EMBRİYONİK KÖK HÜCRE ARAŞTIRMALARI VE ETİK

... konulu sunumlar: "EMBRİYONİK KÖK HÜCRE ARAŞTIRMALARI VE ETİK"— Sunum transkripti:

1 EMBRİYONİK KÖK HÜCRE ARAŞTIRMALARI VE ETİK
Doç. Dr. Mehmet CINCIK GATA Haydarpaşa Eğitim Hastanesi Üremeye Yardımcı Tedavi Merkezi 2. Çukurova Üreme Sağlığı ve Endoskopi Kongresi 2009 ADANA

2 Amaç: Bu sununun amacı, kök hücre araştırmalarından kaynaklanan tartışmaların konu başlıklarını verip ahlaki ve etik sorunları ortaya koyarak; gerek uluslararası alanda gerek ulusal mevzuatımızdaki yasal durumu ve uluslar arası belirsizlik sebebiyle olagelen etik,hukuki ve politik tartışmaları incelemektir. Kök hücre tedavisinin gelişimi ve eldeki bilimsel verileri gözden geçirerek , ABD ve Avrupa Birliği’ndeki uygulama ışığında ülkemizde yapılması gerekenleri tartışmak için de bunun iyi bir fırsat olduğunu düşünüyorum. İlk kısımda konuyla ilgili tanımlardan söz edip niye embriyonik kök hücre araştırmaları üzerinde durulduğunu açıklamak istiyorum. İkinci kısımda ahlaki ve etik tartışmalara göz gezdirdikten sonra, üçüncü kısımda uluslararası arenadaki kök hücre araştırmalarına dair hukuksal metinleri ve politik tartışmaları irdeleyip, dördüncü kısımda Türkiye’deki mevcut düzenlemelere değineceğim.

3 Neyi yapabiliriz? Vs. Ne yapmalıyız?
Science is designed to tell us what is possible – what we can do. Science is not designed to tell us what is right – what we should do. Bilim ne yapabiliriz sorusu üzerine dizayn edilmiştir.Ne yapmalıyız sorusu ise etik ve felsefenin konusudur.Sınırların ne kadar zorlanacağının ise ucu açık ve tartışmalıdır. Embriyonun etik değerleri konusunda insanlar, inanışlar ve kültürler arasında da farklı görüşler bulunmaktadır. Acting like the only people concerned are fringe kooks is not accurate. You may not agree with the ethical system I use, but you cannot do this without an ethical system.

4 Can we vs. should we Should we ask the morality questions before attempting the “can we” questions? Molecular biology and genetics research has experienced phenomenal gains within the last two decades. Our ability to learn about and alter cells through genetic manipulation has expanded rapidly and will continue to do so at an increasing pace in coming years. However, just because we can do all this advanced science doesn't mean that we should. Curing human diseases is a wonderful goal. However, we should not commit moral evils to accomplish moral good. This presentation examines both the science and morality of using these new scientific tools.

5 EMBRİYONİK KÖK HÜCRE ARAŞTIRMALARI ÜZERİNDE TARTIŞMALAR:
Kök hücre araştırmaları üzerinde kopan tartışmalar çeşitli eksenlerde sürmektedir. Embriyonun hukuki ve ahlaki statüsünün sorgulanması, bir başka deyişle, hayatın başlangıcı meselesi Embriyonun bir birey olup olmadığı Bilim çevrelerinde -halen tedavi edici kullanımı rutine girmemekle birlikte: tedavi amaçlı klonlama diye tanımlanan somatik hücre çekirdeği transferi yöntemi ile elde edilen klon embriyonun rejeneratif tıpta kullanımı, araştırma maksatlı insan embriyosu üretilip üretilemeyeceği, reprodüktif konlamanın yasak olması gerektiği Yoksul insanların bu tedavinin nimetlerinden yararlanamayacağı ve araştırmalarda kadın üreme hücresinin kullanılmasının ekonomik yönden zayıf kadınların istismarını doğurabileceği tehlikesine de dikkat çekilmesi

6 EMBRİYO ÜZERİNDE ARAŞTIRMA YAPILMASINA KARŞI OLANLARIN GEREKÇELERİ 1
1- Embriyo potansiyel bir insandır (13) ona insan statüsünün tanınması gerekir. İnsan gelişiminin bir parçası; cenin, bebek, çocuk, yetişkin gibi insanın varolma sürecinin ayrılamaz basamaklarından olduğu için insandır ve diğer insanlar gibi insan şeref ve haysiyetiyle donanmış olup insan haklarının koruması altındadır (8) Embriyonun üçüncü bir kişinin tedavisi amacıyla yok edilmesi düşünülemez.  Kant’ın “insan araç değil amaçtır” söylemine dayanılarak, bir insanın üçüncü bir kişinin tedavisinde kullanılmak amacıyla yaratılmasının insan onurunu  zedelediği belirtilmektedir. (9) (10) Onlara göre embriyonun araştırmalarda yok edilmesi insanın araçsallaştırılması ve yaşam hakkının ihlalidir. (11)

7 EMBRİYO ÜZERİNDE ARAŞTIRMA YAPILMASINA KARŞI OLANLARIN GEREKÇELERİ 2
2- Embriyo ne zaman insan olur? sorusu hala sorgulanmaktadır. Bu bağlamda iddia edilen ise: Çekirdek füzyonundan (embriyonun meydana geldiği an) sonra genetik şifresi tamamlanmış, benzersiz bir bireyle karşı karşıya olduğumuzdur. İnsan gelişimi kesintiler olmaksızın akıp giden bir süreçtir. Bu süreci farazi ayrımlarla bölmemek gerekir. Bu ayrımlar keyfidir. Süreklilik ve aynılık esastır.Her safhaya aynı koruma sağlanmalıdır. (17)

8 When Does Human Life Begin? Medical Embryology Textbooks
The Developing Human: Clinically Oriented Embryology “Zygote: this cell results from the union of an oocyte and a sperm. A zygote is the beginning of a new human being (i.e., an embryo). Human development begins at fertilization… This highly specialized, totipotent cell marks the beginning of each of us as a unique individual.” The Developing Human: Clinically Oriented Embryology: "Zygote: this cell results from the union of an oocyte and a sperm. A zygote is the beginning of a new human being (i.e., an embryo). Human development begins at fertilization, the process during which a male gamete or sperm ... unites with a female gamete or oocyte ... to form a single cell called a zygote. This highly specialized, totipotent cell marks the beginning of each of us as a unique individual." Moore, K. and T.V.N. Persaud The Developing Human: Clinically Oriented Embryology (6th ed.), W.B. Saunders Company,  Philadelphia, pp 2-18.

