ERGEN BEYNİ Prof Dr Süheyla Ünal

Ergenlik Ergenlik yetişkinliğe uyum sağlamak için biyolojik, sosyal, duygusal ve bilişsel yeniden düzenlemedir. (Susman & Rogel, 2004) Ergenlikteki yaşantılar bireyin yetişkinlikte sahip olduğu düşünce yapısını biçimlendirir. Ergenlik dönemdeki yaşantıların sınırlılığı ya da zenginliği bireyin yetişkinlik yıllarındaki akıl yürütme, problem çözme, eleştirel düşünebilme gibi becerilerini etkilemektedir (Santrock, 1998).

Ergenlik döneminin işlevi Ergenlik dönemindeki Risk alma davranışında artma Uyaran arama davranışında artma Aileden uzaklaşarak akranlarına yönelme evrimsel açıdan insanoğlunun varlığını ve türünü sürdürmesi için temel işlevlerdir. Bireyselleşirken sosyalleşme

Ergenlikte beyin Ergen beyni değişen durumlara uyum sağlama kapasitesi ile insan türünün geleceği açısından umut sağlamaktadır. Çünkü; Daha plastik, daha uyumsal Daha araştırıcı Daha yaratıcı, üretmeye hazır Uygarlık geliştirmeye hazırdır

Bazı ergenler için altın çağ, bazıları için kabus… Ergenlik Alacakaranlık…. Geçiş….. Karmaşa….. Karar…… Bazı ergenler için altın çağ, bazıları için kabus…

Ergenlik 100 yıl önce bu geçiş dönemi 3 ay sürüyordu 50 yıl önce 2 ya da üç yıldı bu geçiş süreci Şimdi 10-15 yıl …. Ne oldu? Neler değişti?

Biyo Psiko Sosyal süreçler

“Ergen beyni” var mı? Çocuğun ya da yetişkinin beyninden farklı mı? Defolu, hatalı bir yapım mı? Gelişim sürecinin parçası mı? Gelecek için bir umut mu?

Beyin gelişimi Değişim oranı  Bağlantılarda güçlenme Işlevlerde özelleşme Tapert & Schweinsburg, 2005

Beyin gelişimi Beyin her döneme özgü olacak şekilde kendisini yeniden düzenleme kapasitesine sahiptir.

Beyin gelişiminin kritik dönemleri Doğum öncesi 0-6 yaş 6-9 yaş 12-18 yaş 19-25 yaş Gri madde arkadan-öne bir yayılımla azalır Daha temel işlevleri gören alanlar daha erken olgunlaşırken, daha yüksek işlevler daha sonraları olgunlaşır Gri madde hacmi 5 yaş 8 yaş 12 yaş 18 yaş 20 yaş Gogtay, Giedd, et al. (2004) Proc. Natl. Acad. Sci. USA 101, 8174-8179

Ergenliğin üç aşaması Steinberg 2005

Ergenlikte biliş sistemleri Sosyoemosyonel sistem-limbik sistem- sıcak biliş Dopamin reseptörlerinde azalma Oksitosin reseptörlerinde artma Bilişsel kontrol sistemi-PFK- soğuk biliş Gri maddede budanma nedeniyle azalma Beyaz maddede myelinizasyon nedeniyle artma

Biliş dengesizliği Soğuk biliş Sıcak biliş Duygusal Yargılama PFK amigdala Soğuk biliş Yargılama Karar verme Düşünme Sonuçlarını kestirme Sıcak biliş Duygusal Dürtüsel Tepkisel Sadece yap

Sosyal biliş sorunları Diğer insanların toplum içindeki ve çeşitli sosyal ortamlardaki durumlarını ve davranışlarını anlamayı/anlamlandırmayı, onların zihninde olanları (niyetler, arzular ve düşünceler), duygularını ve eylemlerini değerlendirmemizi sağlayan süreçlerde ergenlikte bazı sorunlar ortaya çıkar

Mentalizasyon Mentalizasyon veya başkasının bakış açısından bakma erken ergenlikte alt düzeylerdedir. Erken ergenlikte birebir anlam ile gizli anlamı ayırt etmekte güçlük daha çok yaşanır, fMRI’da buna yönelik görevlerde mPFK’de aktivite artışı erişkinlere oranla daha fazladır

Duyguyu tanıma Amigdala PFK Ergenler yüz ifadesini tanımada yetişkinlere göre oldukça başarısızlar Yetişkinlerin %100’ü resimdeki duyguyu korku olarak tanımlarken Ergenlerin %50’si korku olarak tanımlamışlardır, diğerleri konfüzyon, üzüntü, şaşkınlık gibi duygular tanımlamışlardır 2011 Suspension Centre conference

