Ülkemizde Baklagil Tohumculuğu ve Tohumculuk Sektörünün Sorunları Dr. Hüseyin ÖZÇELİK 11 mayıs 2017, Mersin

Giriş-1 Dünyada olduğu gibi ülkemizde de Baklagiller insan beslenmesi için en önemli kültür bitkilerinden biridir. Özellikle insanların protein ihtiyacının karşılanmasında olgunlaşmamış tohumlu baklaları, bütün olarak ve olgunlaşmış tohumları değerlendirilmektedir. Baklagillerde çeşit ıslahında en büyük amaç verimi artırmaktır. Bunun gerçekleştirilebilmesi de, tarımsal alanlara uygun çeşitlerin yetiştirilmesi ve bitkilerin ağronomik özelliklerinin geliştirilmesi, hastalıklara ve böceklere dayanıklı yüksek verimli çeşitlerin elde edilmesiyle mümkündür. Günümüzde insan beslenmesi büyük ölçüde bitkilere bağlıdır. Besinlerimiz ya doğrudan doğruya bitkilerden ya da bitkilerle beslenen hayvanlardan sağlanan ürünlerden oluşmaktadır. Bitkiler aynı zamanda doğrudan doğruya ya da dolaylı olarak insanların bir çok yiyecek, yağ, ilaç v.b. gereksinmelerini de karşılamaktadır. Doğada insan en gelişmiş birey olduğu halde proteinlerin yapı taşları olan amino asitleri sentezleme yeteneğinde değildir.Aminoasitlerin sekiz tanesi (isoleucine, leycine, lycine, methionine, Phenylalanine, threonine, tryptophan ve valin) insanların günlük besinleriyle mutlaka karşılanmalıdır.

Giriş-2 Bitkisel üretim sürecinde, verim ve dolayısıyla üretimi en çok etkileyen girdi tohumluktur. Tohumluk hem bitki çeşidi (genotip) hem de sertifikalı üretim materyali (girdi) olarak işlev görür ve bu iki faktör üzerinden üretimi belirleyici olur. (Gastel, 1988) Bununla beraber, nihai verime katkı bakımından belirli bir tohumluğun “çeşit” özelliği ağırlıklı öneme sahiptir. Bu sebeple, çiftçiler tohumluğun çimlenme değeri ve fiziksel safiyetinden önce daima onun çeşit (genetik yapı) özelliğini göz önünde tutarlar. (Ketata, 1986) Baklagillerin şansı tohumluk üretimi ile ticari üretimin birbirine benzemesidir. Üstelik baklagillerin çoğu kendine döllenir. Bu iki özellik tohumluk yetiştiriciliğindeki zorlukların sayısını azaltır. Bununla birlikte iki üretim metodu arasındaki benzerlikler nedeniyle tane ürün tohumlukla kolayca karışabilir. Aynı zamanda zayıf bir tohumluk ürün her zaman tane (yemekliklik vs.) ürün olarak satılabildiğinden dolayı tohumluk yetiştiricisi gerekli olan dikkati ve özeni göstermede istekli olmayabilir.

Tohum Özellikleri-1 Fasulye tohumları insan beslenmesinde büyük önem taşır. Tohumların bitkisel protein ve karbonhidrat yönünden çok zengin oluşları bu tohumları değerli kılar. Fasulye tohumları renk, şekil ve irilik bakımından çok büyük varyasyon gösterirler. Tohum rengi beyazdan başlayarak koyu siyaha kadar değişiklik gösterir. Düz beyaz tohumlar yanında üzeri çizgili (Barbunya fasulyesi), yarısı beyaz yarısı şarap kırmızısı (alacalı ayşekadın fasulyesi), tamamı bej renkli ve çizgili (Contender fasulyesi) tamamı koyu lacivert renkli (Kara ayşekadın fasulyesi) çeşitleri ülkemizde önemli miktarda üretilmektedir. Tohumları renkli olan fasulyeleri kuru fasulye olarak değerlendirmek (barbunya fasulyesi dışında) pek mümkün değildir. Zira tohum kabuğu rengi yemek suyunun rengini istenmeyen şekilde bozar.