9 Embriyo bir birey midir?
Embriyonun insan vasfında olmadığını düşünenlerden bazıları, embriyonun kişiliği belirleyen temel niteliklerden yoksunluğunu ileri sürüp,  embriyonun düşünemediğine, acı çekemediğine ve sinir sisteminin oluşmadığına   dikkat çekmiştir. (14) Yine bu yönde embriyonun oluşumundan sonra 30 ila 35. günler içinde sinir hücrelerinin geliştiği ve bu tarihin önemli olduğunu belirtenler bulunmaktadır.(15) Bazı bilim adamları da sosyal bir çevre içinde ve diğer insanlarla ilişkisi olmadığı sürece embriyonun birey sayılamayacağını savunmaktadır.Buna karşı çıkanlar komadaki, mental defisiti olan yada Alzheimer hastasının da çevre ile ilişkisinin birey ilişkisi olmadığını ancak hukuki haklarının olduğunu belirtmektedir.

10 EMBRİYO ÜZERİNDE ARAŞTIRMA YAPILMASINA KARŞI  OLMAYANLARIN GEREKÇELERİ 1
İnfertilite tedavisinde yeni bir insan ortaya çıkarmak amacıyla elde edilen embriyolardan ana rahmine transfer edilmeyip saklanan ya da yok edilecek olanların (fazlalık-artık) araştırmalarda kullanılmalarını etik görüp, yalnızca araştırma amaçlı embriyo meydana getirmeyi kabul edilmez bulanlar vardır. (21) Embriyo üzerinde araştırma yapılmasına karşı olmayanları tek başlık altında toplamak zor olabilir. Zira araştırmada kullanılan embriyoların ortaya çıkarılma amacına göre fikirler değişebilmektedir

11 EMBRİYO ÜZERİNDE ARAŞTIRMA YAPILMASINA KARŞI  OLMAYANLARIN GEREKÇELERİ 2
Doğum kontrol yöntemleri ile embriyonun yok edilmesinin zaten gerçekleşmekte olduğu (22),  cinsel birleşme sonucu döllenen yumurtaların %70’inin doğal yollardan dışarı atıldığını,dolayısıyla, embriyoların araştırmalarda  korunması isteminin gerçekçi  olmadığını söyleyenler vardır. Bunlar İn-vivo embriyonun dışarı atılımının  embriyonun defektinden, bazen de kadının bir hastalığından kaynaklandığını belirterek bunu doğal seleksiyon gibi değerlendirmektedirler. Araştırmalarda kullanılan embriyoların -özellikle tüpte döllenme yöntemiyle elde edilip fazlalık olanların doğal yollardan atılanlar gibi insan olma potansiyellerinin olmadığını ve kök hücre alınarak bunlardan yararlanılabileceğini ifade etmektedirler.(24)

12 EMBRİYO ÜZERİNDE ARAŞTIRMA YAPILMASINA KARŞI  OLMAYANLARIN GEREKÇELERİ 3
Embriyonun insan statüsünde olmadığı ve bu nedenle araştırma sırasında yok edilebileceği savının ardında duranların en güçlü iddiası insan yaşamının ana rahmine yerleşme anında başlamasıdır. (25)Ana rahmi dışında embriyonun gelişme şansı yoktur. Embriyonik kök hücre araştırmalarında kullanılan/kullanılması önerilen embriyoların in vitro yöntemle ortaya çıkarıldığı ve bunların ana rahmine yerleştirilmeden kullanıldığı göz önüne alındığında, insan statüsüne kavuşmamış hücreler yığını olan embriyoların özel olarak korunması için bir dayanak da kalmaz tezini savunmaktadırlar.

13 Embriyo ve kök hücre araştırmaları:
Üremeye Yardımcı Tekniklerin gelişmesi son dekatta embriyo ve kök hücre araştırmalarına ivme kazandırmıştır ancak pek çok medikal,yasal,etik ,dinsel ve politik tartışmaya yol açmıştır. Bu soruların büyük bölümüne henüz yanıt verilememiştir. Kronik hastalıklara çare bulabilmek insan embriyo araştırmalarındaki temel amaçlardan birisidir. Bu konudaki diğer amaçlar ise: insan büyümesi ve gelişmesi ile ilgili bilgileri geliştirmek, kontrasepsiyon yöntemlerini geliştirmek, infertilite tedavisi hakkındaki mevcut bilgileri irdelemek, tedavi başarısını arttırmaktır.

14 Hipotetik –Fantastik Senaryolar. Uzayda sosis
Hipotetik –Fantastik Senaryolar?? Uzayda sosis ? Sentetik et piyasaya ne zaman çıkacak? ABD'de doku mühendisleri laboratuvar ortamında et üretmenin yollarını arıyor. Bu çalışmada amaç,açlık tehlikesine çare bulmak,(klonlamanın çıkış amacındaki gibi) bir diğer amacı ise uzay yolculukları sırasında astronotlara yiyecek sağlamak. NASA'nın finanse ettiği bir proje laboratuvar ortamında et yetiştirme konusunda ilk adımı attı. '‘Myoblast (kas lifi hücresi olan embriyonik hücre)'' hücreleri, kas hücresi üretmek için bölünüp çoğaltılarak laboratuvarda balık eti yetiştirmeyi başaran ilk bilim grubu olarak bilim dünyasında yeni bir sayfa açtılar. Prototip sentetik hamburgerler Mars'a veya diğer gezegenlere yerleşmek için gidenlere ideal yolluk oluşturabilir.

