TIBBİ VE AROMATİK BİTKİLER -II kısım

Bitkisel ilaç hammaddeleri; 1 Bitkisel ilaç hammaddeleri; 1. Taze bitki veya taze bitki organlarından, 2. Drogların (kurutulmuş bitki kısımları) 3. Bitkilerden elde edilen saf maddelerin işlenmesi sonucu elde edilir.

Sekonder metabolitler genetik yapı, gelişme fizyolojisi, bitkide bulunduğu yer ve numunenin alınma saatine göre değişir. Bunlardan sadece genetik yapı değişmez. Bitkilerde sekonder metabolitlerdeki değişim=varyabilite şu şekilde gruplandırılır. A-Bireysel varyabilite 1. Morfogenetik varyabilite 2. Ontogenetik varyabilite 3. Diurnal varyabilite 4. Ekolojik faktörlerin varyabilitesi B-Genetik varyabilite

A-Bireysel varyabilite 1 A-Bireysel varyabilite 1. Morfogenetik varyabilite: Tıbbi bitkilerde etkili maddelerin aynı gelişme döneminde bitkinin organlarına göre farklılık göstermesidir. Özellikle bitkinin toprak altı ve üstü organlarında, çiçeklerde ve meyvelerde ve vejetatif organlarda etkili maddeler kimyasal bileşim ve kalite yönünden farklılık gösterirler. Bu durumda bitkinin uygun olan organı drog olarak kullanılır. Tıbbi bitkilerde etken maddelerin morfogenetik varyabilitesinin araştırılması sonucunda; bitkinin hangi organın kullanılacağı ortaya çıkmıştır.

2. Ontogenetik varyabilite: Tıbbi bitkilerde etken maddelerin bitkinin gelişme dönemlerine göre gösterdikleri varyasyondur. Ontogenetik varyabilitenin bilinmesi tıbbi bitkilerde drog elde edilmesi için uygun hasat zamanın saptanmasında önemlidir. Genel bir kural olarak bütün bitkilerde etkili madde miktarı belirli bir devreye kadar artmakta, maksimuma ulaştıktan sonra azalmaktadır. Papatya çiçeklerinde 8 farklı gelişme döneminde yapılan hasatlarda en yüksek uçucu yağ ve azulen miktarı çiçeklerin açılma zamanı olduğu saptanmıştır. Digitalis purpurea da yapılan araştırmada genç yapraklardaki aglikon (glikozit) miktarı temmuz ve ekim aylarında yüksek olmuş ve ikinci yıl yaşlı yapraklarda bu oran elde edilememiştir.

3. Diurnal varyabilite: Günlük 24 saat içerisinde etkili maddelerde meydana gelen değişime diurnal varyabilite denir. Günlük aydınlık ve karanlık ile hava sıcaklığındaki değişimler etkili madde miktarının da değişmesine neden olmaktadır. Digitalis purpurea bitkisinde yapraklardaki glikozit oranının en yüksek saat 11 de en düşük ise saat 23 de olduğunu tesbit etmişlerdir.

4. Ekolojik faktörlerin varyabilitesi: Bitkideki sekonder maddelerde meydana gelen morfogenetik, ontogenetik ve diurnal varyabilite üzerine dış şartların etkisi vardır. Toprak faktörünün etkisi sınırlı olmuştur. İklim faktörlerinin etkisi ise indirektir. Burada ışık ve sıcaklık önemli rol oynamaktadır. Işık ve kuraklık uçucu yağ üretimini teşvik etmektedir. Gün uzunluğuda önemli etkide bulunmaktadır.

B-Genetik varyabilite: Bitkide meydana gelen sekonder metabolitlerin cinsi ve miktarı genetik yapıya bağlıdır. Çok defa genlerin meydana getirdiği varyabilite; morfagenetik, ontogenetik ve dış şartların varyabilitesi içinde kaybolur. Islah çalışmalarında etkili maddeler ile morfolojik özellikler arasında bir korelasyon var ise seleksiyon başarılı olur.

