temel alan bu beklentiler bireyin kişilerarası alandaki algılarını biçimlendirir. Gelecekte kuracağı ilişkilerdeki inançlara, duygulara ve davranışlara rehberlik eder.

Şema Terapi Modeline Bağlanma Kuramından Bakış: Bağlanma Kuramı Bağlanma sonucu iki temel zihinsel model gelişir. Benlik modeli: kişinin bağlanma figürleri tarafından sevilmeye, desteklenmeye değer olup olmadığına yönelik kendisiyle ilgili inançlar.

Şema Terapi Modeline Bağlanma Kuramından Bakış: Bağlanma Kuramı Diğerlerine ilişkin zihinsel modelde ise, önemli diğerinin ya da bağlanma figürünün güvenirliği, ulaşılabilirliği ya da kabul ediciliği ile ilgili inançlar yer almaktadır. Pek çok araştırma erken dönem bağlanma yaşantılarının yetişkinlik dönemindeki ilişkileri etkilediğini göstermektedir.

Dörtlü Bağlanma Modeli (Bartholomew ve Horowitz, 1991) Güvenli Bağlanma Biçimi (secure attachment style): Benlik ve başkaları olumlu Kendini sevilmeye değer, başkalarını kabul edici olarak değerlendirmeyle ilgili inançlar bulunur. Saplantılı Bağlanma Biçimi (anxious-preoccupied attachment style) Olumsuz benlik, olumlu başkaları modeli Tutarsız, duyarsız ebeveynlik Değersizlik, yapışkan tarzda ilişki kurma isteği nedeniyle diğerlerini uzaklaştırma. Kişinin kendisi ve başkalarıyla ilgili zihinsel modellerini olumlu ve olumsuz olmak üzere iki boyutta incelenmesini temel alır.

Dörtlü Bağlanma Modeli Korkulu Bağlanma Biçimi (fearful-avoidant attachment style) Olumsuz benlik, olumsuz başkaları modeli Reddedici, aşırı eleştirel ebeveynler Özgüven eksikliği, çekingenlik Sevilmeye layık olmadığı, başkalarının güvenilemez ve reddedici olduğuna dair inançlar bulunur. Kayıtsız Bağlanma Biçimi(dismissive-avoidant attachment style) Olumlu benlik, olumsuz başkaları Bağlanma gereksinimi kabul edilmez Yakın ilişkilerden kaçınma, bağımsız olmanın önemini vurgulama

Şema Terapi Modeline Bağlanma Kuramından Bakış Bowlby’nin zihinsel modeller kavramı erken dönem uyumsuz şema kavramı ile örtüşmektedir. Şemalar gibi, zihinsel modeller ebeveynlerle olan etkileşimin sonucunda oluşur.

Şema Terapi Modeline Bağlanma Kuramından Bakış/Psikoterapi Çoğu psikoterapi hastası güvensiz bağlanma örüntüsü sergiler. Hastaların işlevsel olmayan zihinsel modellerinin kökenleri araştırılır. Terapist “güvenli üs” (secure base) olur.

Şema Terapi Modeline Bağlanma Kuramından Bakış/Psikoterapi Aynı prensipten hareketle şema terapistleri: Sınırlı yeniden ebeveynlik (limited reparenting) Terapi ilişkisini “düzeltici duygusal yaşantı” olarak kullanmak ve danışanın erken dönem ebeveynlik yaşantısındaki eksiklikleri gidermek. Örn., terapist, danışanın geçmişte sahip olamadığı “güvenli üs” olur.

Şema Terapi Modeline Piaget’nin Kavramlarından Bakış Şemalar, insanın çevresine uyum sağlamak amacıyla kullandığı bilişsel (zihinsel) yapılardır. Uyum sağlama birbirini tamamlayan 2 işlev yardımıyla yapılır: Özümleme (assimilation): Nesne ve durumların var olan şemaya uygun biçime getirilmesidir. Uyma (accomodation): Şemaya uymayan bilgi değiştirilir. Şemanın yeni durumu kapsayacak şekilde yeniden düzenlenmesi gerekir.

Şema Terapi Modeline Piaget’nin Kavramlarından Bakış Erken dönem uyumsuz şemalar, bireyin özümleme ve uyum arasındaki kurmak istediği dengeyi bozar. Sadece özümleme işlemi kullanılır. Yeni gelen bilgi ve kanıtlar çarpıtılır, şemaya uyumlu biçimde algılanır. Terapinin temel işlevi, şemaları çürüten, aksini ispatlayan yeni deneyimlere kişinin uyum sağlamasına yardımcı olmaktır. 5-22, 54-56