Bölüm 4 Üretici Teorisi

Üretim Fonksiyonu ve Verim Analizi Üretim: ‘Kıt mal ya da hizmetlerin miktar ya da faydalarını artırmaya yönelik her türlü çaba’ olarak ifade edilir. Üretim Fonksiyonu: Üretim sürecinde üretim faktörleri bileşimi ile elde edilen üretim miktarı arasındaki ilişkileri inceler. Üretim fonksiyonunda, üretim faktörleri ile üretim miktarı arasındaki ilişkiler kısa dönemde azalan verimler kanunun, uzun dönemde ölçeğe göre getirinin açıklanmasına olanak sağlar.

Üretim Fonksiyonu Üretim Fonksiyonu, belirli bir malın üretimine katılan üretim faktörleriyle (girdiler), elde edilen üretim miktarı (çıktılar) arasındaki teknik (fiziki) ilişkileri ifade eder. A malının üretiminde; Emek (L) Kapital (C) Doğal Kaynaklar (N) kullanılıyorsa üretim fonkiyonu, qa= f(C, L, N) şeklinde tanımlanır.

Üretim Fonksiyonu qa: A malından üretilen fiziki çıktı miktarını, C,L,N ise üretimde kullanılan fiziki girdi miktarlarını ifade etmektedir. Temel üretim faktörlerini oluşturan girdiler formülde ayrı ayrı gösterilirse, üretim fonksiyonu şu şekilde tanımlanır: qa= f(x1,x2,x3,x4….,Xm) Üretim fonksiyonunun önemi, üretimde geçerli olan verim, kanun ve prensiplerinin açıklanmasındaki rolünden gelmektedir.

Üretim Fonksiyonu Girdilerdeki değişikliklerin çıktılar üzerindeki etkilerinin dönemsel analizi, azalan verimler kanunu ve ölçeğe göre getirinin açıklanmasını sağlamaktadır. Bu kanun ve prensiplerin açıklanmasından önce bilinmesi gereken: Üretim fonksiyonunun özellikleri: Faktörlerarası Bileşim Oranı ve Üretim Teknolojisi Teknolojik Etkinlik Her firmanın bir tek mal üretmesi varsayımı Üretim Fonksiyonu ve zaman

Faktörlerarası Bileşim Oranı ve Üretim Teknolojisi Belirli bir malın üretiminde kullanılan üretim faktörlerinin bileşim oranına, faktörlerarası bileşim oranı ya da üretim katsayısı denir. Faktörlerarası bileşim oranı, aynı zamanda üretim teknolojisinin ne olduğunu gösterir. Zamanla yeni buluş ve gelişmeler sonucu, aynı mal değişik teknolojilerde üretilebilir. Günümüzde teknolojik gelişme denildiğinde, aynı malın daha az emek ve daha çok kapitale dayalı teknolojilerle üretilmesi örnek verilebilir.

Teknolojik Etkinlik Teknolojik etkinlik, üretimde kullanılan üretim faktörlerinden o malın üretimi için en uyugun olan bileşimin seçilmesidir. Üretim için gerekli en uygun üretim faktörleri seçiminin sağlıklı bir şekilde yapıldığı zaman girdi israfı olmaz. Üretim araçlarının sağlıklı bir şekilde seçilip üretime koşulmasına teknolojik etkinlik sorunu denir.

Her Firmanın Bir Tek Mal Üretmesi Varsayımı Her firma, genellikle belirli üretim faktörlerini kullanarak, birden fazla malı aynı anda üretir. Dolayısıyla bir üretim faktöri çoğu kez, birden fazla malın üretimine katılır. Bir üretim faktörünün hangi malın üretimine ne oranda katıldığını saptamak genellikle çok güç, hatta olanaksızdır. Üretimle ilgili analizlerimizde, firmanın tek mal ürettiği varsayımını kabul edeceğiz.

Üretim Fonksiyonu ve Zaman Üretim fonksiyonu, girdi (üretim faktörleri) ile çıktı (üretilen mal ve hizmetler) arasındaki ilişkileri ifade eder. Girdi ile çıktı arasındaki ilişkiler, girdilerin biri birkaçı ya da tümünün değiştirilmesine yetecek kadar zamanın olup olmaması göz önğne alınarak kısa ve uzun dönem içinde gözlenebilir. Kısa dönemde firma, tüm üretim faktörlerini değiştirecek kadar zamana sahip değildir.

