BÖLÜM 39 Paranın Özellikleri, Para Çeşitleri ve Emisyon Rejimleri

PARANIN TANIMI VE FOKSİYONLARI Para mal ya da hizmet karşılığı bir ödeme aracı olarak kullanılan hehangi bir nesnedir. Günümüzde, para daha çok, kağıt para, madeni para ve banka mevduatlarından oluşur. Paranın ne olduğunu daha iyi anlayabilmek için paranın fonksiyonlarını incelemek gerekir.

PARANIN TANIMI VE FOKSİYONLARI Paranın 3 önemli fonksiyonu vardır. Değişim(mübadele) aracı. Değer ölçüsü olma. Değer muhafazası.

1. Paranın Değişim Aracı Fonksiyonu Para mal ve hizmet alışverişinde bir değişim aracı olarak kullanılır. Paranın olmadığı zamanlarda insanlar ihtiyaçları için mal takası yapıyorlardı. Yani malı malla değiştiriyorlardı. Bir değişim aracı olarak paranın, taşınabilirlik, bölünebilirlik ve genel kabul görme özelliklerine sahip olması gerekir. Bu özellikleri ile para mübadeleyi ve ticareti hızlandırır.

2. Paranın Değer Ölçüsü Olma Fonksiyonu Mal ve hizmetlerin değeri fiyatları ile ölçülür. Fiyat, para cinsinden belirlenir. Böylece, para mal ve hizmetlerin değerlerini ve aynı zamanda birbirlerinin göreli değerlerini belirler. Örnek: Bir çift ayakkabı 70 YTL ise, öte yandan bir gömlek 35 YTL ise.. bir çift ayakkabı 2 adet gömlek eder → 70/35 =2 gömlek. Veya 1 gömlek = ½ ayakkabı. Yani her malın bir diğerinin değeri cinsinden karşılığı vardır. Bu da PARA sayesinde olur. 5

3. Paranın Değer Muhafazası Fonksiyonu İnsanlar gelirlerinin bir kısmını harcamayıp tasarruf ederler. Tasarrufları ile şimdi satın alabilecekleri mal ve hizmetleri ileri bir tarihte satın alabilirler. Örneğin, elimizde para olduğu müddetçe bugün harcamayıp sakladığımızda, ilerde tekrar kullanmak istediğimizde kullanılabilir, çünkü paranın değeri olduğu sürece istenildiği zaman harcanıp mal veya hizmet alınabilir. Ancak bu sürede fiyatlarda artış olabilir bu nedenle paranın alım gücünü korumak amacıyla faiz alacağı bir şekilde değerlendirilmesi gereklidir. 6

3. Paranın Değer Muhafazası Fonksiyonu (devam) Eğer faiz oranı fiyat artış oranı ile aynıysa en azından paranın alım değeri korunmuş olur. Örnek: Mevduat sahibi, parasını harcamayıp bankaya yatırıp 1 ay sonra %10 faiz alırsa ve fiyatlarda bu arada %10 arttıysa paranın değeri muhafaza edilmiş demektir. Ancak, fiyatlar %11 arttıysa para değer kaybetmiş, %9 arttıysa para değer kazanmış demektir. 7

Paranın 3 fonksiyonu dışındaki Politika Aracı rolü Paranın 3 temel fonksiyonu dışında bir ekonomi politika aracı olarak da kullanılmaktadır. Bu politikayı da Merkez Bankaları (MB) uygular. Ekonomide durgunluk varsa (talep düşük, işsizlik yüksek ve işletmeler kapanıyor, mal stokları birikiyorsa) o zaman genişletici para politikası uygulanır. Piyasada para miktarı artarsa , paranın fiyatı, yani FAİZler düşer, bu durumda yatırımlar ve tüketim artar. Piyasa canlanır. 8

Paranın Çeşitleri Mal para Temsili Paralar C. Kaydi Para Altın ve Gümüş Sertifikaları Banknot Kağıt Para Madeni Ufaklık Para C. Kaydi Para D. Para Benzerleri, Para Yerine Geçenler ve Para İkamesi.

Paranın Çeşitleri Mal para Tarihi süreç içinde, mübadelelerde aracı olarak kullanılan ilk para, ‘mal para’ niteliğindedir. Yirminci yüzyılın başına kadar süren bu dönemde önceleri çeşitli mallar (kurutulmuş balık, tuz, çeşitli hayvanlar vs) para olarak kullanılırken, daha sonra kiymetli madenler (altın, gümüş, platin vs) para olarak kullanılmaya başladı.

