Türk Dili I Bölüm - 6.

... konulu sunumlar: "Türk Dili I Bölüm - 6."— Sunum transkripti:

1 Türk Dili I Bölüm - 6

2 6. Türkçenin Ses Özellikleri ve Ses Bilgisiyle İlgili Kuralları
6.2. Türkçenin Ses Olayları

3 Bölüm - 6 Türkçenin Ses Özellikleri ve Ses Bilgisiyle İlgili Kuralları
Kelimelerde dilin canlılığının, dinamikliğinin bir belirtisi olarak sürekli değişme ve gelişmeler meydana gelir. Bir dilin söz varlığındaki kelimelerin sesleri, heceleri zamanla kullanımdan düşerler, yer değiştirirler, türerler, başka seslere benzerlik gösterirler. Bütün bu durumlara ses olayları diyoruz. Bir dilde ses olaylarının meydana gelmesi dilin ses özelliklerinden, başka seslerin etkisinden, seslerin zayıflığından, vurgu ve telaffuz zorluğundan kaynaklanabilir. Türk Dili - I

4 6. Türkçenin Ses Özellikleri ve Ses Bilgisiyle İlgili Kuralları
Her dilde olduğu gibi bizim dilimizde de kendi has sesler, ses özellikleri ve ses olayları bulunmaktadır. Türk Dili - I

5 6.1. Türkçenin Ses Özellikleri
Türkçenin ses özelliklerinin başında ünlü ve ünsüz uyumları gelir: a) Büyük Ünlü Uyumu (Kalınlık-İncelik Uyumu) Türkçe bir kelimenin ilk hecesindeki ünlü kalın/ince olduğunda, devamında gelecek bütün ünlüler de kalın/ince olmalıdır. ağaç, tanrı, işitmek… sözcüklerinde olduğu gibi. Uyumun Bozulduğu Durumlar: •Yabancı dillerden giren kelimeler kalınlık-incelik uyumunu bozar: kalem, tezgâh, anten…gibi. ••Türkçe olup da ses değişimine uğrayan bazı kelimeler uyumu bozar: kangı >hangi, ana >anne, alma >elma…gibi. ••• -daş, -leyin, -imtrak, -ken, -yor, -ki, -gil yapım ekleri uyumu bozar: geliyor, konuşurken…gibi. Türk Dili - I

6 ) Türk dili kaynaklı bir kelimenin ilk hecesinde kalın bir ünlü (a, ı, o, u) bulunuyorsa, diğer hecelerdeki ünlüler de kalın; ince bir ünlü (e, i, ö, ü) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de ince olur: anlayışınızdan, soyunuz, burun, dalga, dudak, duvak, kırlangıç; güzelliğinizden, sevgisiyle, beşik, bilezik, gelincik, gözlük, üzengi, vergi, yüzük.

7 anne < ana, elma < alma, dahi <takı, hani < kanı,
İstisna Kelimeler Aslî şekilleri büyük ünlü uyumuna uyduğu hâlde çeşitli ses olaylarıyla uyum dışında kalan kelimeler: anne < ana, elma < alma, dahi <takı, hani < kanı, hangi < kangı, inanmak < ınanmak, kardeş < karındaş, şişman < şışman.

8 İstisna Ekler -daş: dindaş, gönüldaş, meslektaş -ken: azken, çokken, okurken -ki: yoldaki, onunki -leyin: akşamleyin, sabahleyin -(I)mtırak: yeşilimtırak -yor: biliyor.

9 Büyük ünlü uyumuna girmeyen kelimelere gelen ekler, kalınlık incelik bakımından son hecenin ünlüsüne uyar: adalet-li, anne-si kardeş-lik kitap-lık Son ünlüleri kalın sıradan olmasına karşın ince l ve t ile biten bazı alıntı kelimelere ince ünlülü ekler getirilir: alkol / alkolü, hakikat / hakikati kabul / kabulü, saat / saate kontrol / kontrolü, protokol / protokolü