Üretim Fonksiyonu ve Zaman Kısa dönemde, üreticinin değiştirebildiği üretim faktörlerine (işgücü,hammadde, enerji, vs) değişken faktörler, değiştirilmesi mümkün olmayan üretim faktörlerine ise sabit faktörler adı verilir. Kısa dönemde, değişken faktörü artırarak üretim artırılmaya çalışıldığında değişlen faktörün verimi, belirli bir düzeyden sonra mutlaka azalır. Bu yüzden azalan verimler kanununun önemi blinmelidir. Uzun dönem, üreticinin tüm üretim faktörlerini değiştirebilecek kadar zaman zamana sahip olduğu bir üretim dnemidir bu yüzden üretim ölçeğini değiştirmek söz konusudur.

Kısa Dönem ve Azalan Verimler Kanunu Üretimde, tüm faktörlerin sabir tutulup, sadece tek faktör değişken olarak alındığında, üretim fonksiyonu şu şekli alır: qa= f(x,y) Bu fonksiyonda, y sabit üretim faktörlerini, x değişken üretim faktörünü (ya da faktörlerini), qa ise, A malından üretilen miktarı ifade etmektedir. Bu fonksiyon, değişken faktör artırıldıkça, üretimin nasıl değiştiğini gösterir.

Kısa Dönem ve Azalan Verimler Kanunu Kısa dönemde , tüm faktörler sabit tutulup, Tek faktör artırıldıkça, toplam ürün önce artan hızla artmaktadır (artan verim hali), Değişir faktör artırılmaya devam edildikçe, toplam ürün bu defa azalan hızla artmaya devam etmektedir (azalan verimler hali), Değişir faktörün artırılmasına devam edilmesi halinde belirli bir noktadan sonra toplam ürün azalmaya başlamaktadır (mutlak azalan verimler hali).

Azalan Verimler Kanunu Miktarı artırılan faktörün veriminin, önce artarken belirli bir noktadan sonra mutlaka azalmaya başlamasından dolayı, bu yönsemeye azalan verimler kanunu adı verilmektedir. Azalan verimler, önceleri sadece tarımsan üretim için düşünülmüş, fakat zamanla bunun her üretim alanında ve her firma için geçerli olduğu görülmüştür. Evrensel bir kural niteliği taşımasından dolayı da buna kanun denilmiştir.

Azalan Verimler Kanununa Sayısal Örnek: Tablo 16 Azalan Verimler Kanununa Sayısal Örnek: Tablo 16.1, İşgücündeki Artış ile Üretilen Ayakkabı Miktarı Arasındaki İlişki Sabit Faktörler Değişir Faktörler Üretim Miktarı Marjinal Verim Ortalama y x q ∆q/∆x q/x 10 1 2 30 20 15 3 60 4 80 5 95 19 6 108 13 18 7 112 16 8 14 9 -4 12 100 -8

Azalan Verimler Kanunu Marjinal ürün: Diğer koşullar sabitken ilave bir birim girdiyle üretilebilecek ilave çıktıdır. Marjinal ürün yükselen seyir izlediği zaman toplam ürün hızla artar, marjinal ürün azalan seyir izlediği zaman toplam ürün azalan hızla artar, marjinal ürün sıfır olduğu zaman toplam ürün maksimuma ulaşır ve marjinal ürün negatif olduğu zaman toplam ürün azalır. Azalan verimler kanununa göre, değişken girdinin ilave birimleri sabit girdilere eklendiğinde belli bir noktadan sonra, değişken girdinin marjinal ürünü azalır.

Üretim Süreci: Toplam Ürün, Marjinal Ürün ve Ortalama Ürün Marjinal ve ortalama ürün eğrileri toplam ürün eğrisinden türetilebilirler. Ortalama ürün marjinal ürün ile kesiştiği noktada maksimum seviyesindedir. Marjinal ürün azalmaya başladığında, ortalama ürünü zayıflatıcı etkisi zayıflayarak da olsa bir süre daha devam ettiğinden, marjinal ürün, ortalama ürünü maksimum noktasında kesmektedir.

