Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN

... konulu sunumlar: "Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN"— Sunum transkripti:

1 Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN
( L. Karahan; AAS )

2 Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN
BATI GRUBU 1. ALT AĞIZ BÖLGESİNİN BELİRLEYİCİ ÖZELLİKLERİ: Afyon, Antalya, Aydın, Balıkesir, Bilecik, Burdur, Bursa, Çanakkale, Denizli, Eskişehir, Isparta, İzmir,, Manisa, Muğla, Uşak, Nallıhan /Ankara illeri ile birlikte bu gruptan örnek olarak ele alacağımız Kütahya, 9 alt ağız grubuna ayrılan Batı Grubu Anadolu Ağızlarının 1. Alt Ağız Grubunu oluşturur. Bu geniş alt ağız grubu, genel olarak Batı grubunun tümüne özgü özelliklere sahip olmakla birlikte şu özelliklerin de görüldüğü bir alt gruptur: 1) “ä” ünlüsü, bu grubun karakteristik sesidir (älli, bänä, äkin ). 2) Geniş orta hece ünlüleri sık sık düşer ( burlā, urlāda ). 3) “y,l” ünsüzlerinin düşmesi, belirli bazı kelimelerde hece kaynaşmasına yol açmıştır ( gidēn ‘gideyim’, alān ‘ alayım/ alalım’ ). 4) Bu grupta “-yorur/-yoru ( -yörü)/ -yor/ -yo” şimdiki zaman ekleri kullanılır ( geliyoru, atıyoru, geliyo ). 5) Teklik 1. Şahıs emir eki “-ayın/-eyin” aynen korunmuş şekilde yahut y/l düşmesi etkisiyle büzüşmüş olarak görülür ( geleyin, gelēn ). 6) Bu grupta aslî ünlü uzunluklarını koruyan kelime sayısı diğer ağızlara göre daha fazladır (yāz- yārmış, g–r-, –lçem, d–rt, b–cek, bēş, gēlin ). 7) Belirli bazı kelimelerde #h türemesi var: hişte’ işte’, häntäri ‘entari’, horda ‘orada’

3 Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN
Yukarıdaki 7 özelliğin dışında, Batı grubunun 1. alt ağız grubu; b/p->m- ( min-, mınar, minäk ), ş- > s- ( sincik, sindi ), f-> h değişimi (Hatma’Fatma’, huzulu ‘fuzuli’) , -b-> -v- değişimi ( buva ‘baba’) , ğ >v ( dovur-, çavır-, davıt-, yıv- ) gibi değişmeler yönünden de ayrıca dikkat çekicidir. ( Karahan: 1996, 151) Karahan, sözü geçen eserinde, Batı Grubu Anadolu ağızlarının 1. Alt Ağız Grubunu, kendi içinde şu özellikler bakımından 2. derecede alt ağız gruplarına ayırmaktadır: *Geniş ünlülerin daralması ( ovu ‘ova’, burdu ‘burda’, ağıçdan ‘ağaçtan’, arkısına ‘arkasına’, gocı garı ‘Koca karı’…) * Sonda ( Bütün ağızlarda belirli kelimelerde ) ve kelime içinde ( Aydın, İzmir, Manisa ve Muğla ağızlarında)“l” ünsüzünün düşmesi: ( Gǖsüŋ ‘gülsün’, ōsuŋ ‘olsun’, ḳāḳā ‘kalkar’…)

4 Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN
* Bazı ünsüzlerin patlayıcı gırtlak seslerine dönüşmesi: akıcı ünsüzler yanında bulunan “k,t,d, (bazen ğ,l,h,r,v )” ünsüzleri yoğunluk derecesi az olmakla birlikte ayırıcı bir özellik olarak patlayıcı gırtlak sesine ( ’) dönüşür ( vaki’mi ‘vakit mi’, yavu’lu ‘yavuklu’, e’mişlä ‘ etmişler’, çe’miş ‘çekmiş’, Tür’leri ‘Türkleri’, yü’lediŋ ‘yükledin’…) * Yükleme ve yönelme hâl eklerinde bir yer değiştirme gibi görünen ünlü değişmesi görülmektedir ( beni bi baksana ‘ bana…’, dōru o gölü ġoşuyo ‘…göle…’, bizim burdu ġızlā on yaşını girdi mi düŋür gäli ‘…burda… yaşına…’ ) Karahan’ın 2. derecede alt ağız gruplarını belirleyen ses ve şekil özellikleri olarak sıraladığı bu bilgilere göre Batı grubu 1. Alt Ağız grubunu şu dört 2. alt ağız grubuna ayırabiliriz: Afyon, Eskişehir, Uşak, Nallıhan ağızları. Çanakkale, Balıkesir, Bursa, Bilecik ağızları. Aydın, Burdur, Denizli, Isparta, İzmir, Kütahya, Manisa, Muğla ağızları. Antalya ağzı. ( Karahan, age: )

