4 Osmanlı Türkçesinde Fiil Çekimleri OSMANLI TÜRKÇESİ Yrd. Doç. Dr. Kenan MERMER

Fiiller ve Fiillerde Kip Fiillerin zaman ve anlam özelliklerine göre türlü eklerle biçimlenmelerine kip denir. Fiilin kök haline zaman ve şahıs eklerinin getirilmesi sonucunda bir zamana göre çekimlenmiş, hangi şahıs türüne ait olduğu belli olan bir yapı elde ederiz. Bu yapı kiptir. Fiillerde kip meselesi genel itibarla iki sınıfa ayrılarak anlaşılır. Bildirme (Haber) Kipleri Dilek (İsteme) Kipleri

Bildirme (Haber) Kipleri Belli bir zaman anlamı taşıyan, fiilin kök yahut gövdesine zaman eki getirilerek oluşturulan kiplere haber kipi denir. 1.Görülen Geçmiş Zaman Kipi (Şühûdî Mâzî) 2.Anlatılan, Duyulan Geçmiş Zaman Kipi (Naklî Mâzî) 3. Şimdiki Zaman Kipi (Hâl) 4. Gelecek Zaman Kipi (İstikbâl) 5. Geniş Zaman Kipi (Muzâri‘)

Görülen Geçmiş Zaman Kipi Fiilin kök yahut gövdesine (دى) eki getirilerek yapılır. Sonrasında şahıs eklerine göre çekimlenir. گوجندى گوجندڭ گوجندم Gücendi Gücendin Gücendim گوجنديلر گوجنديڭز گوجندك Gücendiler Gücendiniz Gücendik اصمارلادى اصمارلادڭ اصمارلادم Ismarladı Ismarladın Ismarladım اصمارلاديلر اصمارلاديڭز اصمارلادق Ismarladılar Ismarladınız Ismarladık

Anlatılan Geçmiş Zaman Kipi Fiilin kök yahut gövdesine (مش) eki getirilerek yapılır. Sonrasında şahıs eklerine göre çekimlenir. بڭزەمش بڭزەمشسڭ بڭزەمشم Benzemiş Benzemişsin Benzemişim بڭزەمشلر بڭزەمشسڭز بڭزەمشز Benzemişler Benzemişsiniz Benzemişiz آجيقمش آجيقمشسڭ آجيقمشم Acıkmış Acıkmışsın Acıkmışım آجيقمشلر آجيقمشسڭز آجيقمشز Acıkmışlar Acıkmışsınız Acıkmışız

Şimdiki Zaman Kipi Fiilin kök yahut gövdesine (يور) eki getirilerek yapılır. Sonrasında şahıs eklerine göre çekimlenir. گجيكيور گجيكيورسڭ گجيكيورم Gecikiyor Gecikiyorsun Gecikiyorum گجيكيورلر گجيكيورسڭز گجيكيورز Gecikiyorlar Gecikiyorsunuz Gecikiyoruz اوقويور اوقويورسڭ اوقويورم Okuyor Okuyorsun Okuyorum اوقويورلر اوقويورسڭز اوقويورز Okuyorlar Okuyorsunuz Okuyoruz

Gelecek Zaman Kipi Fiilin kök yahut gövdesin اجق/ەجك)) eki getirilerek yapılır. Sonrasında şahıs eklerine göre çekimlenir. گوزوكەجك گوزوكەجكسڭ گوزوكەجگم Gözükecek Gözükeceksin Gözükeceğim گوزوكەجكلر گوزوكەجكسڭز گوزوكەجگز Gözükecekler Gözükeceksiniz Gözükeceğiz آچيقلاياجق آچيقلاياجقسڭ آچيقلاياجغم Açıklayacak Açıklayacaksın Açıklayacağım آچيقلاياجقلر آچيقلاياجقسڭز آچيقلاياجغز Açıklayacaklar Açıklayacaksınız Açıklayacağız

Geniş Zaman Kipi Fiilin kök yahut gövdesine (ر/ار/ير/ور) ekleri getirilerek yapılır. Sonrasında şahıs eklerine göre çekimlenir. دوزەلير دوزەليرسڭ دوزەليرم Düzelir Düzelirsin Düzelirim دوزەليرلر دوزەليرسڭز دوزەليرز Düzelirler Düzelirsiniz Düzeliriz باقار باقارسڭ باقارم Bakar Bakarsın Bakarım باقارلر باقارسڭز باقارز Bakarlar Bakarsınız Bakarız