Paranın Çeşitleri B. Temsili Paralar Başlangıçta yüzde yüz altına çevrilebilir nitelikte olan temsili paralar, zamanla yerinin kağıt paraya bırakmıştır. Kendiliğinden bir değere sahip olmayan ya da kendi değeri, üzerinde yazılı olan değerin çok altında olan temsili paraların başlıcaları: Altın ve Gümüş Sertifikaları Banknot Kağıt Para Madeni Ufaklık Para

Paranın Çeşitleri C. Kaydi Para Çekle kullanılan vadesiz mevduat hesabı para fonksiyonu gördüğünden, bu paraya banka parası ya da kaydi para ve hatta mevduat parası denilmektedir. Kaydi para yatırılmasında, para fonksiyonunu gören çek değil, vadesiz mevduat hesabının bizzat kendisidir.

Paranın Çeşitleri D. Para Benzerleri, Para Yerine Geçenler ve Para İkamesi. Günümüzde para denilince, kağıt para, madeni para ve her an çek ya da para kartı aracılığıylakullanılabilen vadesiz tasarruf mevduatı akla gelir. Para Benzerleri: vadeli banka mevduatları, devlet tahvilleri, hazine bonoları, bankaların yatırım fonları vs. Para Yerine Geçenler (Plastik Paralar): kredi kartları Para İkamesi: başta gelişmekte olan ülkeler olmak üzere, birçok ülkede döviz sağladığı avantajlar nedeniyle, güçlü bir para ikamesi (dolarizasyon) oluşturmaya başlamıştır.

Emisyon Rejimleri (Para Sistemleri) Paranın icadından itibaren, kamu otoriteleri yaptıkları çeşitli düzenlemelerle, paranın piyasaya sürülmesi (emisyon) işlemini kurallara bağlamıştır. Bir devlet tarafından piyasaya sürülen paranın bir biriminin (dolar, euro, tl vs) değerinin saptanmasında neyin ölçüt alındığı ya da ‘birim paranın’ neyi ifade ettiği yasalarla belirlenmiştir. Paranın bir biriminin neye bağlı olduğunu belirten düzenlemeye para sistemi ya da aynı anlama gelmek üzere emisyon rejimi denilmektedir.

Emisyon Rejimleri (Para Sistemleri) Maden Para sistemi: Paranın birim değerinin madenlere bağlı olarak tesbit edilmesine maden para sistemi denilmektedir. Eğer paranın birim tek maden ölçüt olarak alınıp saptanıyorsa , bu sisteme tek maden (monometaliz) sistemi. Eğer paranın birim değerinin saptanmasında altın ve gümüş birlikte ölçüt olarak alınırsa, buna çift maden sistemi (bimetalizm) denilmektedir.

Emisyon Rejimleri (Para Sistemleri) Tek Maden Sistemi: Altın Para Sistemi (Altın Para Standardı) Bu sistemde para birimi, belirli bir miktar altın olarak tanımlanmaktadır. Altın sisteminin ilk ve yaygın uygulaması, piyasaya para olarak bizzat altın sikkelerin sürülmesi şeklinde olmuştur. Daha sonra bu standardın yerini sırasıyla altın külçe standardı ve altın döviz standardı almıştı.

Emisyon Rejimleri (Para Sistemleri) b) Çift Maden Sistemi (Bimetalizm) Paraşüt Teorisi Gresham Kanunu Topal Ölçek (Aksak Mikyas)

Emisyon Rejimleri (Para Sistemleri) B. Kağıt Para Sistemi Kiymetli bir madene bağlı olmadan kamu otoritelerince, üzerinde nominal değeri yazılı olarak tedavüle çıkarılan kağıt paraların oluşturduğu sisteme ‘Kağıt Para Sistemi’ denilmektedir. Üzerinde nominal değeri yazılı olan, sınırsız borç ödeme niteliğine haiz kağıt para, hükuki ve ekonomik dayanağını konvertibilitesinden değil, ekonominin gücünden ve siyasi iktidarın itibarından almaktadır. Kağıt paraların tedavül zorunluluğu siyasi iktidarın cıkardığı kanunla yani devletin emriyle sağlandığından, bu paraya aynı zamanda emir parası (fiat money) ve ya itibari para da denilmeltedir.