İDARİ YARGI SİSTEMİ VE DENETİMİNİN KAPSAMI-SINIRLARI

YARGI DENETİMİ Yargı denetiminde uygulanan sistemler Yargı Birliği Yargı Ayrılığı İdarenin yargısal denetimi İçin ayrı bir yargı örgütü bulunmamaktadır.

Yargı Sistemleri Yargı Birliği Sistemi: yarın birliğinin uygulanadığı ülkelerde yargı bir bütün olarak örgütlenmiştir. Yargı bireyler arasındaki uyuşmazlıklarda hem de bireyler ile idare arasındaki uyuşmazlıklarda görevlidir. Yargı birliğini yargı düzeninin en üsttünde yer alan yüksek mahkeme sağlar. Bu sistem temel olarak Anglo-Amerikan ülkelerinde uygulanır. İlke olarak adalet mahkemeleri bu görevini yerine getirir.

Yargı Birliği Sistemi b) İngiltere’de bu sistem “rule of law” (hukuk devleti) aracılığıyla doğmuştur. Burada dolaylı bir durum söz konusudur. Amaç kral adına hareket edenlerin verdikleri zararlardan dolayı sorumlu kılınmasıydı (1947-Crown Proceeding Act). c) ABD başta olmak üzere bu sistemi benimseyen ülkelerde yargı yargısal bazı kuruluşların yer alması (örn. Tax Court, Court of Claims, vb), bu sistemin genel durumuna zarar vermez. Bu organların kararlarına karşı adliye mahkemelerine veya, Yüksek Mahkemeye de gidilebilir.

b) İdari Yargı Sistemi İdare hukukunda ortaya çıkan uyuşmazlıklara bakan ve adli mahkemeler dışında örgütlenmiş bir yapısı olan yargı düzenine denir. Çeşitli yargı yerlerinin yanı sıra, bunların en üstünde Danıştay veya Yüksek Yönetim Mahkemesi adı verilen mahkemeler vardır. İdarenin idari yargının görev alanı dışında kalan eylem ve işlemleri de vardır. Tanzimat ile birlikte, bizde de benimsenen sistem budur.

Fransa’daki Gelişimi İdare hukuku ve idari yargı Fransa’da doğmuştur. Fransa’daki tarihi süreci üç aşamaya ayırmak mümkündür: 1. İhtilal Öncesi Dönem (Eski Düzen): Mutlak monarşiler döneminde idare hukuku ve idarenin yargısal denetimi söz konusu değildi. 2. 1789-1872 Arası Dönem: 1790 yılında çıkarılan Kanun ile adli ve idari yargı ayrımına gidilmiştir. Yargı yerlerinin idarenin tasarruflarına müdahale edemeyeceği, kamu görevlilerinin yargılayamayacağı belirtilmiştir. Ayrıca 1795 yılında çıkarılan Kanun ile idari işlemlere karşı dava açılamayacağı düzenlenmiştir. Böylece idareden kaynaklı uyuşmazlıklar ise o kararı veren idari makam tarafından çözülmeye başlandı. Böylece yönetici-yargıç, bakan-yargıç modeline geçildi. Kişilerle idare arasındaki uyuşmazlıklara bakmak üzere 1799 yılında Conseil d’Etat (Fransız Danıştay’ı) kuruldu.

Fransa’daki Gelişimi Bu Kurul mahkeme statüsünde değildi. Kişiler ile idare arasındaki uyuşmazlıklar hakkında kesin karar veremiyor, sadece devlet başkanına öneri sunuyordu. Bu uygulamaya «tutuklu adalet» sistemi denir. 3. 1872 Sonrası Dönem: Bu tarihte Fransız Danıştay’ına bağımsızlık verildi. Artık kendi başına kesin karar verebiliyordu. Bu uygulamaya «devredilmiş adalet» sistemi denir.