Dilek (İsteme) Kipleri Fiilin bildirdiği işe, oluşa ve harekete dilek, koşul, istek, gereklilik ya da emir anlamı katan kiplerdir. 1. Dilek-Şart/Koşul Kipi (Temennî) 2.İstek Kipi (İltizâmî) 3. Gereklilik Kipi (Vücûbî) 4. Emir Kipi (Buyurma/İmperatifler)

Dilek-Şart/Koşul Kipi Fiilin kök yahut gövdesine (سە) eki getirilerek yapılır. Sonrasında şahıs eklerine göre çekimlenir. اينجەلسە اينجەلسەڭ اينجەلسەم İncelse İncelsen İncelsem اينجەلسەلر اينجەلسەڭز اينجەلسەك İncelseler İncelseniz İncelsek اويناسە اويناسەڭ اويناسەم Oynasa Oynasan Oynasam اويناسەلر اويناسەڭز اويناسەق Oynasalar Oynasanız Oynasak

İstek Kipi Fiilin kök yahut gövdesine ا/ە)) eki getirilerek yapılır. Sonrasında şahıs eklerine göre çekimlenir. دوشونە دوشونەسڭ دوشونەيم Düşüne Düşünesin Düşüneyim دوشونەلر دوشونەسڭز دوشونەلم Düşüneler Düşünesiniz Düşünelim ياپا ياپاسڭ ياپايم Yapa Yapasın Yapayım ياپالر ياپاسڭز ياپالم Yapalar Yapasınız Yapalım

Gereklilik Kipi Fiilin kök yahut gövdesine (ملى/مالى) ekleri getirilerek yapılır. Sonrasında şahıs eklerine göre çekimlenir. يوڭەلملى يوڭەلمليسڭ يوڭەلملييم Yönelmeli Yönelmelisin Yönelmeliyim يوڭەلمليلر يوڭەلمليسڭز يوڭەلملييز Yönelmeliler Yönelmelisiniz Yönelmeliyiz چيقارمالى چيقارماليسڭ چيقارمالييم Çıkarmalı Çıkarmalısın Çıkarmalıyım چيقارماليلر چيقارماليسڭز چيقارمالييز Çıkarmalılar Çıkarmalısınız Çıkarmalıyız

Emir Kipi Emir kipinde ek yoktur. Şahıs ekleriyle çekimlenir. Birinci şahıslarda emir kipi kullanılmaz. İkinci tekil şahısta ek yoktur. Üçüncü tekil şahısta سين/سون)) ikinci çoğul şahıstaيڭ/وڭ) ) ve يڭز/وڭز) ), üçüncü çoğul şahısta iseسينلر/سونلر) ) ekleri kullanılır. سويلەيڭ سويلەسين سويلە Söyleyin Söylesin Söyle! سويلەيڭز سويلەسينلر   Söyleyiniz Söylesinler

Emir Kipi آليڭز اوتوروڭ اوتورسون اوتور Oturun Otursun Otur! اوتوروڭز اوتورسونلر   Oturunuz Otursunlar ليڭآليڭليآليڭآليڭيڭ آلسين آل Alın Alsın Al! آليڭز آلسينلر   Alınız Alsınlar

Fiillerde Olumsuzluk Bir fiil olumsuz yapılırken fiil ile zaman eki arasına (م/ما) olumsuzluk eki getirilir. Kök Hali +olumsuzluk +zaman eki +şahıs eki :Kip باق ما+ مش+ لر+ :باقمامشلر Bak +ma +mış +lar :Bakmamışlar گور م+ دى+ ڭز+ : گورمديڭز Gör +me +di +niz :Görmediniz

Fiillerde Olumsuzluk بنمسەممش اوقومايورسڭ گوچلنمدم Benimsememiş Okumuyorsun Güçlenmedim اويناماسەلر گيزلەمزسڭز گوزوكميەجگز Oynamasalar Gizlemezsiniz Gözükmeyeceğiz اورتميڭز يوڭەلممليسڭ ياپمايايم Örtmeyiniz Yönelmemelisin Yapmayayım

Fiil Çekimlerinde Soru Türkçede soru biçimi; mı, mi, mu, mü edatları ile yapılır. Osmanlı Türkçesinde مى) ) ile karşılanır. گجيكيور مى؟ گوجندڭ مى؟ بڭزەمشمييم؟ Gecikiyor mu? Gücendin mi? Benzemiş miyim? اويناسەلر مي؟ باقارميسڭز؟ آچيقلاياجقمييز؟ Oynasalar mı? Bakar mısınız? Açıklayacak mıyız? سويلەسين مى؟ امورساماليميسڭ؟ ياپايم مى؟ Söylesin mi? Umursamalı mısın? Yapayım mı?