Azalan Verimlerin Ortaya Çıkış Nedenleri Her üretim teknolojisinde, üretime katılan tüm faktörlerin en yüksek verimliliğe eriştikleri bir optimal faktör bileşim oranının bulunması azalan verimlerin ortaya çıkış nedenidir. Optimal faktör bileşim oranına erişinceye kadar artan verim söz konusudur. Optimal faktör erişim oranından sonra azalan verim söz konusudur. Değişken faktördeki artışa devam edilirse faktörler arasındaki ikame ilişkisi bittiği andan itibaren mutlak azalan verim söz konusudur.

Üretimde Üç Evre ve Optimal Faktör Bileşim Oranı Üretim faktörlerinin tümü sabit tutulup, sadece biri değiştirildiğinde, değiştirilen faktörün üretimde yaptığı değişiklikler üç evrede incelenir. I. Evre: Değişken faktörün bir birim kullanılmasıyla başlamakta ve ortalama ürünün maksimum olduğu noktada bitmektedir. Artan verimler hali söz konusudur. II. Evre: Ortalamam ürünün maksimum olduğu üretim düzeyinden başlamakta ve marjinal ürünün sıfır olduğu noktaya kadar devam etmektedir. Azalan verimler hali söz konusudur. III. Evre: Marjinan ürünün sıfır olduğu üretim düzeyinden başlar, toplam ürünün sıfır olduğu noktaya kadar devam eder. Mutlak azalan verimler hali söz konusudur.

Uzun Dönem ve Ölçeğe Göre Getiri Kısa dönemde değiştirilemeyen faktörler de dahil üretime katılan tüm faktörlerin değiştirilmesinin mümkün olduğu döneme uzun dönem denir. Uzun dönemde tüm üretim faktörleri aynı oranda değiştirildiğinden, tesis ölçeği de değişmekte ve üretim ölçeği verimini saptamak mümkün olmaktadır. Buna ölçeğe göre getiri de denilebilir. Üretim faktörleri artış oranı ile üretimdeki artış oranı aynıysa, ölçeğe göre sabit getiri hali söz konusudur.

Uzun Dönem ve Ölçeğe Göre Getiri Üretim artış oranı, üretim faktörleri artış oranından daha büyükse ölçeğe göre artan getiri hali söz konusudur. Avantajdır. Üretim artış oranı, üretim faktörleri artış oranından daha küçükse, ölçeğe göre azalan getiri hali söz konusudur. Firma için büyümek yerine küçülmek avantajlıdır. Eğer ölçeğe göre, artan getiri, belirli bir ölçekten sonra ölçeğe göre azalan getiriye dönüşüyorsa, firmanın uzun dönemde en düşük maliyetle üretim yaptığı bir tesis ölçeği söz konusudur. Buna optimal üretim tesis ölçeği denir.

Maliyet Analizi Her firma üretim ve satış miktarını saptarken karını en yüksek düzeye çıkarmaya, bir başka deyişle kar maksimizasyonuna yönelir. Kar maksimizasyonuna yönelen bir firm, ne kadar üreteceğine karar verirken, bir yandan toplam satış hasılatının seyrini, öte yandan toplam üretim maliyetinin seyrini göz önüne almak durumundadır. Bunları iyi anlamak için: açık maliyet, örtük maliyet, muhasebe karı, iktisadi kar ve alternatif maliyet kavramlarını iyi anlamak gerekir (Kutu 18.1).

Kutu 18.1 İktisadi kar = Muhasebe karı – örtük maliyetler. Firmanın yıl sonunda vergi ödemelerinde baz olarak muhasebe karı esas alınır. Muhasebe karının hesaplanmasında, toplam satış gelirlerinden açık maliyet ile vergi kanunlarınca öngörülen işletmenin kendi malı olan makinelerin, arabaların ve benzeri kapital mallarının yıllık yıpranma payı olan amortismanlar çıkarılır. Muhasebe karı= Toplam satış gelirleri – (Açık Maliyetler + Amortismanlar) İktisadi kar = Muhasebe karı – örtük maliyetler.