Cinsiyet farkı Kızlarda Prefrontal-Limbik döngü kadınlık hormonlarına bağlı olarak daha geç gelişir Kızların daha aktif PFK olduğu için dışsallaştırma davranışlarını daha kolay bastırabilirler, içselleştirmeyi bastıramazlar Korpus kallosum daha geniş olduğu için iki beyin yarısını eşgüdümlü olarak kullanabilirler

Soyut düşünce dönemi (Piaget’e göre) Somut işlemler döneminden, soyut düşünce dönemine geçiş olur Gelişmiş, sembolik nedenselleştirme becerisi Seçenekler, olasılıklar, denenceler, “eğer öyle olursa” Mantıksal Soyut düşünce becerileri (değerler, semboller vs) Metabiliş (düşünce üzerine düşünme)

Elkind’e göre erken ergenlikte hatalı soyut düşünme süreci Benmerkezcilik Bencillik İdealizm ve eleştirellik Tartışmacılık Kararsızlık Hayali izleyici kitlesi Herkes bana bakıyor, herkes beni düşünüyor… Kişisel efsane Özel ve ölümsüz olma Bana kötü bir şey olmaz… 

Ergenlikte beyin yapılanmasında değişiklikler Steinberg’e göre (2009) ergenlik döneminde özdenetimin giderek artmasını sağlayan dört önemli değişim bulunmaktadır; Sinaptik budanmaya bağlı olarak prefrontal kortekste gri madde azalması Dopaminerjik aktivitede değişiklik Prefrontal bölgede myelinizasyona bağlı olarak beyaz madde artışı Farklı beyin alanları arasında bağlantı artışı

PFK’da gri cevher kaybı Ergenlik boyunca gri cevher hacminde, özellikle lateral ve superior PFK’de azalma çeşitli çalışmalarda gösterilmiştir Budanma ile kullanılmayan bağlantılar ortadan kaldırılmaktadır

Ergenlikte budanma süreci amigdala yargılama duygu güdü Fiziksel koordinsyon; duyusal işlemleme Prefontal korteks Nükleus akkumbens Serebellum Sensorimotor alan Gri cevher kaybı primer sensorimotor alanlarda başlayıp, paryetal ve oksipital loblara, temporal kortekse, son olarak da son olarak da PFK’e yayılmaktadır

Dopamin aktivitesinde değişiklik Paralimbik ve PFK’teki dopamin reseptörlerinin sayısında süreç içinde değişiklik olmaktadır Erken ergenlikte PFK’te dopamin reseptörlerinde artış ve dopaminerjik innervasyonda artış bulunmaktayken, geç ergenlikte aynı reseptörlerin sayısı azalmakta ve dağılımı değişmektedir. Rosenberg & Lewis, 1995 Steinberg 2009

Ergende yenilik arayışı Çocukluk döneminde PFK’teki dopamin otoreseptörlerinin düzenleyici negatif geribildirim aracılığı ile gerçekleştirdiği “tamponlayıcı etki”nin ergenlikte geçici olarak kaybedilmesi, dopamin salınımındaki inhibisyonu azaltarak, ödüle tepki olarak prefrontal bölgede dopaminin görece artmasına neden olmaktadır. Dopaminerjik sistemin duyarlılığında ve etkinliğindeki bu artış, potansiyel ödüllendirici uyaranların daha fazla ödüllendirici yaşantı olarak algılanması ve ödül arayışı davranışının artması ile sonuçlanmaktadır. Dumont et al., 2004

Ödül duyarlılığı artışı Yeni uyaranlara yaklaşmayı, yeni deneyimler edinmeyi ve sosyal etkileşimlere girmeyi sağlayarak bağımsızlaşmaya, sosyalleşmeye yardımcı olur Galván 2013

Dopamin-Haz Skalası NORMAL DÜZEY Disfori Öfori Anhedoni Keyifli Can sıkıntısı İlgili Disfori Öfori “Kendimi kötü hissediyorum” “Kendimi iyi hissediyorum” Dopamin haz duygusunu yönetir Düşük düzeydeki dopamin can sıkıntısına eğilim oluşturur Yüksek düzeyde salınması risk alma davranışını arttırır Limbik sistem/PFK düzeylerindeki dengesizlik aşırı rasyonel düşünceye neden olur

Dopamin aktivitesinde değişiklik “Can sıkıntısı etkisi” ile risk alma, yenilik arama davranışı Romer & Walker (2007)

Ergende dürtüsellik artışı Dopaminerjik sistemin etkinliğindeki artış, serotoninerjik sistemin etkinliğinde azalma Doyumu, hazzı erteleyememe Göreve yönelimli dikkati sürdürememe Sosyal baskılanmanın olmaması gibi etkenlerle ergenlerde dürtüsel davranışı arttırmaktadır Risk alma ve dürtüsellik akranların varlığında daha fazla etkinleşmektedir.