15 Embriyo: En savunmasız dönem !!!
Embriyo araştırmalarında etik ve bilimsel değerlendirme bir arada ve uyum içerisinde olmalı, ancak tüm insan gelişimi evreleri içerisinde embriyonun en savunmasız dönem olduğu unutulmamalıdır.

16 EKH’Yİ BEKLEYEN OLASI TEHLİKELER VE ZORLUKLAR
Tümör oluşumu Tedavi için yeterli sayıda hücre elde edilememesi EKH’nin karanlık yüzü: ‘’İnsan mühendisliği ve hayvan-insan melezlerinin tehdidi’’ Homo-superior İnsan altı varlıklar elliotinstitute.org sitesinde (41) verilen bazı bilgiler şöyle: • Modern öjenistler ve transhumanistler, biyoteknoloji yöntemlerini kullanarak insanlığı sonsuza kadar değiştirmek istiyorlar. Sadece toplumu değil, biyolojimizi de değiştirmeyi amaçlıyorlar.Hastalıkları sona erdirmekten bahsediyorlar fakat asıl amaçları “daha üstün” insanlar yaratmak. Genetik bilimini kullanarak “homo superior” gibi yeni insan ırkları yaratmaya çalışıyorlar.( Dr. David Reardon) • Bazıları da tam ters yönde çalışıp, insan ve hayvan genlerini harmanlayarak insan-altı varlıklar oluşturmaya çalışıyor. Bu insan-hayvan melezlerinin, tehlikeli işleri yapmak veya homo superior’a başka şekillerde hizmet vermek üzere daha kolay eğitilebileceğini düşünüyorlar.( Dr. Joseph Fletcher) • Transhumanistler insan mühendisliğinin bir sonu olmadığını ve denemeler sırasında büyük hatalar yapılabileceğini itiraf ediyor. • Kendilerini kısıtlayacak yasalara ise itiraz ediyorlar.

17 Kök Hücre Tanımı A cell that has the ability to continuously divide and differentiate (develop) into various other kind(s) of cells/tissues Embriyonik kök hücre, embriyo aşamasındaki totipotent hücrelerin adıdır. Her türlü dokuya dönüşme yeteneği olan embriyonik kök hücrelerin laboratuvarlarda üretilerek çoğaltılması mümkün olabilmektedir. "Dolly" isimli koyunun 1997 yılında İngiltere'de klonlanması bunun bir örneğidir. Stem cells are different from other cells of the body in that they have the ability to differentiate into other cell/tissue types. This ability allows them to replace cells that have died. With this ability, they have been used to replace defective cells/tissues in patients who have certain diseases or defects.

18 Kök hücre bilimi nerede, cazibesi ne???
Kök hücreler, iki temel özelliğe sahiptir: Sürekli çoğalabilir ve böylece kullanılabilir bir havuz oluştururlar. Doğru sinyali aldıklarında çeşitli hücre tiplerine dönüşebilirler Farklanma yeteneklerine göre tek hücre tipine dönüşebilen unipotent, birden çok hücre tipine dönüşebilen multipotent, vücuttaki pek çok dokuyu oluşturabilecek pluripotent ve tam bir embriyo oluşturabilecek totipotent özellikte olabilirler. Embryo (Totipotent) Adult (Unipotent) kök hücreleri  ilk kez embriyodan ayrıştırıp kültüre etmesi bu konuda devrim niteliğinde bir km. taşı olmuştur.IVF’de 3.gün embriyolarının blastomerlerinin totipotent ve5. gün blastosistlerinin iç hücre kitlelerinin multipotent olması bu hücreleri çok cazip hale getirmektedir .Bunun anlamı insanda bulunan bütün hücrelere dönüşebilen kök hücre sayesinde, vücudumuzda artık işlev göremeyecek hale gelmiş ya da bir kaza sonucu eksilmiş bir organımızın yerine yenisini koyabileceğimizdir.(1) Kök hücrenin kalıcı sakatlıklar ve tedavisi imkânsız hastalıklarda vaat ettiği tedavi, bilim dünyasını heyecanlandırdığı gibi hastalarda ve hasta yakınlarında da büyük umutlar doğurmaktadır.

19 Stem Cell Biology The embryonic cells are totipotent because they can make an entire person. Other cells are pluripotent and can make many tissues. Multipotent cells can make several tissues. There are numerous sources of stem cells. Our focus is on Adult and Embryonic Stem cells.

20 Kök Hücre Kaynakları Embryo 3.-4. Gün embryosu (Totipotent) Blastosist
Abort fetus Fetosid (5-9 hf.) Fetal KC Kordon Kanı Kemik İliği Periferik Kan Adult Doku (Normal-Teratokarsinom) Adult (Unipotent)

21 Embriyonik Kök Hücre Kaynakları
1. Supernumerary embryos: IVF’de transfer edilmeyen embriyolar 2. Embryos created by IVF for research purposes and/or for the purpose of stem cell procurement Araştırma maksadıyla embriyo oluşturulması 3. Embryos created by somatic cell nuclear transfer for research purposes and/or for the purpose of stem cell procurement Araştırma maksadıyla somatik hücre çekirdek transferi(klonlama) ile embriyonik kök hücre ve kök hücre dizileri elde edilmesi