Yargı Ayrılığı Sistemi Kuruluş Yönünden Danıştay biçiminde örgütlenme: İdari işlem ve eylemler, Danıştay biçiminde örgütlenmiş yüksek mahkemenin olduğu, ilk derece mahkemelerince denetlenmektedir. Yüksek mahkemenin idari görevleri de bulunmaktadır. Mahkeme biçiminde örgütlenme: İdari yargı yerlerinin idari görevleri bulunmayıp yalnızca yargı görevleri bulunmaktadır. Görevleri Yönünden Geniş Görevli: İdarenin idare hukukundan kaynaklanan uyuşmazlıkları kural olarak idari yargı yerlerinde görülür. Dar Görevli: İdari yargı yerlerinin görevleri iptal davalarına bakmakla sınırlıdır. İdarenin mali sorumluluğuna yönelik davalar adliye mahkemelerinde görülür.

Ülkemizde İdari Yargı Sistemi İdari yargı sistemi dayanağını Anayasadan almaktadır. İdari yargı tek başlı bir yapıda olmayıp parçalanmış bir görünüm sergilemektedir. İdari yargı alanında Danıştay ve Askeri Yüksek İdare Mahkemesi olmak üzere iki yüksek mahkeme vardır. Ülkemizde genel görev ilkesi uygulanmaktadır.

İdari Yargı Denetiminin Kapsamı Hukuk Devleti Yargısal Koruma Yargısal Denetim

Hukuk devleti ilkesi, tüm idari işlemlerin hukuka uygunluk yönünden yargı denetimine tabi olmasını gerektirir. Ancak yargı denetimi açısından bazı kısıntılar bulunmaktadır. Kısıntılar Yasa koyucular İdari yargı yerleri

Yasama Kısıntıları İdari işlemlerin yasa koyucu tarafından yargı denetimi dışında tutulması. 1982 Anayasasına göre yargı yolu kapatılmış olan idari işlemler şunlardır. Cumhurbaşkanının tek başına yaptığı işlemler

1. Cumhurbaşkanının Tek Başına Yaptığı İşlemler Uygulamada Anayasa ve Kanunlarda işlemin yapılışına başka bir makam ya da merciin katılımı öngörülmemişse Cumhurbaşkanı işlemi tek başına yapmaktadır. Örn: YÖK üyelerinin seçimi, rektörlerin atanması gibi. Ancak başka organ ya da kurumların katkıları sonucu oluşmuş bir işlem ise yargı denetimine açıktır. Örn. Yeni kurulan devlet üniversitelerine kurucu rektörlerin atanması. Milli Eğitim Bakanı ve Başbakanın önereceği üç isim arasından cumhurbaşkanınca atanır.

2. Yüksek Askeri Şura Kararları Yüksek Askeri Şura, esas bakımdan görüş bildirmekle görevli olmasına rağmen, TSK Personel Kanununda Şuraya general ve amiralliğe terfi edecekleri seçmek ve Silahlı Kuvvetlerden ayrılma işlemleri tesis etme görevleri verilmiştir. 2010 yılından önce YAŞ’ın tüm kararları yargı denetimi dışında bırakılmıştı. Ancak 2010 Anayasa değişikliği ile getirilen düzenleme ile birlikte YAŞ’ın Terfi işlemleri ile Kadrosuzluk nedeniyle emekliye ayırma hariç her türlü ilişik kesme kararlarına karşı yargı yolu açıktır.

AYİM, yargı yolu kapatılan işlemler bakımından yalnızca YAŞ kararları değil, Şura kararlarının dayanağını oluşturan işlemlerin de yargı denetimi dışında olduğu görüşündedir. AYİM, YAŞ kararlarının iptali ile birlikte bu karara dayalı tam yargı davaları da yargı denetimi dışında olduğu görüşündedir.

3. Silahlı Kuvvetler Mensupları Hakkında Uygulanacak Disiplin Cezaları 4. Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulunun Meslekten Çıkarma Dışındaki Kararları: 2010 Anayasa değişikliğinden önce , Kurulun kararları tamamen yargı denetimine kapalı iken, yapılan değişiklikle meslekten çıkarma cezalarına ilişkin kararlar yargı denetimine açılmaktadır.

Kurulun görevi dahilinde yaptığı gerek düzenleyici gerek birel nitelikteki işlemlere karşı yargı yolu kapatılmıştır. Ancak yasak, Kurul kararının hukuka uygunluk denetimi yapılarak iptalinin istenmesine özgüdür. Kurulun yargı denetimi dışında olan bir işlemin iptali istenmeyip yalnızca bundan doğan zararın giderilmesi için dava açılabilmesi mümkündür. HSYK’nın meslekten çıkarma kararlarına karşı açılan davaları Danıştay ilk derece mahkemesi olarak incelemektedir.