Tıbbi ve Aromatik Bitkiler Üretim Tekniğinde Temel Esaslar Tıbbi ve Aromatik bitkilerin toprak ve iklim istekleri Toprağı karekterize eden özellikler bilindiği gibi strüktür, tekstur, organik madde miktarı, PH değeri ve besin maddeleri miktarıdır. İklimi karakterize eden özellikler ise ışık (gün uzunluğu ve ışık yoğunluğu), Nisbi nem, yağış ve sıcaklıktır. Sayılan bu faktörlerin hepsi verim ve etken madde miktarını etkileyebilir. Uçucu yağ içeren bitkilerde uçucu yağ miktarı genelde sıcak ve kuru iklim bölgelerinde yüksektir. Buna karşın alkaloit bitkileri yağışlı bölgelerde daha yüksek miktarda alkaloit üretmektedirler. Bunun nedeni topraktan daha fazla N alabilmeleri ile açıklanabilir.

Tıbbi ve Aromatik Bitkilerin başlıca Üretim (çoğaltma) Yöntemleri Genaratif üretim Tohumları doğrudan tarlaya ekimi: adaçayı, anason, çemen, çörekotu, ekinezya, haşhaş, ısırgan otu, kenevir, keten, kimyon, kişniş, rezene. Tohumlardan elde edilen fide ile üretim: fesleğen, kapari, nane (çelikleri), oğulotu, papatya, tütün, yayla çayı,

Vejetatif üretim: Sap, sürgün ve yaprak çeliklerinden köklü fidan üretimi ve elde edilen fidanların tarlaya dikimi -Örnek: adaçayı, biberiye, çay, defne, yağ gülü, kapari, lavanta, nane, sardunya, şerbetçi otu Kök taç bölgesinden köklü olarak sürgünlerin alınması ve bu sürgünlerin tarlaya dikimi- örnek: adaçayı, biberiye, kekik, lavanta, nane, oğulotu, yağ gülü, zufa otu Rizom ve stolon gibi toprak altı ve üstü sürünücü organların üretim materyali olarak toprağa dikilmesi-Örnek: çöven, kökboya, meyankökü, nane, zencefil, zerdeçal. Soğan ve yumru gibi organların dikimi-Örnek: adasoğanı, anemon, göl soğanı, kardelen, lale, salep, nergis, sümbül, süsen.

Doku kültürü (in vitro) üretim Steril koşullarda yapay bir besin ortamında bir bitkinin hücre, doku ve organ gibi bitki kısımlarından yeni bitkilerin üretilmesidir. Salepte olguğu gibi endospermi çok zayıf olan tohumların yapay besi ortamlarında çimlendirilmesi

Bazı tıbbi ve aromatık bitkiler aşağıdaki nedenlerden dolayı generatif yolla üretilmezler Çoğunlukla açık tozlaşma nedeniyle heterozigottur, genetik açılma gösterirler. Bazıları hiç yada az tohum oluştururlar, bazılarının çimlenme oranı düşüktür. Bazı türlerde generatif üretimde çıkıştan çimlenmeye ve olgunlaşmaya kadar geçen süreleri uzundur. Birçoğunun henüz yüksek verim ve kalitede ıslah edilmiş çeşitleri yoktur. Tek veya iki yıllık bitkiler generatif olarak, çok yıllık bitkiler ise daha çok vejetatif olarak çoğaltılırlar (çay bitkisi istisnadır, çok yıllık çalı formunda olmasına karşın tohumla üretilir.

 Hasat: Tıbbi bitkiler etkili madde miktarının en yüksek olduğu dönemde hasat edilmeli yada toplanmalıdır. Genel bir kural olarak; yapraklar çiçek açma döneminde, çiçekler tomurcuklanma sonunda yada çiçeklenme başında, meyveler ve tohumlar olgunlaşma döneminde, kök, rizom, yumru gibi toprak altı organları bitkinin üst organları kuruduktan sonra toplanır. Kurutma: drogların uzun süre bozulmadan saklanması, nakliye kolaylığı, farklı ürünlere işleme maliyetinin azalması gibi avantajlarından dolayı yapılan bir işlemdir. Taze bitkilerin su oranı yüksektir.

Taze meyve %85-95, Herba ve kökte % 70-85, Gövde ve odun kısmında %40-60, Tohum ve kuru meyvede %10-15 oranında su bulunur. Kurutma ile bitkinin içerdiği su oranı dokulardan uzaklaştırılarak % 8-12 oranına düşürülürler. Kurutma işlemi olanaklara göre Doğal (güneşte) ve Yapay (suni) olmak üzere iki şekildedir. Doğal kurutma hava şartlarına bağlıdır. Rezene, kişniş ve kimyon gibi tohum drogları hasattan sonra tahıllarda olduğu gibi işlem görürler. Herba droglarda (kekik ve adaçayları) doğal kurutma uygundur. Biçilen/toplanan yaş veya taze ürünlerin kendine has koku ve rengini korumasu için uzun süre direk güneş altında kalması istenmez.

