Uludağ Üniversitesi Veteriner Fakültesi ZOONOZ HELMİNTLER Prof.Dr.Ç.Volkan AKYOL Uludağ Üniversitesi Veteriner Fakültesi Parazitoloji ABD

Zoonoz ; hayvanlardan insanlara (antropozoonozis), insanlardan hayvanlara (zooantropozoonozis) yada insanlarla hayvanlar arasında karşılıklı geçebilen (amphiyenosis) hastalıklar anlamında kullanılmaktadır.

Günümüzde insan ve hayvanları yakından ilgilendiren 150’den fazla zoonoz bulunmakta olup bunlar arasında paraziter zoonozlar oldukça önemli bir yere sahiptir. Paraziter zoonozlar helmint, protozoon ve artropodlardan ileri gelmektedir

Zoonoz helmintlerin büyük bir kısmı kontakt,su,yiyecek ve arakonaklar yolu ile bulaşır. Parazitlerin yayılışının kısıtlanması veya önlenmesi çevrenin kontaminasyonunun engellenmesi, insanların hijyen ve sanitasyon konularında eğitimi ile mümkün olabilir.

Fasciola hepatica Fasciola gigantica

Patogenite Akut: karaciğerde göç izleri, fibrözleşme, hemoraji,sertlik, anemi,eozinofili,abdomende eksudat, ani ölüm Subakut:Fibrotik izler,karaciğerde büyüme, hematom,anemi, ödem, palpasyonda ağrı Kronik: Sert solgun fibrözleşmiş karaciğer, kolongitis,kilo kaybı, yapağıda kırılma

TANI Klinik bulgular Serolojik Tanı Biyokimyasal bulgular (Glutamat dehidrogenaz, Glutamil transpeptidaz) Dışkı Muayenesi (Çöktürme)

TANI Otopsi Kesilen yada ölen hayvanların karaciğerlerinde safra kanalları açılarak parazitler aranır

Hayvanlarda tedavi Koyun Sığır Albendazole* 15 mg/kg 10 mg/kg 12 mg/kg Triclabendazole* 12 mg/kg Netobimin* 20 mg/kg Closantel* 5 mg/kg Oxyclozanide*

İnsanlarda tedavi Triclabendazole

Hayvanlarda korunma Hayvanların periyodik tedavisi Sümüklülerle kimyasal mücadele (bakır sülfat 10-35 kg/hektar, super phosphat 800 kg /hektar) Meraların kurutulması, drenaj, toprakla doldurma Sulama kanallarının temizliği Akarsuların kenarlarını düzeltme Otları – bitkileri temizleme Drenaj ve bataklık alanlar kurutulur (Çitle çevirme) Biyolojik mücadele (Ördek besleme)

İnsanlarda korunma Mücadele hayvanlardaki mücadele ile birlikte yürütülmelidir Metaserkerli su bitkileri sirke veya potasyum permanganat içinde 10 dk bekletilmelidir. Bu yapılamıyorsa kaynar suya daldırılıp çıkarılmalı veya 60 C’deki suda birkaç dakika bekletilmelidir. Nehir, göl suları gibi kaynak suları mümkünse içilmemeli; içilecekse mutlaka kaynatılmalıdır. Hastalığın bulaşma yolları ve tehlikesi gibi konularda halk bilinçlendirilmelidir. Çiğ karaciğer yemekten kaçınılmalıdır

Schistosomiosis

S.mansoni S.haematobium S.japonicum S.bovis Kanatlılarda bulunan türler insanlara bulaşarak dermatite neden olur

KONAK İnsan, sığır, koyun, kanatlı ARAKONAK Su sümüklüleri BULAŞMA Deriyi delme Ağız yolu

Belirtiler Deride kızarıklık, kaşıntı ve püstül Ödem Deri döküntüsü Birkaç hafta içinde iyileşir

Korunma Enfeksiyonun bulunduğu göl, deniz ve nehirlerde suya girilmemelidir Bu bölgede su içinde çalışılacaksa ayaklara çizme giyilmelidir Benzilbenzoat ve dibutilfitalat gibi repellentler kullanılmalıdır

Tedavi Praziquantel...... 15-20 mg / kg Triclorophon..... 50-70 mg/ kg Niridazole.......... 100 mg/kg Stibophen........... 7,5 mg/kg

Taenia saginata Kesin Konak: İnsanlar Arakonak: Sığırlar Larva Şekli: Cysticercus bovis