Tohum Özellikleri-2 Tohumlarda şekilde büyük farklılık gösterir. Bilya gibi yuvarlak tohumlara sahip Şeker fasulyesi çeşidi, böbrek şeklindeki tohumlara sahip Horoz Fasulyesi, köşeli tohum yapısına sahip Dermason fasulyesi çeşidi, oval tohumlara sahip olan Simav fasulyesi tohum şekilleri açısından iyi birer örnektir. Tohum iriliği de çeşitlere göre ve bakım şartlarına bağlı olarak büyük değişiklik gösterir. Phaseolus vulgaris’in tohumları daima Phaseolus coccincus’un tohumlarından daha küçüktür. 3-6 adedi 1 gr gelen tohumlar yanında adedi 3-4 gr gelen tohumlara sahip çeşitler vardır. Kuru fasulye olarak değerlendirilen çeşitlerde tohum kabuğunun rengi yanında tohum kabuğunun kalınlığı da önem taşır.

Tohumluk Üretimi Yer Şeçimi Baklagillerde tohumluk olarak üretileceği yerlerin mümkün olduğu kadar; çeşidin adapte olduğu, iklim ve toprak şartlarının optimum seviyede olduğu ve tohumluk üretilecek çeşidin ekonomik olarak üretilebileceği yerler olmasına önem verilmelidir. Özellikle orijinal kademelerdeki tohumluk üretiminde bu özellikler önem taşımaktadır. Tohumluk üretimi için tarla seçileceği zaman, kolay ulaşılabilir olması göz önünde bulundurulmalıdır. Böyle tarlalarda daha hızlı hareket edilebilir. Yer seçiminde en temel gereksinimlerinden birisi de doğru iklim bölgesinde temiz tarlaların seçilmesidir.

Ön Bitki Aynı tarla üzerinde, farklı kültür bitkilerinin belirli sıra dâhilinde birbirini takip edecek şekilde yetiştirilmesine ekim nöbeti denir. Bazı bitkiler uzun yıllar arka arkaya aynı tarlada ekildiklerinde verimleri büyük ölçüde düşer bunlara kendine katlanmaz (keten, pancar, yulaf, bezelye, kolza, ayçiçeği, haşhaş) bitkiler denir ki kuru fasulye de bu grubun içindedir. Buna karşın bazı bitkiler ise arka arkaya aynı tarlada yetiştirildikleri takdirde verim azalması dar sınırlar içinde kalır bu bitkilere de kendine katlanır (mısır, bakla, soya fasulyesi, tütün, kenevir, çeltik) bitkiler denilir. Kendine katlanmayan bir bitkinin aynı tarlaya ikinci kez ekilebilmesi için geçmesi gereken süreye ekim molası, ekim nöbetinde art arda gelen bitkilerden bir diğerinden önce ekilen bitkiye ön bitki, sonra ekilen bitkiye de müteakip bitki ismi verilir. Bunların yanı sıra ön bitki, birinci, ikinci ve üçüncü müteakip bitki gibi kavramlarda kullanılır. Art arda sıralanan iki ana bitkide ekim nöbeti çifti, bir yıl içinde aynı tarlada iki veya daha çok mahsul yetiştirip hasat edilmesi çoklu yetiştirme sistemi olarak adlandırılır. Her bitkinin gerek ekim zamanı ve gerekse diğer yetiştirme şartları ile ilgili olarak belirli ön bitki isteği bulunmaktadır. Baklagil tohumculuğunda ön bitki şartı olarak tohumluk üretilecek tarlaya en az bir yıl aynı türün farklı bir çeşidi ekilmemiş olması istenmekle beraber tohumluk olarak Baklagil yetiştiriciliği yapılacaksa ön bitki olarak şeker pancarı, patates, mısır, arpa ve buğday bitkilerine yer verilmesi önerilir.

İzolasyon Sertifikalı tohumluk üretimi için minimum izolasyon mesafesi üreme biyolojisi ve bitkiye bağlı olarak değişmektedir. Kuru fasulye kendine döllendiğinden dolayı mekanik karışımı önlemek için tarlalar arasında küçük bir şerit bırakmak genellikle yeterlidir. İki tarla arasında bir hendek gibi fiziksel bariyerler önerilir. İzolasyon mesafesi kendine döllenen kuru fasulyede karışım olur korkusu ile sınırlı bir öneme sahiptir. 17.01.2008 tarih ve 26759 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanan Yemeklik Tane Baklagil ve Yem Bitkileri Tohum Sertifikasyonu ve Pazarlaması Yönetmeliğinin Tarla Kontrol Standartları başlığının Ç alt başlığında yer alan türlere göre belirlenen izolasyon mesafesi bakımından kuru fasulyede izolasyon mesafesi orijinal ve sertifikalı tohumlukta 2 metre olarak belirlenmiştir.