22 Embriyonik kök hücre kaynağı olarak IVF: Tartışmanın IVF boyutu
ÜYTE ile elde edilen embriyolardan en sağlıklı ve başarı şansı en yüksek olanları uterusa transfer edilirken, diğer embriyolar çoğul gebelikleri önlemek amacıyla transfer edilmemekte ve embriyo araştırmalarında kullanılabilmektedir.Tartışma da bu noktada alevlenmektedir.Bu embriyoların tedavi amaçlı klonlama dışında ,reprodüktif amaçla klonlanması,embriyonun klonlanması ile embriyonik kök hücre dizilerinin oluşturulması halinde ne yapılacaktır ??? Ne kadar erken safha olursa olsun bir embriyo ya da fetusun parçalanıp hücre kaynağı olarak kullanılması etik bir sorun oluşturmaktadır. kaynağı olarak kullanılıp kullanılamayacağı,diğeri ise in vitro olarak ortaya çıkarılan bu insan eTartışacağımız ana sorulardan ilki zaten IVF’de fazlalık embriyoların embriyonik kök hücre mbriyolarının klonlanması (somatik hücre transferi yöntemi ile tedavi amaçlı klonlama) ile oluşturulabilecek embriyoların embriyonik kök hücre kaynağı olarak kullanılıp kullanılamayacağı ekseninde olacaktır.

23 EMBRİYONUN HUKUKİ ve AHLAKİ STATÜSÜ
Embriyonik kök hücre elde ederken kök hücrenin içinden alındığı embriyo zarar görmekte ve kullanılamaz hale gelmektedir. Bu noktada sorun, embriyonun araştırma amacıyla kullanımının etik olup olmadığı, bunun ötesinde üçüncü bir kişi yararına embriyonun yok edilmesinin embriyoyu araçlaştırdığı ve embriyonun araştırma ve tedavi amaçlı kullanımının etik olmadığı itirazlarıdır.

24 Stem Cell Cultivation

25 Embriyonik kök hücrelerin tedavi amaçlı kullanım potansiyelleri nedir?
Rejeneratif tıpta,yakın gelecekte omurilik yaralanmaları,  Alzheimer, diyabet, Parkinson, enfarktüs,omurilik yaralanmaları gibi tedavi imkanı olmayan veya son derece sınırlı olan hastalara bu imkanı sağlayabilecekleri hipotezi Ayrıca, özellikle deney hayvanları ile yapılan çalışmalarda bu hücrelerin üreme hücresi oluşturabildiklerinin gösterilmiş olması nedeniyle gelecekte oosit veya spermi olmayan kişiler için de, kök hücrelerin infertilite tedavisinde kullanımının gündeme gelebileceği tezi Possible Uses of Stem Cell Technology Replaceable tissues/organs Repair of defective cell types Delivery of genetic therapies

26 History of Somatic Cell Nuclear Transfer (Cloning)
1952 – Briggs and King cloned tadpoles 1996 – The first mammal cloned from adult cells was Dolly, the sheep. Cloning of non-mammals was first accomplished in However, cloning of mammals proved much more difficult, with the first successful clone being the sheep, Dolly. Dolly died a premature death, probably due to the use of aged chromosomes in her nuclear transfer. Other mammal species followed rapidly, with mice and cows being cloned in 1998, and pigs in 2000. 1998 – Mice cloned 1998 – Cows cloned 2000 – Pigs cloned

27 EMBRİYONİK KÖK HÜCRE ARAŞTIRMALARI-TARİHÇE
1998’de, James Thomson (University of Wisconsin-Madison) blastosistten iç hücre kitlesini izole etti ve ilk insan embriyonik kök hücre dizilerini elde etti. 1998’de, John Gearhart (Johns Hopkins University) fötal gonadal dokudan insan embriyonik primordial germ hücrelerini derive etti. Her iki kaynaktan da pluripotent kök hücre dizileri (‘’stem cell lines” ) geliştirildi. Human embryonic stem cells were first isolated in The cells from these embryos were established as immortal pluripotent cell lines that are still in existence today.

28 TEDAVİ EDİCİ/AMAÇLI KLONLAMA ve ÜREME AMAÇLI KLONLAMA İnsan somatik hücre nükleus transferi (SHNT) (klonlama) Klonlanmış embriyoları elde ederken somatik hücre transferi yöntemi uygulanmaktadır. Bu yöntem, bir kadından alınan yumurtanın çekirdeği çıkarılmış üreme hücresiyle, kök hücreden yararlanması düşünülen kişinin somatik hücresinden alınan çekirdeğin nükleer yöntemle döllenip, somatik hücre sahibinin klonu olacak yapay bir embriyo elde etme mantığına dayanmaktadır. 1997 yılında ilk defa bir memelinin klonlandığı koyun Dolly’nin doğumu, hücre nükleusunun çıkarılması ve farklı somatik hücreden elde edilen nükleusun yerleştirilerek elektrofüzyonla birleştirilmesi sonucunda elde edilmiştir28. Dünya klon koyun Dolly’i şaşkınlıkla karşılamıştır; ancak bilim ve teknolojinin ilerleme hızı birçoklarının gözünü korkutmuştur. Klonlama işlemi aseksüel üremeyi sağlar ve doğan klon, klonlandığı organizmayla aynı genetik şifreyi taşır. Embriyonik kök hücre araştırmaları üzerindeki fikir ayrılığının aksine, üreme amaçlı klonlama, taşıdığı hukuki ve ahlaki sakıncalar nedeniyle çoğunlukla kabul edilir bulunmamaktadır. (30)

29 İnsan somatik hücre nükleus transferi (SHNT) (klonlama)

30 Tedavi edici klonlama sonucu elde edilen embriyonlardan çıkarılan kök hücrelerin statüsü farklıdır.
Zira, burada elde edilen embriyo, embriyo için verilen tanımın dışında kalmaktadır. (üreme hücreleri olan yumurta ve spermin birleşmesi -döllenme- sonucu oluşan ceninin, gelişimin ilk aşamasındaki hücre grubu olduğuna dair olan hukuki tanım) Doku reddi olasılığını ortadan kaldırmak için aynı genetik şifreye sahip klonlanmış embriyolardan kök hücre elde etme yöntemi tedavi edici klonlama olarak adlandırılmaktadır. Klonlanmış embriyoları elde ederken somatik hücre çekirdeği transferi yöntemi uygulanmaktadır.