10 6.1. b. Küçük Ünlü Uyumu (Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu)
Türkçe kelimelerdeki ünlülerin düzlük-yuvarlaklık bakımından gösterdiği uyumdur: •Türkçe kelimelerin birinci hecesinde a, e, ı, i ünlülerinden biri varsa devam eden hecelerde de a, e, ı, i ünlüleri bulunur: saklayanlar, açık, deniz…gibi. •Türkçe kelimelerin birinci hecesinde o, ö, u, ü ünlülerinden biri varsa diğer heceler ya a,e ünlüleriyle ya da u, ü ünlüleriyle devam eder: korku, yonga,mutluluk, kurultay…gibi. Uyumun Bozulduğu Durumlar: *Büyük ünlü uyumuna uymayan kelimelerde küçük ünlü uyumu aranmaz. •Şimdiki zaman eki olan -yor uyumu bozar: okuyor, oynuyor… ••Türkçe olup da ses değişimine uğrayan bazı kelimeler uyumu bozar: avuç, çamur, kavun…gibi. Türk Dili - I

11 a → a, ı dayanıklı, açıklamalı e → e, i yetenek, sevgi
Küçük Ünlü Uyumu (Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu, Dudak Uyumu, Labial Harmony) Düzlük uyumu: Türk dili kaynaklı bir kelime düz bir ünlü ile başlarsa takip eden hecede düz bir ünlü olur. a → a, ı dayanıklı, açıklamalı e → e, i yetenek, sevgi ı → ı, a yırtıcı, sıcak i → i, e silgi, inceleme

12 Yuvarlaklık Uyumu: Türk dili kaynaklı bir kelime yuvarlak bir ünlü ile başlarsa takip eden hecede ya düz geniş ya da dar yuvarlak bir ünlü olur. o → u, a odunculuk, okuma ö → ü, e gözcülük, özlem u → u, a uykucu, kulak ü → ü, e üzüntü, düzenek Açıklamaya dikkat edilirse o ve ö ünlülerinin kelimenin sadece ilk hecesinde bulunabileceği anlaşılır.

13 (p,b,m,f,v) (p,b,m,f,v) A dudak ünsüzü I > A dudak ünsüzü U
İstisna kelimeler A dudak ünsüzü I > A dudak ünsüzü U (p,b,m,f,v) (p,b,m,f,v) yağmır > yağmur çamır > çamur kavın > kavun kavırma > kavurma kabık > kabuk

14 6.1. Türkçenin Ses Özellikleri
Ünsüz Uyumu (Ünsüz Benzeşmesi) Türkçenin ünsüzlerinden ötümsüz ünsüzlerle ötümlü ünsüzlerin bir uyumudur. Bu uyuma göre Türkçe kelimelerde ötümsüz ünsüzler, ötümsüz ünsüzlerle; ötümlü ünsüzler, ötümlü ünsüzlerle yan yana gelebilir. Yani ötümlü-ötümsüz olarak birbirlerinin karşılığı olan ünsüzler yan yana bulunmazlar. Bu uyuma ünsüz benzeşmesi de denilebilir: sıcak-tan, sar-gı, Türk-çe, dış-ta…gibi. Ünlü-Ünsüz Uyumu Ünlü-Ünsüz uyumu Türkçe kelimelerde "g, ğ, k, l" ünsüzlerinin "a, ı,o, u" kalın ünlüleriyle; "g, k, l" ünsüzlerinin e, i, ö, ü ince ünlüleriyle aynı hecedebulunması uyumudur. Türkçe kelimelerde "a, ı, o, u" kalın ünlüleri "g, k, l" ünsüzleriyle; "e, i, ö, ü" ince ünlüleri "g, k, l" ünsüzleriyle aynı hecede bulunamazlar: soy-gun, yazgı, gezinti, güneş…gibi. Türkçe kelimelerde o, ö ünlüleri sadece ilk hecelerde bulunabilir: televizyon,balkon, biyografi, radyo, fizyoloji, konsol, telefon, monitör, otomobil,biyologgibi kelimeler dilimize yabancı dillerden girmiştir. Ancak şimdiki zaman eki olan –yor bu özelliğin istisnasıdır. (yorı-r > yor) Türk Dili - I

15 İstisna Ekler -yor Okuyor, geliyor.