Toprak İşleme Zamanında ve ekimine uygun şekilde toprak işleme kuru fasulye tohumculuğunda yüksek verim için gereken en önemli faktörlerden birisidir. Baklagil tohumculuğu yapılacak tarlada tahıl anızı var ve yabancı ot yoğunluğu da fazla ise tarla sonbaharda 20-25 cm derinlikte pullukla işlenir. Sonbaharda yapılan toprak işleme ile kış aylarında yağışlarla elde edilen suyun toprakta daha iyi depolanması sağlanır. Toprak işleme sonucu oluşan kesekler kış aylarındaki donup çözülmenin etkisiyle parçalanır ve toprak havalanmış olur. İlkbaharda yabancı otlar çimlenip toprak tava geldiğinde kültivatör + tırmıkla tekrar işlenir. Ekilecek alanın düz, keseksiz ve tek düze olması yüksek oranda tohumun çimlenmesi ve ileride tarlada suyun göllenmemesi bakımından çok önemlidir

Gübreleme Bir baklagil bitkisi olan kuru fasulye, köklerinde ortak yaşam sürdüren Rhizobium bakterilerinin ortak yaşamı sonucu havadaki serbest azotu tutarak köklerindeki yumrularda saklamakta ve bitkinin kullanımına sunmaktadır. Köklerdeki yumrular oluşup azot bağlamaya başlayıncaya kadar geçen süredeki azot ihtiyacını karşılamak ve ekonomik bir verim elde etmek için 3-4 kg saf Azot, kök sisteminin gelişmesini temin etmek içinde 6-7 kg P2O5 verilmesi önerilmektedir. Gübrelemede % 18 Azot ve % 46 P2O5 içeren Diamonyum Fosfat (D.A.P.) gübresinin kullanılması kuru fasulye tohumculuğu için gerekli olan her iki besin maddesini karşılaması bakımından uygundur. Tohumun çevresindeki yüksek orandaki mineral madde yoğunluğu tohumun çimlenmesi ve fidenin çıkışına olumsuz etkisi nedeni ile gübrenin tohumla birlikte toprağa verilmesi uygun değildir. Bu sebeple gübreler, ikinci toprak işlemeden önce tarla yüzeyine serpilerek kültivatör + tırmıkla toprağa karıştırılmalıdır.

Ekim Zamanı Kuru fasulyede en uygun çimlenme sıcaklığı 18-200C dir. 150C’nin altındaki sıcaklıklarda çimlenme yavaş olur, tohumlara mantarı hastalıklar ve toprak kurtları zarar verir. Toprak sıcaklığı dikkate alındığında tohumculuk için en uygun ekim zamanları Akdeniz Bölgesi için Şubat, Ege bölgesi için Mart, Orta Anadolu bölgesinde için Nisan sonrası Mayıs başı, Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesinde ise 10-19 Mayıs en uygun ekim zamanıdır. Ekim zamanının gecikmesi kuru fasulye tohumculuğunda verimi büyük oranda azaltmaktadır.

Ekim Derinliği Ülkemizde kuru fasulye tohumculuğunda en çok kullanılan ekim yönteminin başında sıraya ekim gelir. Sıraya ekim, eş zamanlı bir çıkış sağlaması, sıra arası ve sıra üzeri mesafeler ile ekim derinliğini ve tohum miktarını ayarlamaya imkân vermesi, zirai mücadele, bakım ve sulama işlerinde kolaylık sağlaması nedeni ile geniş alanlarda yapılan kuru fasulye tohumculuğunda en çok tercih edilen ve tavsiye edilen bir yöntemdir. Eğer bakım işleri traktörle çekilen makinelerle yapılacaksa sıra arası mesafeler bitkilerin bodur ve yarı sarılıcı gelişme tiplerine göre 45-70 cm, sıra üzeri mesafe ise 8-10 cm olmalıdır. Kuru Fasulye tohumculuğu tarımında özel bir mibzer bulunmasa da, farklı firmalar tarafından üretilen tahıl mibzerlerinde yapılan değişikliklerle elde edilen mibzerler ve Pnömatik mibzerler kuru fasulye ekimine olanak sağlamaktadır.