Kutu 18.1: Alternatif Maliyet ve Örtük Maliyet İşletmenin sermayesinin alternatif maliyeti, işletmenin fiziki sermayesinin satılması halinde ele geçecek olan para ve işletmenin finansal sermayesi olan paranın bankaya yatırılması durumunda bir yılda getireceği faiz geliridir. İşletmenin mevcut üretim faktörlerini en yüksek geliri elde edebileceği bir başka mal ya da hizmet üretiminden elde edebileceği gelire örtük maliyet denir.

Üretim Fonksiyonundan Maliyet Fonksiyonuna Üretim fonkisyonu, üretime katılan üretim faktörleri ile üretim miktarı arasındaki fiziki ilişkileri vermektedir. qa= f(x1,x2,x3,…..xm) bir üretim fonksiyonudur. C= f1x1+f2x2+f3x3+……..+fnxn q kadar A malinin maliyetini gösteren denklemdir. Bu yüzden maliyet denklemi: q kadar A malının üretimi halinde üretim giderlerinin toplamı ve içeriğinin ne olduğunu göstermektedir.

Maliyet Fonksiyonu Maliyeti etkileyen üretim miktarı dışındaki faktörleri sabit kabul edersek, üretim maliyetini (C), üretim miktarının (M) fonksiyonu olarak ifade ederiz. C= f(M) Bu fonksiyon elde edilirken, sabit kabul edilen ve maliyeti etkileyen faktörler (üretim faktörlerinin fiyatları, teknolojik düzey, sabir üretim faktörleri vb.) değiştiğinde maliyet eğrileri artış ya da azalış yönünde yer değiştirir. Bunlara maliyet eğrisini kaydırıcı faktörler denir.

Üretim Maliyeti ve Zaman: Kısa ve Uzun Dönem Üretim miktarındaki değişiklik, firmanın mevcut üretim kapasitesi dahilinde yapıldığı zaman buna kısa dönem denilmektedir. Eğer üretim miktarındaki değişiklik, üretim kapasitesinin değiştirilmesini gerektirecek kadar önemliyse, yeni tesislerin kurulması zaman alacağından buna da uzun dönem denilmektedir. Bir başka deyişle, tüm üretim faktörlerinin değişmez faktörde dahil, değiştirilmesinin mümkün olduğu zaman aralığına uzun dönem denilmektedir.

Kısa Dönem Maliyet Eğrileri Kısa dönemde tüm üretim faktörlerinin değiştirilmesi mümkün değildir. Bu dönemde değiştirilebilen faktörlere yapılan harcamalar toplam değişir masrafları, değiştirilemeyen faktörlere yapılan harcamalar ise toplam sabit masrafları oluşturur. Toplam Üretim Maliyeti= Toplam Sabit Masraflar + Toplam Değişir Masraflar TM= TSM+TDM

Ortalama Maliyet ve Ortlama Masraflar Ortalama maliyet ve ortalama masraflar, toplam maliyet ve masrafların üretim miktarına bölümüne eşittir. TM/M = TSM/M + TDM/M ya da OM=OSM+ODM

Toplam Sabit Masraflar (TSM) Kısa dönemde, firmanın üretim miktarından bağımsız olan masraflara, sabit masraflar denir.

Toplam Değişir Masraflar Firmanın üretimini sürdürebilmesi için gerekli üretim faktörlerine yapılan ödemeler değişir masrafları oluşturur.

Toplam Üretim Maliyeti Bir firmanın kısa dönem toplam üretim maliyeti toplam sabit ve toplam değişir masraflarının toplamına eşittir.

Toplam, Ortalama ve Marjinal Maliyet Eğrileri OM= TM / M tg Alpha (α) = Toplam Maliyet/ Üretim Miktarı Marjinal Maliyet (MM): Üretimdeki bir birimlik değişmeye karşın, toplam maliyetteki değişmeye eşittir. MM = ∆TM / ∆M Marjinal maliyet, toplam maliyet eğrisinin eğimine eşittir. Marjinal maliyet, üretim miktarı arttıkça çnce azalan ve belirli bir üretim miktarından sonra artan bir seyir izlemektedir.

