Etlik Tavuk Gübrelerinin Kompostlanma Sürecindeki Değişimler Gökhan ÇAYCI1, Çağla TEMİZ1, Sonay SÖZÜDOĞRU OK1, Gamze DEPEL2 1Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Bölümü, TÜRKİYE 2 Toprak Gübre ve Su Kaynakları Merkez Araştırma Enstitüsü, Ankara, TAPGEM, TÜRKİYE Metod Giriş Kompost örneklerinde Organik karbon (5), Toplam fosfor, potasyum, kükürt, kalsiyum, magnezyum ekstraktlarda (7) ICP-OES cihazı ile. Toplam azot (6) Humik+fulvik asit (8) pH ve EC (1/2.5 materyal-su ekstraktında) (9) Kireç (10) ülkemizde yıllık üretimi yaklaşık 2,1 milyon tona ulaşan etlik tavuk gübrelerinin küçük üretici bazında havalandırılmalı koşullarda kompostlanması ve kompostlama esnasında açığa çıkan sıcaklık ve besin maddesi içeriklerindeki değişimlerin saptanması amaçlanmıştır. Bu amaçla çeltik kavuzu altlıklı taze tavuk gübresi Bolu’da etlik piliç üreten bir işletmeden temin edilmiştir. Kompostlamanın hızlı bir şekilde gerçekleşmesi için başlangıçta C/N oranının yaklaşık 25 olması amaçlanmıştır. Bu amaçla 80 kg taze tavuk gübresine 100 kg çeltik kavuzu ilave edilmiş ve yığının başlangıç nem içeriği yaş ağırlık üzerinden yaklaşık %50 düzeyine getirilmiştir. Kompostlama sandıklarına yerleştirilen yığın düzenli olarak belirli aralıklarla karıştırılmış, havalandırılmış ve eksik nemi ilave edilmiştir. Kompostlama işlemine kompost yığınında sıcaklık stabilitesinin sağlandığı yaklaşık üç ayın sonunda son verilmiştir. Sekil 2. Kompost materyalinin sıcaklık ölçümleri Bulgular ve Tartışma Taze tavuk gübresi-çeltik kavuzu karışımının kompostlaştırma işlemi yaklaşık olarak üç ay sürmüştür. Bu süreç zarfında yığının sıcaklığı düzenli olarak takip edilmiştir (Şekil 1.). Yığının sıcaklığı ilk iki günde 58 °C’ ye kadar yükselmiş sonrasında nispeten azalarak dokuzuncu günde 51 °C’ ye kadar azalmıştır. Yığının sıcaklığı ilk havalandırmayı takip eden iki gün içinde tekrar yükselmiş ve sıcaklık 70 °C’ ye kadar ulaşmıştır. Bu sıcaklık tüm kompostlama sürecinde ölçülen en yüksek sıcaklık olmuştur. Yığının sıcaklığı hemen ertesi gün 60 °C’ ye düşmüştür. Kompost yığınında ilerleyen süreçte bu denli yüksek sıcaklıklar tekrar saptanmamıştır. Materyal Bu çalışmada çeltik kavuzu altlıklı taze tavuk gübresi Bolu’da etlik piliç üreten bir işletmenin dönemlik piliç üretimi sonrası boşaltılıp temizlenen kümesinden elde edilmiştir. Şekil 3. Kompostlama sürecinde havalandırma periyotlarında yığında C/N oranındaki değişimler Organik karbon ( %) 41,79 Toplam azot ( %) 4,27 pH (1/2,5) 8,93 EC ( dS/m) 8,38 Kireç ( %) 3,29 C/N 9,78 Nem (%) 36,00 SONUÇ Bu çalışma küçük ölçekli üretici koşullarında etlik tavuk gübrelerinde başlangıçta uygun C/N oranı ve nem sağlandığında kompostlama işleminin havalandırmalı ve nispeten basit koşullarda 2-3 ayda tamamlanabileceğini göstermiştir. Kompostlama esnasında yığında elde edilen yüksek sıcaklıklar olası patojen ve yabani ot tohumu riskini ortadan kaldırmıştır. Kompost yığının başlangıç ve son değerleri karşılaştırıldığında toplam organik karbon, azot ve kükürt miktarlarında azalma, buna karşın toplam fosfor, potasyum, kalsiyum, magnezyum ve humik+fulvik asit miktarlarında artış belirlenmiştir. Çizelge 1. Araştırmada kullanılan taze tavuk gübresinin bazı özellikleri Şekil 1. Taze tavuk gübresi-çeltik kavuzu karışımının kompostlaştırma sürecinde sıcaklığında meydana gelen değişimler Organik karbon (%) 46,00 Toplam azot (%) 0,39 C/N 118 Nem (%) 9,10 İkinci ayın sonuna doğru kompost yığınında sıcaklık açısından stabilite sağlanmış ve kompostlamanın bitirildiği üçüncü ayın sonuna kadar yığındaki sıcaklık değişimleri 28-30 °C’ler arasında olmuştur. Kompostlamanın başlangıcında, havalandırma dönemlerinde ve kompostlamanın sona erdirildiğinde kompost yığınından rastgele alınan örneklerde organik karbon, toplam azot, fosfor, potasyum, kükürt, kalsiyum, magnezyum ve humik+fulvik asit (HA+FA) miktarlarında