Kalp kasında Cysticercus

Cysticercus

İnsanlarda görülen belirtiler Halka atılımı Karın ağrısı Bulantı Halsizlik Kilo kaybı İştah sapması Baş ağrısı Kabızlık Baş dönmesi İshal Anal kaşıntı

İnsanlarda tanı Dışkıda yumurtaların aranması Selofan bant tekniği Dışkıda kopro-antijenlerin aranması Serolojik teknikler

Hayvanlarda tanı Et muayenesinde yada otopside Cysticercus bovis lerin görülmesi Et muayeneleri çok dikkatli yapılmalı, çünkü hafif enfeksiyonlarda larvalar gözden kaçabilir Muayenelere masseter kaslarından başlanmalı Mandibula’ya paralel kesitler yapılmalı Muayeneye boyun, kalp ve diğer kaslarla devam edilmeli

Sığırlarda Tedavi Praziquantel 50 mg/kg Albendazol 50 mg/kg

Korunma Mezbahalarda etler Cysticercus bovis’ler yönünden etkin bir şekilde muayene edilmeli Bir el ayası kadar kesitte bir adet C.bovis var ise etler şartlı olarak tüketilir, birden fazla ise imha edilir 57C°’de 20 dk pişirme -10 C°’de 10-14 gün dondurma % 25 tuz salamurasında 21 günde Sucuklarda 1-3 günde Pastırmada 14 günde ölmektedir Çiğ köfte yenilecekse koyun kıymasından yapılmalıdır

Taenia solium Kesin Konak: İnsan Arakonak: Genellikle domuz, bazen insan nadiren kedi, köpek, koyun Larva Şekli: Cysticercus cellulosae Larvaların Yerleşim Yeri: Domuzlarda: Dil, masseter ve boyun gibi kaslar İnsanlarda: Beyin, deri altı, kaslar ve göz

Kalp kasında C.cellulosae

Domuz kaslarında C.cellulosae

Karaciğerde C.cellulosae

Domuz beyninde C.cellulosae

İnsanlarda görülen belirtiler (Erişkin parazitin varlığında) Halka atılımı Karın ağrısı Bulantı Halsizlik Kilo kaybı İştah sapması Baş ağrısı Kabızlık Baş dönmesi İshal Anal kaşıntı

İnsanlarda Cysticercosis’de görülen belirtiler Neurocysticercosis Oftalmik cysticercosis Subkutanöz cysticercosis Musküler cysticercosis

Subkutanöz Cysticercosis

Oftalmik Cysticercosis

Neuro Cysticercosis

Musküler Cysticercosis

Dilde Cysticercosis

İnsanlarda erişkin parazitlerin tanısı Dışkıda yumurtaların aranması Dışkıda kopro-antijenlerin aranması Serolojik teknikler

İnsanlarda Cysticercosis’in tanısı Görüntüleme teknikleri CT, MR Serolojik teknikler Klinik bulgular

Domuzlarda tanı Et muayenesinde yada otopside Cysticercus cellulosae’ların görülmesi Et muayeneleri çok dikkatli yapılmalı, çünkü hafif enfeksiyonlarda larvalar gözden kaçabilir Muayenede masseter, boyun, kalp ve diğer kaslar ile iç organlar muayene edilmeli

Domuzlarda Tedavi Praziquantel 100 mg/kg Flubendazole 8,3 mg/kg Albendazol 15 mg/kg Oxfendazole 30 mg/kg

Korunma İnsanların uygun ilaçlarla tedavisi Tedavi sırası ve sonrasında dışkılar uygun koşullarda yok edilmeli Hijyenik tuvaletlerin bulunmadığı yerlerde halkalar gerekirse yakılmalı yada kaynatılmalıdır Kanalizasyon suları tarım alanlarının sulanmasında kullanılmamalı, meralar kanalizasyon suları ile bulaştırılmamalıdır

Mezbahalarda etler Cysticercus cellulosa’lar yönünden etkin bir şekilde muayene edilmeli Bir el ayası kadar kesitte bir adet C.cellulosae var ise etler şartlı olarak tüketilir, birden fazla ise imha edilir 57 C°’ de 20 dk pişirme -10 C°’de 10-14 gün dondurma

Echinococcus granulosus Boyu: 2-6 mm

Bulaşmada etkili olan faktörler Hastalık hakkında insanların yeterince bilgi sahibi olmamaları Sosyo-ekonomik yetersizlikler Kasaplık hayvanların denetimden uzak ve gelişigüzel kesilmesi Yeterli sayıda ve gerekli şartlarda mezbahanın olmaması Kistli organların köpeklere yedirilmesi Köpeklerin sürülerle beraber dolaştırılması Başıboş köpekler Konak ve arakonakların değişken oluşu Parazit yumurtalarının çevre şartlarına dayanıklılığı