Ekim Sıklığı Dekara atılacak tohum miktarı çeşidin bodur-yarı sarılıcı olmasına, ekim sıklığına, ekim yöntemine ve tohumun büyüklüğüne bağlı olarak değişir. Bodur ve yarı sarılıcı fasulye tohumculuğunda sıraya ekimde kullanılacak tohum miktarı küçük tohumlu çeşitlerde dekara 6-7 kg, orta iri taneli çeşitlerde 7-10 kg, büyük taneli çeşitlerde ise 10-12 kg dır. En uygun ekim derinliği ağır bünyeli killi topraklarda 4-6 cm, hafif bünyeli kumlu topraklarda 6-8 cm, kimyasal ot öldürücü kullanılan topraklarda ise 7-8 cm’dir.

Hastalık, Zararlı ve Yabancı Ot Kontrolü-1 Kuru fasulye tohumculuğunda kaliteli ve yüksek verim alabilmek için yabancı ot kontrolü, sulama, boğaz doldurma ve zirai mücadele gibi bakım işlerinin zamanında uygun araç ve metotlar kullanarak yapılması gerekir. Yabancı ot kontrolü kuru fasulye tohumculuğunda en önemli bakım işlerinden birisidir. Özellikle erken gelişme döneminde hızla büyüyen otların fasulyeyi gölgeleyerek, boğmasına engel olmak için ilk çapalama bitkiler 10-15 cm olunca yapılamalıdır. Fasulyenin yüzeysel gelişen köklerine zarar vermemek için çapalama derin yapılmamalıdır. İlk çapadan sonra çiçeklenme dönemine kadar bir çapa daha yapılmalıdır. Bodur ve yarı sarılıcı büyüme formu dikkate alınarak 45-70 cm gibi uygun sıra aralığında ekilen kuru fasulye tarlalarında birinci ve ikinci çapalama işlemleri traktörle çekilen çapa makineleri tarafından yapılabilir.

Hastalık, Zararlı ve Yabancı Ot Kontrolü-2 Çapalama işleminden beklenen faydayı sağlamak için bu işlemin sulamadan sonra toprak tava geldiğinde yapılması gerekir. Böylece kaymak tabakası kırılarak topraktan su kaybı azaltıldığı gibi köklerin iyi havalanması da sağlanır. Çapa kök bölgesindeki Rhizobium bakterilerinin faaliyetlerini arttırmalarına, dolayısı ile de bu bölgede bitki tarafından kolaylıkla kullanılabilen azot miktarının artmasına neden olur. Yabancı ot kontrolünde kurak olmayan koşullarda ekim öncesi, ekimden sonra çıkış öncesinde veya çıkıştan sonra bazı herbisitler kullanılabilir. Ekim öncesi kullanılan kimyasal ilaçlar benimsenirse Dinitramine veya Trifluralin etkili maddeli yabancı ot ilaçlarından birisiyle 200 ml dozunda 20-25 lt su/da pülverize edildikten sonra tırmıkla 3-4 cm derinlikte toprağa karıştırılır, 5-7 gün sonrada ekim yapılır. Ekim sonrası çıkış öncesi uygulama tercih edilirse Linurin etkili maddeli yabancı ot ilaçlarından birisi 200 ml dozunda ekimden hemen sonra tarlaya pülverize edilir.