5. Olağanüstü Hal Bölge Valisinin İşlemleri: Önceden bölge valisinin KHK ile tanınan yetkilerin kullanılması sırasında yapılan işlemlere karşı dava açılamıyordu. Ancak bu düzenleme 2003 yılında kaldırılmıştır. Memurlara verilen uyarma ve kınama cezaları: 2010 yılındaki Anayasa değişikliğinden önce memurlara verilen uyarma ve kınama cezalarına karşı yargı denetimi yolu açılmıştır.

Yargı Kısıntıları –Hükümet Tasarrufları- Yargı denetimi dışında tutulmamasına rağmen bazı idari işlemlerin yargı tarafından denetlenmekten kaçınmasıdır. Yargı organı hükümetin ya da diğer idari kuruluşların bazı siyasal nitelikteki kararlarına hükümet tasarrufu diye bakmamaktadır. Örneğin, bakanların seçilmesi, Bakanlar Kurulunun oluşturulması, hükümet programının hazırlanması, öteki devletler ve uluslararası kuruluşlar ile ilişkiler gibi.

İDARİ YARGI DENETİMİNİN SINIRLARI İdari yargı denetiminin de sınırları bulunmaktadır. Md. 125. «Yargı yetkisi, idari eylem ve işlemlerin hukuka uygunluğunun denetimi ile sınırlı olup, hiçbir suretle yerindelik denetimi şeklinde kullanılamaz. Yürütme görevinin kanunlarda gösterilen şekil ve esaslara uygun olarak yerine getirilmesini kısıtlayacak, idari eylem ve işlem niteliğinde veya takdir yetkisini kaldıracak biçimde yargı kararı verilemez.

1. Hukuka uygunluk denetimi ile sınırlı olma. 2010 Anayasa değişikliği ile yargı yetkisinin hiçbir suretle yerindelik denetimi şeklinde kullanılamayacağı açıkça vurgulanmıştır. 2. İdari eylem ve işlem niteliğinde veya takdir yetkisini kaldıracak biçimde yargı kararları veremez.

Bağlı Yetki Tanım: İdarenin belli ve koşul ve durumların gerçekleşmesi halinde, mutlaka belli bir idari ,işlem yapmak zorunda kalmasına denir. Örneğin 65 yaşına gelmiş bir memurun emekliye sevk edilmesi, mahkeme kararlarının uygulanma zorunluluğu. Bağlı yetki idari işlemlerin neden ve konu unsurları arasında zorunlu bir bağ kurmaktadır.

Takdir Yetkisi Tanım: Belli koşul ve durumların ortaya çıkması halinde, idarenin belirli bir işlemi yapıp yapmamak ya da kanunda öngörülen çözümlerden birini seçmek konusunda serbest olmasıdır. Takdir yetkisi idari işlemlerin sebep ve konu unsurları açısından ortaya çıkabilir. Örneğin kanun bir idari işlemin nedenini kamu düzeni, milli güvenlik, vb. gibi belirsiz kavramlarla belirtmiş ya da hiç göstermemiş olabilir. İdari işlemlerin yetki ve şekil unsurlarında takdir yetkisi söz konusu olamaz. Amaç unsurunda da takdir yetkisi olamaz.

İdareye takdir yetkisi verilen hallerde, idare çeşitli çözüm yollarından hangisini seçerse seçsin hukuka uygun davranmış olacaktır. Ancak takdir yetkisi de mutlak ve sınırsız bir yetki değildir. Hukukun genel ilkeleri, kamu yararı ve hizmet gerekleri dikkate alınmalıdır.

Denetimin Ölçütleri Takdir yetkisinin hukuka uygun bir şekilde kullanılıp kullanılmadığının belirlenmesinde kullanılacak ölçütler: Eşitlik ilkesine uygunluk Kamu yararı ve hizmet gereklerine uygunluk: takdir yetkisi özel çıkar sağlamak amacıyla kullanılamaz. Kanuna uygunluk Maddi olaya uygunluk