Ergen beyni Zeka doğum öncesinden ergenlik dönemine kadar hızla gelişmekte,15-16 yaşlarında doruğa ulaşmakta, 16 - 20 yaşlar arasında ise zeka gelişim hızı yavaşlayarak ilerlemesini sürdürmektedir Ergenin zeka kapasitesi yetişkin kadar gelişmiştir Mantıklı kararlar alma kapasitesine sahiptir.

Fakat… Ergeni akran grubu içine koyduğunuzda iş değişmektedir…. Akran baskısı öne geçer hızlı karar almak zorunda kalır, daha kolay risk alır, duygusal davranır, yargılamada bulunurken aklını değil, duygularını ön planda tutar

Ergenler akranları ile birlikte iken daha riskli kararlar almaktadır Simulasyonla trafik ışığı kırmızıya döndüğünde duramayan arabanın karşısına duvar çıkmaktadır Chein et al Dev Sci 2010

PFK’te beyaz madde artışı Beyinde myelinizasyon arka bölgelerden ön bölgelere doğru gerçekleşmektedir PFK’te myelinizasyon artışıyla birlikte beyaz madde artışı gözlenmektedir PFK’da myelinizasyon artışı yönetici işlevlerin güçlenmesini, öz denetimin artmasını sağlamaktadır

Myelinizasyon sürecinin yansıması Ödül bölgelerinin myelinizasyonu , yönetici bölgelerden daha erken geliştiği için risk alma davranışı önce artar, sonra azalır Casey ve ark 2008

Nöronal bağlantı-örgütlenme artışı Farklı korteks bölgeleri ve korteksle korteks altı bölgeler arasında nöral bağlantıların güçlenmesi ile bilgi işleme süreçlerinin gelişmesi

24 yaş Bilişsel ve duygusal olgunlaşma dengeye ulaşmaktadır. duygu güdü Fiziksel koordinsyon; duyusal işlemleme yargılama Bilişsel ve duygusal olgunlaşma dengeye ulaşmaktadır.

Dijital çağın ergeni Çevresel etkenler beynin şekillenmesinde oldukça önemli rol oynar Her zamankinden çok daha hızlı bir değişim çağındayız Sanal ortam yaşamımızın önemli bir alanını oluşturuyor 21. yüzyılın ergenlerinin beyinleri daha önceki çağların gençlerinden farklı yapılanmaktadır

Siber çağın ergenleri Sözden çok imgeyle düşünmekte (bir resim binlerce sözcüğün yerini almakta) Dünyayı sanal oyunlar aracılığı ile tanımaktadır Büyüsel düşünce baskınlığı devam etmektedir Herşey geri alınabilir Ölüm yoktur Herşey mümkündür Zaman ve mekan aşılmıştır Nesneler üzerinde hakimiyet, güçlülük sağlanmaktadır

Sağ beynin baskınlığı Kavramlar, analiz, neden sonuç ilişkisi ile düşünen sol beyin baskınlığını kaybetmekte (yavaş) İmgeler, duygular, içerik ve sentezle düşünen sağ beyin ön plana geçmektedir (hızlı)

Siber çağın ergenleri Hemen ŞİMDİ KOLAY RENK ve ŞEKİL ETKİLEŞİM, HAREKET OLSUN istemektedir

Dijital çağın beyni Bölünmüş dikkat “Yayılan, saçılan anlamlar” gerçekliğin yüzeyini genişleterek, dikkati daha çok çelmekte İlgisiz bilgiyi ilgili olandan ayırmakta güçlük çekilmekte (Nass, 2010) Okuma, yazma, konuşma gibi geleneksel becerilerde azalma Aynı anda birçok işlemi yapabilme becerisi gelişmekte

Beynin esnekliği IQ skorları giderek yükselmekte Hata yapmaksızın aynı anda birçok işi yapma becerisi hızla gelişmekte (Rosin, 2010) Bazı bilgisayar oyunları bilişsel becerileri geliştirmektedir (Kearney, 2007)