İnsanlarda tanı Klinik tanı Spesifik tanı Kesin tanı Görüntüleme teknikleri Serolojik yöntemler Kesin tanı

Görüntüleme teknikleri Ultrasonografi (USG) Bilgisayarlı Tomografi (BT) Magnetik Resonans (MR) X-Ray Muayeneleri

Serolojik yöntemler Kompleman Birleşmesi Testi (Weinberg) Latex Aglütinasyon Testi İndirekt Hemaglütinasyon Testi (İHA) İmmünodiffüzyon Testi (ID) İmmünoelektroforez Testi (IE) İndirekt Floresan Antikor Testi (IFA) ELISA SDS-PAGE ve Western Blot Yöntemi

İnsanlarda tedavi Cerrahi tedavi PAIR (Puncture-Aspiration-Injection-Reaspiration) Kemoterapi

Kemoterapi İLAÇ VERİLİŞ YOLU DOZ TEDAVİ SÜRESİ Albendazol Oral 15 mg/kg/gün 3-4 ay Mebendazol 45-50 mg/kg/gün 3-6 ay Praziquantel 40 mg/kg/hafta 4 ay

Türkiye’de Hidatidoz (Hayvanlarda) HAYVAN TÜRÜ YAYGINLIK (%) Koyun 3.5-58.6 Keçi 0.9-29.3 Sığır 11.2-39.6 Manda 16.7-22.3

Türkiye’de Hidatidoz (İnsanlarda) YILLAR YAYGINLIK (Yüzbinde) 1955-1959 1.4 1960-1964 1.7 1965-1968 2 1971-1972 6.6 2001 4

Hidatidoz’un ekonomik zararları Enfekte hayvanların parasal değeri düşer Et verimi düşer, besin değeri azalır Süt verimi düşer Yapağı verimi azalır, niteliği bozulur Kısırlık oranı artar ve gebelerde düşükler görülür Vücut direnci düşen hayvanlar diğer hastalıklara kolay yakalanır Binek ve iş hayvanlarının çalışma gücü azalır Kistli organların atılmasıyla protein kaybı ve parasal kayıplar oluşur

Erişkin E.granulosus ’a karşı yapılacak mücadele Enfekte köpekleri saptayarak uygun bir antelmentikle tedavi Köpeklerin enfekte olup olmadıklarına bakılmaksızın yılda 2-3 kez antelmentikle tedavi

Köpeklerin E.granulosus ile enfekte olmasının engellenmesi Kasaplık hayvanlar yalnızca mezbahalarda kesilmeli Hayvan kesim yerleri mutlaka veteriner hekim kontrolünde olmalı Kesim sonrası kistli organlar imha edilmeli Mezbahalara köpeklerin girmesi engellenmeli Ölen ve Kurban Bayramlarında kesilen hayvanların kistli organları köpeklere verilmemeli

KÖPEK YOĞUNLUĞUNUN KONTROLÜ VE BULAŞIMIN ÖNLENMESİ Başıboş köpeklere önlemler alınmalı Dişi köpekler kısırlaştırılmalı Bütün köpekler kayıtlı hale getirilmeli Köpeklerin kimlik bilgileri ve ilaçlama durumunu gösterir tasmaların kullanılması zorunlu kılınmalı Köpeklerin sebze bahçeleri, çocuk bahçeleri ve parklara dışkılamaları engellenmeli Gıda maddesi satış yerlerine köpeklerin sokulması önlenmeli

HALKIN HİDATİDOZ KONUSUNDA BİLİNÇLENDİRİLMESİ Yazılı ve görsel basın yoluyla halk bilgilendirilmeli Askeri birliklerde hastalık sık sık anlatılmalı Okullarda hastalıkla ilgili bilgiler verilmeli Halkın toplu halde bulunduğu yerlere hastalıkla ilgili afişler asılmalı Kurban bayramlarında halk bilgilendirilmeli Çocukların sahipsiz köpeklerle oynamaları engellenmeli Kişisel hijyenin sağlanması konusunda halk bilinçlendirilmeli

ÖNEMLİ BİR ZOONOZ TRİCHİNELLOSİS

Trichinella spiralis T. pseudospiralis T. nelsoni, T. britovi, T. nativa T. murrelli T. papuae

Trichinella spiralis Konakları İnsan, evcil domuz, yabani domuz, rat, fare, ayı, at, kedi, köpek, nadiren diğer memeliler ve kanatlılar hem kesin konak, hem de ara konaklık yaparlar. Nematodlar içinde yalnız Trichinella spiralis’in kesin konağı aynı zamanda ara konağıdır. Serbest yaşam devresi yoktur.