31 Stem Cell Biology Note the sources of embryonic stem cells:
Existing lines Fertility clinic embryos – note that the number of available frozen embryos (500 million) is greatly exaggerated as many of these are wanted (some say as few as 3% are not targeted for use) In vitro fertilization SCNT – this has not been done with humans yet, only in animals. How would this be used clinically?

32 Reprodüktif SHNT 1 Özellikle iki grup hastada kullanılabileceğini savunanlar vardır; bunlar : a) tedavisi mümkün olmayan infertil çiftler b) çocuklarına genetik bir hastalığı geçirme riski çok yüksek olan çiftler olarak özetlenmektedir. Reprodüktif SHNT’nin uygulamasında etik kurallar ayrı bir önem taşımaktadır. Bu konuda henüz yeterli görüş birliği bulunmamaktadır.

33 Reprodüktif SHNT 2 Somatik hücre transferi yöntemiyle elde edilen, klonlanmış embriyondan beklenen fayda ise; başka bir embriyodan elde edilmiş kök hücreleri kullanmak yerine tedaviden yararlanacak kişinin organizmasıyla tamamen aynı genetik şifreye sahip klon embriyodan elde edilmiş kök hücrelerin kullanılarak bağışıklık sisteminin reddi ihtimalini ortadan kaldırması olarak ifade edilmektedir.

34 TEDAVİ EDİCİ/AMAÇLI KLONLAMA ve ÜREME AMAÇLI KLONLAMA 2
Bu tartışmalar ekseninde üreme amaçlı klonlama ile tedavi edici klonlamanın arasında asıl fark amaçlarının başka oluşudur. Tedavi edici/amaçlı klonlamada, klonlanan embriyo, ana rahmine yerleştirilmeyip, embriyo blastosist dönemine değin ilerletilmekte, klonlanan asıl bireyin tedavisi amacıyla bu embriyodan kök hücre ayrıştırılmaktadır.

35 Klon embriyodan EKH alınmasındaki kaygılar:
Klonlananın onurunun hiçe sayılması, asıl bireyin ihtiyacı için, yani bir araç olarak var olmasıdır. Tedavi amaçlı klonlamaya karşı olanlar, embriyonun hukuki statüsünün hassaslığı yanında, tedavi amaçlı elde edilen embriyoların üreme amaçlı olarak ana rahmine yerleştirilme riskinin göze alınamayacak kadar büyük olduğunu ileri sürmektedirler.

36 Sonuçlar: Küreselleşmenin etkileri birçok alanda olduğu gibi bilimsel araştırmalarda da yüzünü göstermektedir. Ulusal mevzuatlar bağlamında yapılacak düzenlemelerle bilimsel yöntemlerin uygulanmasına getirilecek kısıtlamalar, bir başka devletin sınırları içinde yasal kabul edilip uygulanabilecektir. Birleşmiş Milletler çatısı altında hazırlanıp kabul edilecek bir sözleşmenin etkisi bu anlamda belirleyici olacaktır. Sonuç olarak, devletler arasında kabul gören noktaların yasal olarak bağlayıcı bir metinle kaleme alınması hiç olmazsa uzlaşılan üreme amaçlı klonlamanın yasaklanmasını sağlayacaktır.

37 Sonuçlar: Etik, ahlaki,hukuki birçok tartışmayı beraberinde taşımakla birlikte, kök hücre  araştırmalarının geleceğin en önemli konularından biri olacağını söylemek kahinlik sayılmaz. Araştırmalar yasal zemin içinde yürütülmelidir. Bu nedenle yasal boşluğun bir an evvel doldurulması gerekmektedir. Yapılacak yasanın, kök hücre araştırmalarını kapsayıcı olarak düzenlenmesi, tedavi edici klonlama, fazlalık embriyonların kullanımı ve araştırma amaçlı embriyo meydana getirmek gibi birbirinden farklı konulara özellikle değinmesi, kafalardaki karışıklığı giderebilir. Bununla birlikte araştırmalara izin vermek için birden çok disiplinin içinde bulunduğu kurullar oluşturulması, konunun bütün boyutlarıyla tartışılması gibi  hassasiyet arz eden noktaların gözetilmesi zorunludur. Ayrıca hazırlanacak yasanın, Türkiye’nin imzalayıp onayladığı İnsan Hakları ve Biyotıp Sözleşmesi ile imzalamakla birlikte halen onaylamadığı bu sözleşmenin Ek Protokolü ile uyumlu olması gerekmektedir .

38 POLİTİK GÖRÜŞLER: Kök hücre araştırmaları hakkında uluslararası hukuk
ABD, Birleşmiş Milletler, Avrupa Konseyi ve Avrupa Birliği’ndeki gelişmeler ile hukuk metinleri Türkiye’deki durum Avrupa Birliği düzenlemeleri bağlamında, Avrupa Birliği ülkelerinden bazılarının konu ile ilgili düzenlemelerine de değineceğim.