Toplam, Ortalama ve Maliyet Eğrileri

Marjinal Maliyet ile Ortalama Değişir Masraf ve Ortalama Maliyet Arasındaki İlişki Marjinal maliyet, ortalama maliyete yön vermektedir. Marjinal Maliyet azalırken, ortalama maliyeti de aşağıya çekerek azaltmaktadır. Marjinal maliyet yükselirken, ortalama maliyeti de yukarıya doğru çekerek yükseltecektir. Marjinal maliyet artmaya başladığında, ortalama maliyeti düşürücü etkisi zayıflayarak bir süre daha devam eder. Bunun sonucudur ki marjinal maliyet ortalama maliyeti daima minimum noktasında keser.

Şekil 18.5 Birim Maliyet ve Masraf Eğrileri

Marjinal Maliyet ile Ortalama Maliyet ve Ortalama Değişir Masraf Arasındaki İlişkiler Sabit masraflar, kısa dönemde üretim miktarı ne olursa olsun değişmediğinden, toplam maliyet eğrisinin seyri, toplam değişir masrafların seyrine bağlıdır. Üretim artışı halinde toplam masraflardaki ilavelerden başka birşey olmayan marjinal maliyetin seyri de toplam değişir masraflara bağlı olmaktadır.

Maliyetlerin Seyri ve Azalan Verimler Kanunu Marjinal ve ortalama maliyet eğrilerinin U şeklini alması, belirli bir üretim düzeyinden sonra azalan verimler kanunun işlemeye başlamasından kaynaklanmaktadır. Marjinal maliyet ve ortalama değişir masraf eğrileri düşerken artan verimler, yükselirken azalan verimler hali söz konusu olmaktadır.

Şekil 18.6 Artan Verim ve Azalan Maliyet İlişkisi

Kapasite Sorunu Kapasitenin tam olarak kullanılmaması halinde söz konusu olan atıl kapasite, aşırı kapasite ve maksimum kapasite bilinmesi gereken önemli kavramlardır. Atıl Kapasite: Eksik Kapasite ile Üretim Aşırı Kapasite: Kapasite Üstü Üretim Maksimum Kapasite: En Yüksek Üretim Miktarı ile Üretim

Şekil 18.7 Tam Kapasite Üretim Miktarı

Uzun Dönem Maliyet Eğrileri Bu dönemde, üretim kapasitesini belirleyen sabit masraflar da değiştiğinden, firmanın üretim kapasitesi de değişmektedir. Bu dönemde üretim tesis ölçeğini arzuladiği gibi değiştirebilen firma, her yeni tesis ölçeğinde kısa dönem üretim koşulları ile yüzyüzedir. Bu yüzden, uzun dönemin kısa dönemlerin yan yana gelmesiyle oluştuğu görülür.

18.8 Uzun Dönem Ortalama Maliyet Eğrisi

Uzun Dönem Ortalama Eğrisi – Zarf Eğrisi Uzun Dönem Ortalama Maliyet Eğrisi, kısa dönem ortalama maliyet eğrilerini alttan saran bir eğridir ve firmanın çeşitli üretim miktarını üretebileceği minimum maliyetleri vermektedir.

Uzun Dönem Ortalama Maliyet Eğrisinin Şekli ve Ölçeğe Göre Getiri UDOM eğrisinin yayvan U şeklini alması ile KDOM eğrilerinin U şeklini alması, birbirinden farklı nedenlere dayanır.

Uzun Dönem ve Ortalama Maliyet Eğrisinin Şekli ve Ölçeğe Göre Getiri Kısa dönemde faktörlerden bir kısmı sabit, bir kısmı değişir nitelikte olduğundan üretimde azalan verimler kananu geçerli olmaktadır. Uzun dönemde ise tüm üretim faktörleri değiştiğinden, ölçeğe göre getiri söz konusu olmaktadır. Genellikle başlangıçta ölçeğe göre artan getiri söz konusu iken, üretim ölçeği büyüdükçe verimlilik azalmakta ve ölçeğe göre azalan getiri ortaya çıkabilmektedir.