Evcil hayvan çemberi Kırsal çember Bu çemberde evcil domuz, fare, köpek, kedi, rat, at, ve çiftlikte yetiştirilen kürk hayvanlarıdır. Kırsal çember Bu çemberde ise kırsal alanda yaşayan yabani hayvanlar yer alır. Bunlar tilki, kurt, çakal ve yabani domuzlardır, bu döngüye ara sıra köpek ve kediler de girer. (Trichinella nelsoni. T. britovi, T. pseudospiralis)

Kutup çemberi Bu çemberde kutup hayvanları yer alır. Bunlar kuzey kutbunda yaşayan tilki, kurt, ayı, fok ve deniz aslanıdır. Kuzey kutbunda en önemli zoonoz trişinellosis olup, gerek insan ve gerekse memeli karnivorlarda çok yüksek bir yayılış oranı göstermektedir.Bu bölgelerde enfeksiyonun yaygınlığı, fazla et yenmesi ve bu etin çoğunun avlanma yoluyla elde edilmesinden kaynaklanmaktadır. Alaska’da ise insan enfeksiyonunun kaynağı ayılar olmaktadır. Kuzey kutbunda yapılan araştırmalarda kutup ayılarının %80 i bu nematodla enfekte bulunmuştur. (Trichinella nativa)

Tanı Canlı hayvanda tanı mümkün değildir. Ancak mezbahalarda et kontrolü sırasında ortaya çıkarılabilir. Bu amaçla sindirim yöntemleri uygulanır. Eosinofili, lökositoz ve sediment artışı tanıya katkı sağlar. İnsan ve hayvanlarda tanıda birçok immunodiagnostik testler kullanılmıştır. Bunlar arasında komplement fikzasyon, immunoelektroforez, indirekt fluoresan antikor testi, haemaglutinasyon, flokulasyon ve intradermal testler vardır. ELISA ve PCR (polymerase chain reaction) yöntemleri de kullanılmaktadır. İnsanlarda en emin immunodiagnostik test bentonit flokulasyondur.

İnsanlardaki enfeksiyonun tedavisinde mebendazole 20-40 mg/kg günlük dozlarda 2-3 hafta boyunca kullanılmaktadır. Sadece larvalarına karşı ise febantel (Rintal) 20 mg/kg dozda, albendazole 10 mg/kg dozda etkili olmaktadır. Bununla birlikte semptomatik tedavide uygulanır. Kortikosteroidler ve ACTH (Adeno Cortico Trophic Hormone) kullanımı faydalıdır.

İnsan sağlığı açısından kontrolde göz önüne alınması gereken hususlar şunlardır. Avlanan yabani domuzlar ve mezbahada kesilen domuz karkasları trişinella enfeksiyonu açısından çok iyi muayene edilmelidir. Domuz ahırlarında fare mücadelesi yapılmalıdır. Domuzların leş veya dışkı yemeleri önlenmelidir Domuzlara hayvansal atık içeren yemek artıkları kaynatılarak verilmelidir Domuz etleri ve ürünleri çok iyi pişirildikten sonra yenmelidir. Tüketici bilinçlendirilmelidir.

Ancylostomidae İnsan ve hayvanların ince bağırsaklarında yaşarlar. Ancylostoma caninum: Köpek A.tubaeforme: Kedi A.braziliense: Köpek, kedi,tilki nadiren insan A.duodenale: İnsan

Bulaşma (enfektif L3) Deri yoluyla Ağız yoluyla Galaktojen Prenatal Paratenik arakonak ( fare,rat )

Otopside: nematodların yapıştığı yerlerde nokta şeklinde kanamalar, ciddi vakalarda ülser ve hemorajiler görülür. A.braziliense, A.caninum,A.tubaeforme, U.stenocephala, B. Phlebotomum’un 3. dönem larvaları insanların derisinde deri larva migrans yaparlar. Deride papillere, vesiküllere, yangılı göç izlerine bazende deri kalınlaşması ve şiddetli kaşıntı olur. Kontrol: Barınakların temizliği ve hijyen, barınakların kuruluğu, ağır enfeksiyon görülen bölgelerde yavrular doğumdan itibaren 15 günde bir tedavi edilir.