39 Early Successes – Human Cloning
2001 – First cloned human embryos (only to six cell stage) created by Advanced Cell Technology (USA) 2004* – Claim of first human cloned blastocyst created and a cell line established (Korea) – later proved to be fraudulent The first human cloned embryos were not produced until 2001, when a private company, Advanced Cell Technology, produced 6-cell embryos. However, the first cloned human blastocyst was not produced until 2004 by a group in Korea. However, subsequently, it was found that much of the information in the publication was fabricated and the paper was officially withdrawn in January, Also, contrary to the claims in the paper, not hundreds of oocytes, but over 2000 were used, although no cell lines could be established.1 A subsequent publication by Hwang et al. in 2005 was also found to have been fabricated by intentionally submitting duplicate patient samples in place of patient samples and cloned cells. Both papers were withdrawn by the journal Science. More info is available from the Science website. Dennis Normile, Gretchen Vogel and Jennifer Couzin South Korean Team's Remaining Human Stem Cell Claim Demolished. ScienceNOW Daily News. *Hwang, W.S., et al Evidence of a Pluripotent Human Embryonic Stem Cell Line Derived from a Cloned Blastocyst. Science 303:

40 Legal Considerations: Embryonic Cell Research
Bush Casts His First Veto on Stem-Cell Bill On August 9, 2001, President Bush announced his decision to allow Federal funds to be used only for research on existing human embryonic stem cell lines created prior to his announcement In 2000, President Bill Clinton allowed funding of research on cells derived from aborted human fetuses, but not from embryonic cells. On August 9, 2001, President Bush announced his decision to allow Federal funding of research only on existing human embryonic stem cell lines created prior to his announcement. His concern was to not foster the continued destruction of living human embryos.

41 Guidelines for Human Embryonic Stem Cell Research USA
NOT FOR PUBLIC RELEASE BEFORE «Tuesday, April 26, 2005» «11 a.m. EDT» Committee on Guidelines for Human Embryonic Stem Cell Board on Life Sciences National Research Council Health Sciences Policy Board Institute of Medicine

42 BİRLEŞMİŞ MİLLETLERDE GÖRÜŞ AYRILIKLARI Worldwide Stem Cell Regulations
2001 Ad Hoc komitesi:Fransa ve Almanya’nın yalnızca üreme amaçlı klonlamanın yasaklanması teklifi Amerika Birleşik Devletleri ile İspanya’nın başını çektiği grubun hem üreme, hem tedavi amaçlı klonlamanın yasaklanmasını istemesi. Ad Hoc komite ve Çalışma Grubu 2003 Ekim ayında yeniden toplanmıştır ve BM Hukuk komitesi ile birlikte 2 yıl erteleme tavsiye kararı vermesi ancak bunun BM Genel Kurulu’nda kabul edilmemesi 2001 Aralık’ında BM Genel Kurulu, İnsanın Üreme Amaçlı Klonlanmasına Karşı Uluslararası Sözleşme’nin ayrıntıları üzerinde çalışmak için bir Ad Hoc komite kurmuştur. (44) Fransa ve Almanya’nın sunduğu teklif -geniş kapsamlı bir yasağın tartışmalara yol açıp acilen düzenlenmesi gereken bir konuda uluslararası hukukta boşluğa mahal verebileceğinden -yalnızca üreme amaçlı klonlamanın yasaklanmasını gözetmiştir. (45) Ancak Amerika Birleşik Devletleri ile İspanya’nın başını çektiği grup  her ne surette olursa olsun -hem üreme hem tedavi amaçlı klonlamayı kapsayan- klonlamanın yasaklanmasını istemiştir. (46) Bütün ülkelerin üreme amaçlı klonlamaya karşı olmalarına karşın bir metinde uzlaşıya varılamamıştır . BM Hukuk Komitesi, bir uzlaşma umudu görmediğinden Genel Kurul’a sunulmak üzere iki yıllık bir erteleme tavsiyesi kararı almıştır

43 Kosta Rika Sözleşmesi:8 Mart 2005
8 Mart 2005 tarihinde Kosta Rika’nın sunduğu taslak metin, 84 lehte oya karşı muhalif 34 ve 37 çekimser oyla  BM İnsan Klonlamasına Dair Deklarasyon adıyla kabul edilmiştir. Deklerasyonla, herhangi başka bir amaçla yapılan klonlamaya izin verilmesi halinde bu uygulamaların üreme amaçlı olup olmadığını denetlemenin çok zor olacağı, ayrıca klonlanmış insan embriyosu yaratımının ve yok edilmesinin yanlış olduğu, zira bunun insan hayatına nesne ve ürün olarak davranılmasını doğuracağı ileri sürülmüş ve bu toptan bir yasağın gerekçesi olarak gösterilmiştir.

44 Embryonic Research Cloning Laws Worldwide Nations Embryonic Reproductive Cloning Laws Worldwide Nations 21 nations worldwide have banned research cloning

45 AVRUPA KONSEYİ BELGELERİ ile İNSAN HAKLARI ve BİYOTIP SÖZLEŞMESİ 1
Avrupa Konseyi bünyesinde embriyonun araştırma amaçlı kullanımı konusunda yasal olarak  bağlayıcı iki sözleşme mevcuttur. Türkiye’nin de taraf olduğu Biyoloji ve Tıbbın Uygulanması Bakımından İnsan Hakları ve İnsan Haysiyetinin Korunması Sözleşmesi’nin : (İnsan Hakları ve Biyotıp Sözleşmesi) Tüpte embriyonlar üzerinde araştırma başlıklı 18. maddesinin özellikle ikinci fıkrası kök hücre araştırmaları açısından önem teşkil etmektedir. Bu hükümde “sadece araştırma amaçlarıyla insan embriyonlarının yaratılması yasaklanmıştır”.

46 AVRUPA KONSEYİ BELGELERİ ile İNSAN HAKLARI ve BİYOTIP SÖZLEŞMESİ 2
Bu hüküm ışığında embriyonik kök hücre araştırmaları amacıyla embriyo meydana getirilemeyeceği açıksa da; tüpte döllenme yöntemiyle kısırlık tedavisi amacıyla meydana getirilmiş embriyoların araştırmalarda kullanılması meselesi gözetilmemiştir. Dolayısıyla tüpte döllenmiş embriyolardan ana rahmine yerleştirilmeyenlerin araştırmalarda kullanımı mümkündür.