Yapay kurutmada; kurutma sehpaları veya rafları üzerine serilen materyale sıcak hava gönderilerek yapılır. Uçucu yağ bitkilerinde yaprak ve çiçek gibi kısımlarda kayıplar olmaması için en fazla 35-40o C de kurutulmalıdır. Tıbbi ve aromatik bitkiler tekniğe uygun kurutulmalıdır. Adaçayı, biberiye, defne, kekik, lavanta, nane, oğulotu ve papatya gibi uçucu yağ içeren bir çok bitki için kurutma sıcaklığı ve süresi çok önemlidir.

Depolama Kurutma işleminden sonra belli neme sahip drogların uygun ambalajlarda ve rutubette saklanması kalite açısından çok önemlidir. Herba drogları: kekik, nane, oğulotu Yaprak drogları: defne, biberiye, funda Kök drogları: meyan, çöven Meyve drogları: anason, rezene, kimyon, kişniş Tohum drogları: çörekotu, haşhaş, çemen Çiçek drogları: lavanta, karkade, papatya Bu drogların saklama nemi %10 ve aşağısı olmalıdır.

Rosmarinus officinalis (Biberiye, Kuş dili) Biberiye tüm Akdeniz ülkelerinde doğal olarak yetişmektedir. Doğal ortamında güneşli ve kurak yamaçlarda geniş alanlarda çok miktarda yetiştiği bilinmekte olup buralarda 180 cm kadar boylanabilmektedir. Bitki Mısırlılar, Romalılar, Yunanlılar ve Yahudiler gibi eski kültürlerde kutsal sayılmakta idi. Romalılar Biberiyeyi Alp dağları üzerinden Orta Avrupa' ya götürmüşlerdir. Ortaçağda çok önemli bir bitki olan Biberiyenin bugün Güney Fransa, Dalmaçya (Eski Yugoslavya' da), Kuzey Afrika gibi Akdeniz ülkeleri yanı sıra Amerika, İngiltere, Kırım, Kafkasya ve Meksika' da geniş alanlarda kültürü yapılmaktadır.

BHA - Bütillenmiş hidroksi anilin :sentetik antioksidan Biberiyenin yaprakları ve yapraklarından elde edilen uçucu yağı kullanılmaktadır. Yapraklar % 1-2 oranında uçucu yağ içerir. Uçucu yağında 1,8 sineol (%15-30), borneol (%10-20) kafur (%5-10) içerir. Hazımsızlık şikayetlerinde, romatizmal rahatsızlıklarda ve dolaşım problemlerinde destekleyici olarak dahilen kullanılır. Uçucu yağı parfümeride ve aromaterapide kullanılır. Ayrıca kozmetikde ve gıda sanayinde koruyucu olarak kullanılır. Biberiye ekstresi, gıda teknolojisinde (özellikle yağlarda) koruyucu olarak ilk defa ve yaygın olarak kullanılan doğal antioksidandır. Bitkinin bu özelliği karnosik asit, karnosol, rozmadial gibi fenolik diterpenler ve Rosmarinik asitten kaynaklandığı çeşitli araştırmalarla ortaya konmuştur. BHA - Bütillenmiş hidroksi anilin :sentetik antioksidan BHT - Bütillenmiş hidroksi toluen :sentetik antioksidan

Antioksidan özelliği, yapısında bulunan karnosol, karnosik asit ve rosmarinik asitten kaynaklanmaktadır. Karnosik asitin karnosoldan üç kat, BHT ve BHA’dan ise yedi kat fazla olduğu bildirilmiştir. Türkiyede yetiştirilen 31 çeşit aromatik bitkinin antioksidan etkisinin ayçiçeği yağında incelendiği bir çalışmada en güçlü antioksidan etkiye sahip biberiye bitkisinin olduğu, bunu sırasıyla adaçayı, sumak ve kekik gibi bitkilerin izlediği görülmüştür. İstavrit ve berlam balığının kıyması ve filetoları üzerine biberiye ekstaktının etkisi araştırılmış ve her iki balık türünün hem kıymasında hem de filetolarında Malondialdehit (MDA) düzeylerinin kontrol grubuna göre önemli derecede azaldığı tespit edilmiştir [19].