saptanan değişimler Çizelge 3’de verilmiştir. Kompostlamanın sonunda yığında başlangıçta taze tavuk gübresinden kaynaklanan kokunun da kalmadığı tespit edilmiştir Çizelge 2. Kompostlamada kullanılan çeltik kavuzunun bazı özellikleri Kompostlama işlemi Kaynaklar Kompostlama işlemi serada yapılmıştır. Kompostlamanın başlangıcında taze gübrenin C/N oranı Çizelge 1’den de görüleceği üzere 9,78 dir. Kompostlamanın hızlı bir şekilde gerçekleşmesi amacıyla başlangıçta C/N oranının yaklaşık 25 olması amaçlanmıştır. Bu nedenle aşağıda belirtilen hesap yöntemiyle taze gübrenin karbon içeriğini arttırmak amacıyla çeltik kavuzu ilave edilmiştir (3). Çeltik kavuzu yörede en yaygın kullanılan altlık malzeme olması nedeni ile tercih edilmiştir. 1, Kütük, C., Çaycı, G. 2010. Tavuk dışkılarının organik gübreye dönüştürülme yöntemleri. Kümes Hayvanları Kongresi. 7-9 Ekim, Kayseri, 2010; 8 s. 2, Balkabak, İ., Ürgüp, M. N. 1997. Çeltik kabuğu ve külünün çok amaçlı beton üretiminde değerlendirilmesi. Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 2, 117-129. 3, Demir, Z. 2012. Çeltik kavuzu kompostunun bitki su tüketimi ve toprak kalitesine etkisi. Doktora tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Samsun, s: 134. 4, Dalzell, H. W., Biddlestone, A. J., Gray, K. R., Thurairajan, K. 1987. Soil Management: Compost production and use in tropical and subtropical environments. FAO soils Bulletin No: 56. Rome. 5, Nelson, D. W., Sommers, L. E. 1982. Total carbon, organic carbon and soil organic matter. In: Methods of Soil Analysis Part II, ed, A. L., Page, pp, 539–579, Madison, WI: ASA-SSSA.  6, Bremner, S. M. 1982. Total nitrogen. In: Methods of Soil Analysis Part II, ed. A. L., Page, pp. 595–624. Madison, WI: ASA-SSSA. 7, Kacar, B., İnal, A. 2010. Bitki Analizleri. II. Basım, Nobel Yayınları No: 1241, Fen Bilimleri: 63: 892, Ankara. 8, Anonim, 2003. Kahverengi kömürler ve linyitler-humik asitlerin tayini, TSE, TS 5869 ISO 5073. 9. U.S. Salinity Lab., Staff, 1954. Diagnosis and Improvement of Saline and Alkali Soils. Agric, Handbook No: 60, P 160, Washington, D.C. 10. Tüzüner, A. 1990. Toprak ve Su Analiz Laboratuvarları El Kitabı. T.C. Tarım Orman ve Köyişleri Bakanlığı, Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Ankara. 11. Goyal, S., Dhull, S.K., Kapoor, K. K. 2005. Chemical and biological changes during composting of different organic wastes and assessment of compost maturity. Bioresource Technology 96: 1584-1591. 12. Leconte, M. C., Mazzarino, M. J., Satti, P., Iglesias, M. C., Laos, F. 2009. Co-composting rice hulls and/or sawdust with poultry manure in NE Argantina. Waste Management, 29: 2446-2453. Teşekkür Bu eserde TÜBİTAK-TOVAG tarafından desteklenen “Taze ve kompost edilmiş etlik tavuk gübrelerinin toprak agregasyonu ve bazı karbon formlarına etkileri” adlı projenin (No: 213O206) bir kısım verileri kullanılmıştır. Örnekleme Dönem Organik Karbon (%) N (%) C/N P K S Ca %) Mg (HA+FA ) 1 Başlangıç 43,07 1,92 22,4 0,26 1,00 0,37 0,52 0,13 25,26 2 Havalandırma 43,53 1,91 22.7 0,29 1,07 0,28 0,63 0,16 18,62 3 43,34 1,89 22,9 0,32 1,13 0,30 21,83 4 43,46 22,6 0,34 1,15 0,17 19,75 5 38,93 1,93 20,1 1,14 0,31 0,62 23,94 6 38,22 1,82 21,0 0,33 1,02 0,27 0,58 23,33 7 Son 25,20 1,26 20,0 0,38 1,11 0,75 0,20 29,84 R = Q1.[C1.(100-M1)] + Q2. [C2. (100-M2) ] / Q1. [N1.(100-M1)] + Q2.[N2.(100-M2)] R; karışımın C/N oranı; Q1; kompostlamada kullanılacak ana materyal miktarı (kg); C1; çeltik kavuzunun organik karbon miktarı (%), M1; çeltik kavuzunun nem miktarı (%), Q2; kompostlamada kullanılan tavuk gübresinin miktarı (kg), C2; tavuk gübresinin organik karbon miktarı (%), M2; tavuk gübresinin nem miktarı (%), N1; çeltik kavuzunun azot miktarı (%), N2; tavuk gübresinin azot miktarı (%) olmaktadır. Çizelge 3. Kompostlama sürecinde farklı zamanlarda yığında meydana gelen kimyasal değişimler