47 AVRUPA KONSEYİ BELGELERİ ile İNSAN HAKLARI ve BİYOTIP SÖZLEŞMESİ 3
Ayrıca sözleşmede embriyonun tanımı yapılmamıştır. Bu anlamda tedavi edici klonlama sonucu elde edilen embriyonun sözleşme çerçevesinde değerlendirilip değerlendirilemeyeceği taraf devletlerin yorumuna kalmıştır. Sözleşmenin 29. maddesi bu sözleşmenin hükümlerinin yorumunu Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne bırakmıştır. Mahkemenin doğrudan embriyo ile ilgili kararı yoksa da, ceninin yaşam hakkı ile ilgili bir konuda, düzenlemenin devletin takdir yetkisine dahil olduğunu kabul etmiştir.

48 AVRUPA BİRLİĞİ ÜYESİ DEVLETLERDEKİ KÖK HÜCRE ARAŞTIRMALARINA DAİR DÜZENLEMELER
Fazlalık embriyoların kök hücre araştırmalarında kullanımına izin veren devletler: Danimarka: Araştırmanın amacı insan hastalıkları üzerinde uygulanacak tedaviler hakkında bilgi edinmekse, izin vermektedir. Ancak bu araştırmaların üreme amaçlı klonlama, genlerin birbirine karıştırılması, farklı türleri birleştirip melezler (hybird) oluşturmak ve ana rahmi dışında insan geliştirmeyi amaçlaması yasaklanmıştır. Yunanistan: Yalnızca üreme amaçlı klonlama yasak Finlandiya : Yasa embriyoyu, üreme hücrelerinin füzyonu ile ortaya çıkan hücre diye tanımlamadığından tedavi amaçlı klonlamayla elde edilen embriyonun kullanımının yasak dışında , üreme amaçlı klonlama yasağı Fazlalık embriyoların kök hücre araştırmalarında kullanımına izin vermeyen devletler: İtalya Buna göre sadece  embriyonun sağlığı için tedavi ve teşhis amaçlı ve embriyo yararına araştırma yapılabilmektedir ve hem tedavi edici hem de üreme amaçlı klonlama, ayrıca, insan/hayvan melezi yaratılması yasaklanmaktadır İspanya her seferinde yalnızca üç tane embriyo meydana getirilmesine izin vermektedir. Ciddi kısırlık sorunu olan çiftlerin tedavisinde daha çok embriyo meydana getirilmesine, sağlık yetkililerin bütün işlem sırasında denetlemesi ile, izin verilmesi bu kısıtlamanın istisnasıdır.

49 AVRUPA BİRLİĞİ ÜYESİ DEVLETLERDEKİ KÖK HÜCRE ARAŞTIRMALARINA DAİR DÜZENLEMELER
Hem ıskarta embriyoda araştırmaya hem de araştırma amaçlı embriyo üretimine izin veren devletler: Belçika İngiltere: Embriyonik kök hücre üzerinde araştırmalara, embriyondan kök hücre elde edilmesine ve yalnızca kök hücre elde edilmesi amacıyla embriyo oluşturulmasına izin vermektedir. Mayıs 2004 tarihinde dünyada  üzerinde bir ilk teşkil eden Kök Hücre Bankası açılmıştır. Belçika: 14 gün sonra embriyo üzerinde araştırma yapılamayacağı, ancak embriyonun dondurulma işlemi durumunda, bu süre hariç tutulacağı İnsan embriyosunun hayvan rahmine yerleştirilmesi, yarı insan yarı hayvan melez yaratıklar meydan getirilmesi, tedavi amaçlı olması dışında cinsiyet belirlenmesi, üreme amaçlı klonlama (yani tedavi edici klonlama yasaklanmamıştır) ve öjenik amaçlarla araştırma ve davranışlar yasaklanmaktadır . Araştırma projesi yerel komite ve federal komisyon olmak üzere iki oluşum  tarafından gözden geçirilir. Federal komisyon dört hekim, dört bilim adamı, iki hukukçu ve dört etik ve sosyal bilimler uzmanından oluşur. Çifte onay alındıktan sonra araştırma yapılmaktadır.(99) İngiltere: HFEA şu hallerde de embriyo araştırması yapılmasına izin verebilecektir: -Embriyo gelişimi konusunda bilgiyi artırma, -Tedavisi olmayan hastalıklara dair bilgi artırma, -Tedavisi olmayan hastalıklar için geliştirilen tedavilerin uygulamalarına dair bilgi edinme amaçları olması durumunda.

50 ÜYTE Yönetmeliği Md.17 Türk Hukuk Mevzuatında insan embriyosu hakkında tek düzenleme Üremeye Yardımcı Tedavi Merkezleri Yönetmeliği’dir. Yönetmeliğin 17. maddesi embriyonun kullanım şartlarını belirtip, uyulmaması durumunda idari yaptırım  öngörmektedir. Yönetmelik, embriyonun, üremeye yardımcı tedavi  uygulanacak adaylardan alınan yumurta ve spermler ile elde edileceğini söylemektedir. Dolayısıyla üreme hücrelerinden elde edilmeyen embriyo -bu anlamda tedavi amaçlı klonlama sonucu meydana gelen embriyo- Yönetmelik’in düzenlemesi dışında kalmaktadır. Meydana getirilen embriyonun bir başka maksatla kullanılması ise yasaklanmıştır. Ancak ÜYTE amacı dışında embriyo meydana getirilmesine değinilmemiştir. Yönetmelik üremeye yardımcı tedavi (tüpte döllenme) dolayısıyla elde edilen embriyonun bir başka maksatla kullanımını yasaklamışsa da; yalnızca araştırma amaçlı embriyo meydana getirilmesi mümkündür. Ayrıca embriyonun üreme hücrelerinden elde edileceğini söylediğinden, tedavi edici klonlama da Yürütmenin öngördüğü idari yaptırım bağlamında değerlendirilemez.