Tablo 1. Bazı bitki ve baharatlardan izole edilen etken maddeler Bitki ve baharatlar Sistematik ismi Etken madde Biberiye -Rosmarinus officinalis Karnosik asit karnosol, rosemarinik asit rosmanol Adaçayı -Salvia officinalis karnosol, karnosik asit, rosmanol,rosmarinic asit Kekik -Thymus vulgaris Thmol,karvakrol, p-cunen Karanfil -Eugenia caryophyllata Eugenol, gallatlar Zerdeçal -Curcuma longa L. kurkumin Karabiber- Piper nigrum Fenolik amidler, flavonidler

Bitkisel Özellikleri Biberiye sürekli yeşil kalan çok yıllık bir bitkidir. Kök: Çok fazla dallanan odunlaşmış köklere sahiptir. Genç kökler beyazımsı renkte olmasına karşın, yaşlı kökler açık veya koyu kahverengidir. Sap: Bitki fazla dallanır, genç sürgünler az çok dört köşeli olup, pamuksu tüylüdür. Yaprak: Yaprakları çok kısa saplı olup, iğ şeklindedir. Yaprak uzunluğu 1.5-3.5 cm, genişliği ise 1.5-3.5 mm dir. Yaprak kenarları tamdır. Yaprağın üst yüzü kaygan açık veya koyu yeşil renkli olup nadiren çok küçük tüyler bulunur. Alt yüzü ise yoğun tüylerle kaplıdır. Çiçek: Kısa sürgünler üzerinde 5-10 kadar çiçek teker teker yer alırlar. Çanak yaprakları çan şeklinde olup üzerinde gri tüyler bulunur. Taç yapraklar mavimsi viole renkte olup nadiren de beyazdır. İki erkek organı vardır. Meyve: Meyve hafif parlak açık kahve-kahve renkli ve yumurta şeklinde ya da uzunca ovaldir. 1.5-2.3 mm uzunluğunda ve 1.3 mm genişliğindedir. Üzerlerinde gözle zor farkedilebilir noktalar bulunur.

İKLİM ve TOPRAK ÖZELLİKLERİ   Doğal olarak yetişen Biberiye bitkileri hemen her yerde yetişebilmektedir. Akdeniz ülkelerinde kıyı bölgelerinde, verimsiz yamaçlarda gelişebilmektedir. Ancak kültüre alındığında kumlu-tınlı topraklarda yetiştirilmelidir. Ayrıca Biberiye soğuklara fazla dayanmadığından, daha sıcak güney yamaçlar tercih edilmelidir. Ancak yeterli derecede sıcak olan bölgelerde verimsiz, kuru, güneşli ve diğer bitkilerin yetişemeyeceği topraklarda da yetişebilir. Biberiye için optimal olan su tutmayan, kireçli, organik madde ve besin maddelerince zengin, güneşli ve rüzgardan korunan, drenajı iyi yerlerdir.

TOHUMLUK   Biberiyenin üretimi genellikle vejetatif olarak çeliklerle yapılmaktadır.

YETİŞTİRİLMESİ   Yaşlı bitkilerden 8-10 cm uzunluğunda keskin bir bıçak ile kesilen (özellikle çiçeksiz sürgünler tercih edilmelidir) çelikler özel hazırlanmış üstü kapalı fideliklerde veya seralarda 10 cm aralıklarla dikilerek köklenmeleri sağlanır. Köklendirmeyi teşvik etmek amacıyla büyüme düzenleyicileri (etken maddesi indol asetik asit olan "Wurzelfix" gibi) kullanılması tavsiye edilmektedir.