Hasat Kuru fasulye tohumculuğunda hasadın tam zamanında yapılması, hasat kayıplarını en aza indirerek kaliteli ve yüksek verim alınmasını sağlar. Tohumculukta en uygun hasat zamanı, baklaların büyük çoğunluğunun sarardığı fakat kupkuru olmadığı, bakla içindeki tanenin sert, iyi gelişmiş ve bakla kırılır kırılmaz dışarı çıkacak durumda olduğu devredir. Eğer tohumculuğu yapılan kuru fasulyeler biçerdöverle hasat edilmeyecekse bitkiler elle yolunarak veya orakla biçilerek hasat edilir. Hasat edilen bitkiler ufak yığınlar halinde tarlada 3-5 gün bırakılarak kurutulur. İyice kuruyan bitkiler sabahın erken saatlerinde toplanarak yığın yapılır. Yığınların üzerinden lastik tekerlekli traktörler geçirilerek veya özel harman makineleriyle (Batöz) uygun kuyruk mili devri (540 devir/dakika) kullanılarak harman edilir. Hasat edilen ürün depo için en uygun nem olan %14’e gelinceye kadar güneş altında kurutulur. Selektörde kırık ve bozuk tanelerinden temizlenen ürün depoya gönderilmeden önce kapalı bir ortamda tohum böcekleriyle mücadele amacıyla fumige edilmelidir. Selektörde kırık, bozuk ve delik taneleri temizlenen ürünün depolama süresince fazla nemli hava ile temasını önlemek amacıyla sık dokunmuş çuvallara doldurulmalıdır. Fasulye için en uygun ambarlar, tanedeki nemin % 14’ün, depolama sıcaklığının 10 0C’nin üzerine çıkmadığı hava oransal neminin % 55-60 civarında olduğu, ambar zararlılarına karşı gerekli kimyasal mücadele önlemlerin alındığı, temiz ortamlardır.

Sertifikasyon Tarla Kontrolü Kuru fasulye tohumculuğunda tarla kontolleri % 50 bakla bağlama ve hasattan 1 hafta önceki dönem olmak üzere bir vejetsyon döneminde 2 defa yapılır. Kuru fasulye türünde tarla kontrolüne esas olacak birim 100 bitkidir. Birim saha üzerinden yapılacak bu kontrollerde tarla büyüklüğüne göre tekrarlama sayısı ve dikkat edilecek faktörler aşağıdaki şekilde belirlenmiştir. 0 - 10 dekara kadar 5, 11 – 100 dekar arası 10, 101 dekardan fazla 15 birim

Hastalık Faktörler (en çok %) Orijinal Sertifikalı I Sertifikalı II-III Diğer tür ve çeşitler (tip dışı bitkiler dahil) 0,5 1 Solgunluk (Fusarium oxysporum) Pas (Uromyces appendiculatus) 5 Sap çürüklüğü (Sclerotinia sclerotiorum) Antraknoz (Colletotrichum lindemuthianum) Kök çürüklüğü (Macraphomina phaseoli, Rizoctonia solani) 2 Bakteriyel solgunluk (Curtobacterium flaccumfaciens pv. flaccumfaciens) Hale yanıklığı (Pseudomonas syringae pv. phaseolicola) Adi yaprak yanıklığı (Xanthomonas axonopodis pv. phaseolia) Virüs hastalıkları (Toplam) (*)

Orabanş, Küsküt (en çok kg/adet) Laboratuar Kontrolü Tür Çimlenme * (En az %) Saf tohum (En az%) Cansız yab. MADDE (En fazla %) Diğer mahsul tohumları (en çok adet/kg) Diğer Tür Çeşit Ot Tohumları Zaralı Ot Tohumları Vicia articulata Orabanş, Küsküt (en çok kg/adet)   Orijinal Sertifikalı I Sertifikalı II,III Sertifikalı 1 Sertifikalı II,III Kuru fasulye 85 98 2 4 6 10 8 -

Anbalajlama 1. Tohumluk olarak yetiştirilen kuru fasulyelerin konulacağı ambalajlar üzerinde aşağıda yer alan bilgilerin bulunması gereklidir. -Üretici veya tedarikçinin adı ve adresi, -Tür adı, -Çeşit adı, -Tohumluğun sınıfı ve kademesi, -Ambalajın net veya brüt ağırlığı, -Tohumluğun ilaçlı olup olmadığı, ilaçlı ise ilacın adı yazılmalıdır. 2. Tohumluklar çuval, torba, paket veya kutu ambalajlar içinde satılmalıdır. 3. Tohumluk ambalaj bilgilerinin silinmeyecek ve kazınmayacak şekilde olmasına dikkat edilmelidir. 4. Karışımlarda karışımı oluşturan bileşenlerin tür ve çeşit isimleriyle birlikte ağırlık veya yüzde oranları belirtilmelidir.

Etiketleme 1. Kuru fasulye tohumluk etiketlerinde bulunması gereken asgari bilgiler; -Etiketi düzenleyen sertifikasyon kuruluşunun adı ve logosu -Tohumluk partisinin numarası, -Numunenin alındığı veya mühürlemenin yapıldığı tarih. -Tür adı, -Çeşit adı, -Tohumluk sınıfı ve döl kademesi, -Tohumluk ambalajının beyan edilen net veya brüt ağırlığı veya tohum sayısı, -Tohum ilaçlanmışsa ilacın adı, -Üretici firmanın adı ve adresi bulunmalıdır.  