51 TÜRKİYE’DE KÖK HÜCRE TARTIŞMALARI ve KÖK HÜCRE ARAŞTIRMALARINDA HUKUKİ DURUM 1
Ülkemizde bu konudaki yasal mevzuat Sağlık Bakanlığı'nın yayınladığı iki genelgeden ibarettir. Bunlardan birincisi Eylül 2005 tarihli ve bu konuda bir düzenleme getirilinceye kadar embriyonik kök hücre araştırmalarının durdurulmasını öngörmektedir. GENELGE-2005/141 Sakıncaları dikkate alan Sağlık Bakanlığı, Eylül 2005’te yayımladığı Genelge’de embriyonik kök hücre çalışmalarının, çağdaş bilim ve kamu vicdanı gereklerine göre yapılacak hukuksal düzenlemelere kadar yapılmamasını istemiş, bu hususta Avrupa Birliği mevzuatına uyum sağlanmaya çalışıldığı bildirilmiştir. Mayıs 2006 tarihinde yayınlan ikinci genelge ise bakanlık bünyesinde bir “Kök Hücre Nakilleri Bilimsel Danışma Kurulu” kurulduğunu haber vermekte ve embriyonik olmayan kök hücre çalışmaları için bir kılavuz içermektedir. Genelge, kök hücrelerle klinik deneme yapmak isteyen merkezlerin bu kuruldan izin almalarını öngörmektedir.

52 TÜRKİYE’DE KÖK HÜCRE TARTIŞMALARI ve KÖK HÜCRE ARAŞTIRMALARINDA HUKUKİ DURUM 2
Türk Medeni Kanunu’nun 28. maddesinin 2. fıkrası “çocuk hak ehliyetini, sağ doğmak koşuluyla, ana rahmine düştüğü andan başlayarak elde eder” demek suretiyle hayatın başlangıcı meselesi (embriyonun hukuki statüsü) hakkında çevre şartları teorisi lehine görünmektedir. Bu anlamda  embriyonun insan statüsünde görülemeyeceği sonucunu çıkarabilmekteyiz.

53 TÜRKİYE’DE KÖK HÜCRE TARTIŞMALARI ve KÖK HÜCRE ARAŞTIRMALARINDA HUKUKİ DURUM 3
Türkiye, İnsan Hakları ve Biyotıp Sözleşmesi’nin tarafı olduğundan yapılacak yasal düzenlemenin bu sözleşmenin hükümleriyle uyumlu olması gerekmektedir. İnsan Hakları ve Biyotıp Sözleşmesi’nin 18. maddesinin ikinci fıkrasında araştırma amacıyla embriyo yaratılmasının yasaklandığı hatırlanmalıdır. Sonuç itibariyle, Türk Hukuk mevzuatında insan  embriyosu meydana getirilmesi hakkındaki tek metin olan ÜYTE Yönetmeliği, fazlalık embriyoların araştırmalarda kullanımına izin vermemesine rağmen; araştırma amaçlı embriyo meydana getirmek, Yönetmeliğe göre mümkündür.

54 Ülkemizde embriyo klonlama, kök hücre eldesi ve kök hücre ile tedavi konusunda çalışmalar nerelerde yapılıyor? Kocaeli Üniversitesi Kök Hücre Araştırmaları Merkezi Türkiye'de şu anda hayvan klon embriyoları üreten tek bir laboratuar var. Bu da TÜBİTAK'a bağlı Gen Mühendisliği ve Biyoteknoloji Araştırma Enstitüsü (GMBAE) bünyesinde bulunuyor

55 TÜRKİYE’DE EMBRİYONİK KÖK HÜCRE ÇALIŞMA KILAVUZU (sunulan tasarı)
Kronik kalp yetmezliği, Parkinson, Alzheimer, omurilik zedelenmesi ve benzeri gibi hastalıkların tedavisi için yapılacak araştırmalarda kullanılmak üzere insan embriyonik kök hücreleri ile aşağıda belirtilen koşullara uymak kaydıyla deneysel çalışmalar yapılabilir. eşlerin invitro fertilizasyon için oluşturulmuş ancak ana rahmine yerleştirilmemiş blastocist evresine kadar (blastocist dahil) olan artık embriyoları , başlangıçta veya dondurulmuş embriyolar için beş yıllık süre bittikten sonra eşlerin her ikisinin de bilgilendirilmiş onamı alınarak deneysel araştırmalar için embriyonik kök hücre kaynağı olarak kullanılabilir. Başlangıçta izin alınmamış ise, bu süre dolmadan önce eşlerden birinin vefatı halinde sağ kalan eşin onamı , boşanmanın hükmen sabit olması halinde ise her ikisininde onamı ile artık embriyolar kullanılabilir. Artık embriyolar somatik hücre çekirdeğinin transferi ( embriyo kolonlaması) ile çoğaltılamaz (klonlanamaz) , hibridlenemez yada tedaviye yönelik kök hücre araştırmaları dışında ( kök hücre bankası kurmak, satılması ve benzeri ) başka bir amaçla kullanılamaz. Kök Hücre elde etmek yada araştırma amaçlı kullanmak için deneysel insan embriyoları oluşturulamaz. Sadece araştırma maksadıyla ovulasyon indiksüyonu yapılarak kadın üreme hücresi elde edilemez Bu konudaki embriyonik kök hücre kılavuzu yayınlanıncaya kadar bu hücreler kullanılarak deneysel araştırma yapılamaz. Embriyonun araştırma amacıyla kullanılabilmesi, sağlık bakanlığının ilgili kurullarının izni dahilinde ve Avrupa Konseyi ‘ Biyoloji ve Tıbbın Uygulanması Bakımından İnsan Hakları ve İnsan Haysiyetinin Korunması Sözleşmesi’ ne ek olarak yayınlanan ‘ İnsan Hakları ve Biyotıp Sözleşmesi’ ne uygun olarak hazırlanmış kök hücre çalışmaları ilgili mevzuat hükümlerine tabidir. Tedavi HizmetleriGenel Müdürlüğünün ÜYTE merkezleri yönetmeliği 17. maddesine bir fıkra ilave edilmesi için öneri metnine ÜYTE bilim komisyonunun cevabı.