İçsel Ekonomiler Ortalama maliyetlerin seyri, yani ölçeğe getirinin nedenleri ise ölçel ekonomisi de denilen içsel ekonomilerle açıklanır. İçsel ekonomiler iki gruptur. Pozitif içsel Ekonomiler: Maliyetlerin düşmesini sağlayan avantajlara pozitif içsel ekonomiler adı verilir. Negatif İçsel Ekonomiler: Maliyetlerin yükselmesine neden olan dexavantajlara ise negatif içsel ekonomiler denir.

Pozitif İçsel Ekonomiler Pozitif içsel ekonomiler firmaların üretim ölçeğindeki artış nedeniyle sağladığı avantajlardır. İçsel ekonomilerin orataya çıkış nedenleri dört grupta toplanabilir: Emekte işbölümü ve uzmanlaşma nedeniyle sağlanan avantajlar Teknolojik Avantajlar Yönetim Avantajı Parasal Avantajlar

Negatif İçsel Ekonomiler Uzun dönemde ortalama maliyetlerin yükselmesine neden olan bu olumsuz faktörler, aşırı uzmanlaşmanın olumsuz etkileri, ve yönetim etkinliğini kaybetmesidir. Ölçek büyüdükçe, yönetici kadrosunun etkinliğini kaybetmesi kargaşaya neden olur.

Optimal Tesis Ölçeği ve Minimum Etkin Ölçek Uzun dönem ortalama maliyet eğrisinin minimum olduğu noktada ona teğet olan, kısa dönem ortalama maliyet eğrisinin üretim tesis ölçeğidir. Esnek Üretim Sistemi ve Optimal Üretim Tesis Ölçeğinin Küçülmesi Fordist Üretim Sistemi (Kitle Üretim Sistemi) Post-Fordist Üretim Sistemi

Endüstri Ölçeği ve Dışsal Ekonomiler Firmanın maliyetlerini etkileyen, fakat firmanın maliyetleri dışında, içinde bulunduğu endüstriden sağladığı kazanç ve kayıplara, dışsal ekonomiler denilmektedir. Dışssal Ekonomilerde, içsel ekonomiler gibi begatif ve pozitif olmak üzere ikiye ayrılır. Pozitif Dışssal Ekonomiler: Satın alınan yarı işlenmiş mamüllerden sağlanan avntajlar, Uzmanlaşmış işgücü temenni sonucu sağlanan avantajlar, Satın alınan hizmetlerden sağlanan avantajlar, Altyapı tesis ve hizmetlerinin varlığı nedeniyle sağlanan avantajlar.

Negatif Dışşsal Ekonomiler Negatif dışşsal ekonomiler denildiğinde bu kayıplar genellikle, endüstri kalabalıştıkça sayısı artan firmaların birbirlerine verdikleri zararlardan kaynaklanmaktadır. Örneğin, endüstrinin giderek kalabalışlaşmasından dolayı altyapı hizmetlerinin yetersiz hale gelmesi, çevre kirlenmesi, verimin düşmesinden dolayı maliyetlerin yükselmesi.

Dışsal Ekonomilerin Firma Üzerindeki Etkisi Endüstrideki işletme sayısının artmasıyla ortaya çıkan pozitif dışsal ekonomiler maliyetlerin düşmesine neden olurken, endüstrideki işletme sayısının aşırı derecede artmasıyla ortaya çıkan negatif dışsal ekonomiler, bu defa maliyetlerinin yükselmesine neden olacaktır. Endüstride azalan maliyetler söz konusu ise, yani endüstrideki işletmeler dışsal ekonomilerden yararlanıyorsa, uzun dönem ortalama maliyet eğrisi (UDOM) olduğu gibi aşağıya kayar.

Dışsal Ekonomilerin Firma Maliyeti Üzerindeki Etkisi-devamı Eğer bir endüstri gelişip büyüdükçe, endüstride artan maliyetler söz konusu ise, yani endüstrideki firmalar negatif dışsal ekonomilerle karşı karşıya ise, UDOM eğrisi yukarıya doğru kayacaktır. Eğer bir endüstri gelişip, büyüdükçe, endüstrideki firmalar için dışsal ekonomiler söz konusu değilse, bu özelliklere sahip endüstrilere sabit maliyetli endüstriler denilmektedir.