Tedavi Köpek-kedi Fenbendazole 50 mg/kg Flubendazole 22 mg/kg Mebendazole 100-200 mg Febantel 15 mg/kg Selamectin 6 mg/kg Ivermectin 1 mg/kg Doramectin 1 mg/kg Moxidectin 0,2 mg/kg Ivermectin + Pyrantel pamoate 6+5 mg/kg

Toxocara T.canis T.cati T.leonina

Toxocara canis

Okular larva migrans

Tedavi Piperazine 200 mg/kg Fenbendazole 50 mg/kg 3 gün Levamisole 7.5 mg/kg Febantel 15 mg/kg Pyrantel pamoate 14,4 mg/kg Selamectin 6 mg/kg

Dirofilaria immitis

Köpek, kedi, tilki, kaplan, fok balıkları, ara sıra da insanlarda görülür. Son konakların kalplerinin sağ ventrikülüsünde, arteria pulmonalis, periton boşluğunda, vena cavae, camera oculi anterior da görülür. Dişiler 250-310 mm uzun, erkekler 120-200 mm dir.

Dirofilaria immitis mikrofileri Kandaki mikrofilerler kılıflı değildir 218-329 µm uzun 5-7µm geniştirler.

Arakonakları Culex, Aedes, Anopheles cinsine bağlı sivrisineklerdir. Mikrofilerler konağın dolaşım kanında bulunmaktadır. Kan emen sivrisinekler tarafından kanla birlikte alınan mikrofilerler sivrisineğin malpiki tüplerine göçerek orada birinci ve ikinci dönem larva haline gelirler. 10 içinde gelişmelerini tamamlarlar ve sivrisineğin göğüslerine gelirler buradan da hortuma ulaşarak 3. dönem larva haline gelirler.

Sivrisinekler kan emerken 3 Sivrisinekler kan emerken 3. dönem larvaları konağa verirler ve subkutan veya seroza altı dokusuna gelirler 9-12 günde, enfeksiyondan 60-70 gün sonra 2 paraziter gömlek değiştirirler ve bundan sonra venöz dolaşımla sağ kalbe geçerler ve enfeksiyondan 85-120 gün sonra sağ ventrikülüse gelip yerleşirler. Prepatent süre 6.5 aydır.

Klinik belirti Kronik öksürük ve dermansızlık, çabuk soluma, kalp bozukluğu,elektrokardiyogram da T dalgası ters olabilmektedir. Kardiyo vasküler bozukluklar ve akciğer komplikasyonlarının görülmesi akla dirofilariasis’i getirmelidir.

Patogenesis Ağır enfeksiyonlar dolaşım bozukluğuna neden olur. Nedeni mekanik etki ve progressif endarteritis dir. Kalp kapakları görev yapamaz. Sağ kalp büyür bu ise karaciğerde kongessiyon ve sonradan siroz ve ascitese neden olur. Deride şiddetli irkilme ile seyreden ekzema tabiatında dermatitis görülür.

Teşhis Taze kanın fizyolojik su ile karıştırılarak yapılan direkt bakısında canlı mikrofilerler görülür, bunların hareketleri sapık ve başı boş olduğu halde D.reconditum’un ki çabuk, hızlı ve ileri doğrudur. Knott yöntemiyle teşhis yapılır. Kan mikrofilerlerin çok görüldüğü 16-18 arası alınması gerekir. Kan almadan önce 12-19 mg/kg asetil kolin deri altı yolla verilir mikrofilerler kanda yoğunlaşır.

Tedavi Erişkin parazitlere Thiacetarsamide sodium (Caparsolate) 2.2 mg/kg İ.V. Melarsomine dihydrochloride (Immiticide) 2.5 mg/kg lumbar kasa Levamisole 2.5 mg/kg 14 gün Tedavi sırasında oluşacak trombo embolileri engellemek için kanı sulandırıcı ve tromboz oluşumunu engelleyici ilaçlar kullanılmalı Bu ilaçlar Heparin 300 U/kg Subcutan (SC) 8 saatte bir Ticlopidine hydrochloride 108 mg/kg hergün Acetylsalicylic acid (aspirin) 5 mg/kg oral her gün

Tedavi Mikrofilerlere etkili ilaçlar Levamisole 11 mg/kg dozda 6-12 gün süre Ivermectin 0.2 mg/kg dozda Koli ırkı köpeklerde nöyrotoksiktir. Selamectin 0.6-0.12 mg/kg topikal kullanılır.