5 Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN
KÜTAHYA YÖRESİ AĞIZLARI: Batı grubu ağızlarının birinci alt ağız bölgesinde ve 2. derecedeki alt ağız gruplarının 3.sünde yer alan Kütahya yöresi ağızlarının oluşmasında etkili olan tarihi ve sosyal yapı hakkında şunları söyleyebiliriz: Büyük Selçuklular 1071’de Anadolu’nun fethine başladıkları zaman kendilerine bağlı aşiretlerle birlikte Kayı boyunu da çeşitli bölgelere yerleştirdiler. Bu boylar daha sonra Osmanlı Beyliği’ni de kuran boylardır. O. Turan’ın Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti adlı eserinde belirtildiğine göre Kütahya ve yöresinde Selçuklular zamanında kurulan Germiyan Oğulları beyliği ( 1283 ) bir Türkmen beyliği idi. Kütahya Yöresi Ağızları, Tuncer GÜLENSOY Kütahya Yöresi Ağızları, Tuncer GÜLENSOY

6 Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN
KÜTAHYA YÖRESİ AĞIZLARI: Yörede, tarihçilerin tespitlerine göre asılları Moğollara dayandırılan Çavdar Tatarları da iskan edilmiş kabul ediliyor. Germiyanlıların ağırlıklı olarak Kınık ve Avşarlardan oluştuğu, bunlardan başka, Kayı, Bayat, Kızık, Eymür, Alayuntlu, Yüreğir boyları ile Karakeçili yörüklerinin de yörede yerleşmiş oldukları, yöre ağızlarını çalışan T. Gülensoy hocamız tarafından belirtilmektedir. ( Gülensoy 1988: 4-5 vd.) Hem Gülensoy’un hem de Karahan’ın ağızlarla ilgili hükümlerini vermekte istifade ettiklerini söyledikleri Zeynep Korkmaz’ın Güney Batı Anadolu Ağızları adlı eserinde; Aydın, Burdur, Denizli, Isparta, İzmir, Manisa, Muğla ağızları ile birlikte Kütahya’nın da içinde yer aldığı 2. derece alt ağız gruplarının 3. öbeği, ses ve şekil bilgisi bakımından şu özelliklere sahip sayılmaktadır:

7 Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN
KÜTAHYA YÖRESİ AĞIZLARININ ÖZELLİKLERİ: A) Ses Bilgisi Özellikleri: *En eski Türkçe’de ve bazı Türk lehçelerinde var olan aslî uzun ünlülerin dışında, hece kaynaşması ve genellikle r,l,h,y,ğ ünsüzlerinin düşmesiyle ortaya çıkmış uzun ünlüler vardır. * Geniş ünlülerdeki daralma en belirgin özelliğidir ( parı ‘para’ ) . * “d, t, k > ‘ ” değişmesi karakteristiktir ( çe’di, gi’medi, a’maycan ). * Çok kısa “a= ă” ünlüsü kadar olmasa bile diğer bütün ünlülerde de kısalmalar görülmektedir. * “a, o” ünlüleri dışında diğer bütün ünlüler türemektedirler. * “r,l” düşmesi yaygındır ( vā, ōmaz ). * # ḳ > #ġ; #t > #d ötümlüleşmeleri kelime içi de dahil olmak üzere yörede kuvvetlidir. Ancak bazı arkaik kelimelerde ötümsüz #k’nin ve #t’nin muhafaza edildiğine tanık olunmaktadır ( küreş, kölge, tikiş, tilki... ) * Hece kaynaşması, hece yutulması, göçüşme yörede yaygındır.

8 Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN
KÜTAHYA YÖRESİ AĞIZLARI: B) Şekil Bilgisi Özellikleri: * Yükleme ve yönelme hâl eklerinde ünlü değişmeleri görülmektedir (beni ‘bana’ ). * Çokluk ekleri genellikle –lā/ -lē, -nar/ -ner, -nā/ -nē şeklindedir. * Şimdiki zaman eki: -yom/-yon, -yoŋ, yo,/yō; yoz, yoŋuz, yolā * -ArAk zarf fiil eki, -AlAk şeklindedir. * -IşIn zarf fiil eki yörede sıkça kullanılır ( gelişin gitti, yapışın oldu… ). * -ḳına/-kine pekiştirme edatı kullanılır. * 2. Teklik kişi soru eki, standart Türkçeden farklı olarak –mıŋ biçiminde de görülür. * Bazı köylerde ( Simav’a bağlı ) -°Ip duruyun/ -°Ip duruŋ/ -°Ip duru; -°Ip duruz/ -°Ip durusuŋuz/ -°Ip duruyuz çekimli bir şimdiki zaman eki vardır.

9 Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN
Kütahya Yöresi Ağızları Kitabında T.Gülensoy’un kullandığı ünlü işaretleri Kütahya Yöresi Ağızları Kitabında T.Gülensoy’un kullandığı ünlü işaretleri

10 Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN
Kütahya Yöresi Ağızları Kitabında T.Gülensoy’un kullandığı ünsüz işaretleri