Köklendirmenin gerçekleştirildiği fidelik veya harç toprağı funda toprağı: yanmış ve elenmiş ahır gübresi: kum (2:1:1 oranında) karışımından hazırlanır. Kış aylarında sürdürülen çoğaltma işlemlerinden sonra Şubat ortalarında köklenen bitkiler yukarıda izah edilen şekilde özel hazırlanan ve fumige edilen harç toprağıyla doldurulmuş tüplere aktarılarak Mart ayı sonlarına doğru dışarıya çıkarılıp tarla koşullarına adaptasyonu sağlanır. Dikim: Nisan ayı içerisinde tarlaya dikimleri yapılır. Dikim aralığı 50x40 cm veya 50x50 cm olmalıdır. Biberiye başlangıçta çok yavaş büyüyüp geliştiğinden hem tarlada gölge tavını sağlamak hem de tarladan fayda sağlamak amacıyla aralarda bir başka bitki üretimi yapılabilir.

BAKIM İŞLEMLERİ   Bakım işlemlerinin başında çapalama ve yabancı otların uzaklaştırılması gelmektedir. Gerektiğinde sulama yapılmalıdır. Su ihtiyacı fazla değildir. Dikim yapılan birinci yıl Ağustostan itibaren sulama azaltılmalıdır ki kökler gereğince gelişebilsin. Potasyum gübreleri Biberiyede uçucu yağ oluşumunu artırmaktadır. Bu nedenle dikimden önce 8 kg/da K2O gübrelenmelidir. Ayrıca 2-3 kg/da P2O5 ve 2-3 kg/da olmak üzere Azot gübrelemesi yapılmalıdır.

HASAT   Biberiye sürgünleri çiçeklenme sırası veya hemen çiçeklenme sonrasında hasat edilip yapraklarından ayrılır. Bazen de çiçekler ayrı hasat edilir. Hasat sıcak ve güneşli günlerde yapılmalıdır. Birinci üretim yılında bitkiler genellikle çiçeklenmemektedir. Fakat kışın zarar görmemesi için gene de kıştan önce bir hasat yapılmalıdır.

KURUTMA   Hasat edilen bitki materyali doğal veya yapay olarak kurutulur. Kuruma oranı yapraklar için taze yaprak: kuru yaprak 4:1' dir. Kurutulan yapraklar çam ibresini andırır. Çiçekler doğal olarak ve gölgede kurutulmalıdır. Çiçekler taze iken % 80 su ihtiva ederler. VERİM Yukarıda belirtildiği gibi ancak ikinci yıldan itibaren verim alınmaya başlanır. Literatürde belirtilen verimler 400-500 kg/da kuru yaprak verimi şeklindedir.

Bilimsel Adı : Alkanna tinctoria L. (Boraginaceae) Türkçe Adı : Havaciva 20-40 cm. boyunda, çok yıllık, sık tüylü bir bitkidir. Yapraklar dar eliptik, tüylü, kenarları dişsiz, yaprak sapı yok yapraklar gövdeye bitişik çıkar. Çiçekleri gövdenin tepesinde mavi renktedir. Kullanılan Kısımları :Kökleri kullanılır. Tıbbi Etkisi :Kabız ve yara iyileştirici etkisi vardır. Etken maddesi :Tanen, mum ve kırmızı renkli boyar madde Naftokinon (alkannin) bulunur.Köklerinden elde edilen boyar maddede eczalıkta ve parfümeri sanayinde kullanılır.

Bilimsel Adı : Achillea millefolium (Asteraceae) Türkçe Adı : Civanperçemi 30-100 cm. boyunda, tüylü, otsu bir bitkidir. Yapraklar parçalı karşılıklı dizilmiş, kenarları dişsizdir. Çiçekleri sapın ucunda tepede, beyaz renktedir. Kullanılan Kısımları : Yaprak ve çiçekleri Tıbbi Etkisi : İştah açıcı, gaz ve adet söktürücü ve yara iyileştirici (özellikle basurda) etkiye sahiptir. Etken maddesi : Bileşiminde bir glikozid olan Achillein bulunur.

Bilimsel Adı : Centaurea montana Türkçe Adı : Peygamber çiçeği 20-60 cm. boyunda, tek yıllık, otsu bir bitkidir. Yapraklar dar oval uzun, uç kısmı sivri, kenarları dişsizdir. Gövdesi ve yaprakları tüylüdür. Çiçek bir sapın ucunda tek olarak mavi renktedir. Kullanılan Kısımları : Çiçekleri kullanılır. Tıbbi Etkisi: Kuvvet verici, iştah açıcı, ishal edici (müshil), ateş düşürücü, göğüs yumuşatıcı, göz hastalıklarına karşı ve saç kepeklenmesine karşı kullanılır.