Etiketleme Tohumluk Sınıfları Etiket Renkleri Orijinal Beyaz Sertifikalı I Mavi Sertifikalı II-III Kırmızı Ham Tohumluk Gri Karışım Yeşil

Tohumluk partilerinin numaralandırılması Kuru fasulyede tohumluk partileri, TR.00.KKKK.NNNN biçiminde numaralandırılır. Numaralandırmada; -TR: Ülke kodunu, - 00: Tohumluğun üretildiği ilin plaka numarasını, -KKKK: TTSM tarafından verilen tohumluğu yetiştiren üreticinin kod numarasını, -NNNN: Tohumluğun parti sıra numarasını ifade eder.

TOHUMCULUK SEKTÖRÜNÜN SORUNLARI Aşağıdaki tablolarda son 15 yıllık baklagil tohumculuğunun gelişimini görebilirsiniz. Aslında baklagil tohumculuğu Kamu Araştırma Enstitülerinin çeşitleri geliştirmesiyle gelişmeye başlamıştır. Daha sonra Özel sektörün önü açılmış ve tohumculuk kanunu çıkmış baklagil tohumculuğunda ilerleme sağlanmıştır. Fakat baklagil tohumculuğu istenilen seviyede değildir. Neden bugüne kadar baklagil tohumculuğu fazla ilerleme sağlayamamıştır.  

ÜRETİLEN NOHUT ÇEŞİTLERİ VE MİKTARI 2012 YAŞA 05 474.080 AZKAN 422.252 Çağatay 158.300 HİSAR 69.450 İnci 31.650 Gökçe 28.490 Işık-05 23.000 AKSU 9.700 Çakır 6.000 Ilgaz 4.600 Sezenbey 4.550 SEÇKİN 2.850 AZİZİYE 2.460 HASANBEY 2.050 Genel Toplam 1.239.432

Nohut 2013

Nohut 2014

Nohut 2015

Nohut 2016

Mercimek 2012

Mercimek 2013

Mercimek 2014

Mercimek 2015

Mercimek 2016

Tohumluk sorunları Nohut Tohumluğunda her yıl düzenli bir artış bulunurken Mercimekte ise çok afaki azalma ve artışlar görülmektedir. 2015 yılında Fırat 87 çeşidi 30 tondan 2016 yılında birdenbire 10000 ton seviyesine çıkmıştır. Bunun altında bir ilin üretimi bulunmaktadır ki bu üretim afakidir ve sebebi Standart çeşit hikayesine dayanmaktadır.

Tohumluk sorunları- Araştırmacı Kuruluşlar Kamu araştırma Kurumları çeşitlerini tanıtmakta zorlanıyorlar İmzaladıkları sözleşmelerin kurallarına uymuyorlar Çeşitlerin Islahçı ve orijinal tohumlukları üretimine önem vermiyorlar. Islahçılar ile idareciler karşı karşıya geliyor Yeterli altyapıları yok

Tohumluk sorunları- Bugem Kanun ve yönetmelik değişikliklerini her kuruma soruyorlar fakat kendi bildiklerini yapıyorlar. Standart çeşit Hikayesi Sertifikasyon yönetmeliğinde tohumluk kademelerindeki değişiklik araştırıcıların aleyhinde oldu 2104 yılındaki Adıyamanda yapılan çalıştayda uyardık yine de yaptılar Hayali sertifikayı önleyemediler hatta körüklediler

Tohumluk sorunları-Özel sektör Tohumluk yetiştiriciliği konularında sınırlı teknik bilgiye sahipler (hayalide süperler) Ar-ge konularında henüz tamamlayamamışlardır. Piyasa araştırması yapmadan tohumluk üretimi yapmaya çalışıyorlar İl Müdürlüğü kontrolörleri tohumluk verimini tahmin ederken Türkiye ortalaması üzerinden hesaplıyor. İklim toprak ve çeşidin verim potansiyelini gözönüne alması gerekir. İl Müdürlüğündeki kontrolörlerin 5 yıl sonunda değiştirilmesi gerekir. Zamanında numune alınamama sıkıntıları mevcut

Teşekkürler