16 Öğrenci Yolcular Öğretmenlik

17 6.1. Türkçenin Ses Özellikleri
Türkçede f ve h ünsüzleri sadece yansıma sözcüklerde ve ses değişimine uğramış sözcüklerde ve yabancı dillerden dilimize girmiş kelimelerde görülür: faiz, fosfor, fanatik, fısıltı, öfke < öbke, yufka < yuvka; ahlak, hidrofor, hırıltı, hangi < kangı, dahi < takı… Türkçe kelimelerde kelime başında ğ ünsüzü bulunmaz. Türkçe kelimelerde kelime başında c, f, h, l, m, p, r, v, z ünsüzleri sadece yansıma veya ses değişikliğine uğramış kelimelerde ve yabancı dillerden dilimize girmiş kelimelerde bulunabilir: cıvıl cıvıl, fısıltı, hatun, lıkır lıkır, mucuk, parmak, rap rap, vermek, zır zır… Türkçe kelimelerde kelime başından, ş ünsüzleri sadece yansıma kelimelerde veya sırasıyla "ne" ve "uş/şu" kelimelerinin türevlerinde ve yabancı dillerden dilimize girmiş kelimelerde bulunur: neden, nereye, ninni; şu, şöyle, şırıl şırıl… Türkçe hiçbir kelime ve hecede başta çift ünsüz bulunmaz: tramvay, spor… Türkçe kelimelerin sonunda b, c, d, g ünsüzleri bulunmaz:kitab > kitap, ihrac > ihraç…(ad ‘isim’ kelimesi bir istisnadır.) Türk Dili - I

18 6.1. Türkçenin Ses Özellikleri
Dilimizde iki ünlü yan yana gelmez. Bu durumda ünlüyle biten kelimeler ünlüyle başlayan ekler aldığı zaman araya yardımcı ünsüzü girer: ora-y-a, bekle -y– en…gibi.Türkçe kelimelerde bir hecede ancak bir ünlü vardır. İki ünlünün yan yana bulunduğu kelimeler yabancı kelimelerdir: ait, duayen, muayene, dair, koordinsyon… Kelime kökünde iki ya da ikiden fazla ünsüz yan yana ünsüzbulunmaz: millet, iffet, cennet, stres,kilogram, kontratak, …gibi. ( anne < ana, belli, bellemek, elli < elig kelimeleri istisnadır.) Ancak Türkçe kelimelerde bulunabilen ünsüz çiftlerinden herhangi biriyle biten Türkçe kelimelere, ünsüzle başlayan bir ek getirildiğinde kelimede ikisi kelime köküne biri de eke ait olmak üzere üç ünsüz yan yana gelebilir: Türk-lük, kalk-mak, sevinç- lerimiz…gibi. Türk Dili - I

19 6.1. Türkçenin Ses Özellikleri
Türkçe hece ve kelimelerin sonunda bulunabilen ünsüz çiftleri şunlardır: -lç, -lk, -lp, -lt:ölç-, ilk, kalk-,silk-, alp, kul, alt, bunalt-, salt… -nç, -nk, -nt: genç, gülünç, sevinç, kıvanç, denk, ant… -rç, -rk, -rp, -rs, -rt:zonkla-, sürç-, burç, bark, Türk, sarp, sars, , ters, art, kart, borç, kurt, ört-, yırt-, yurt, yoğurt, kırk-, berk, sars-, arslan… -st:üs, ast… Yansıma kelimeler ve çocuk dili kelimelerinde ses özellikleri açısından herhangibir sınırlama yoktur. Bunlar hangi sesle başlarsa başlasın, içinde hangi ses bulunursa bulunsun Türkçe kabul edilir: cici, dede, lala, kaka, nene, mama, meme, şırıl şırıl, vıdı vıdı, vızır vızır, zırıl zırıl, zonklamak, fısır fısır, pat pat…gibi. Türk Dili - I

20 Türkçede uzun ünlü yoktur
Türkçede uzun ünlü yoktur. İçinde uzun ünlü bulunan kelimeler yabancı asıllıdır: âşık, hâlâ, âdet, millî, dâhi

21 Türk dili kaynaklı kelimede iki ünlü yan yana gelmez.
Yan yana iki ünlünün bulunduğu kelimeler alıntıdır: Aile ait fail fiil Şair şiir reis

22 Türk dili kaynaklı kelimeler iki ünsüzle başlamaz:
blok bravo grup kral spor stres program tren

23 Türkçe Kelime Başı Ünsüzleri
Türk dili kaynaklı kelimeler sekiz ünlüyle de başlayabilir. Türk dili kaynaklı kelimeler her ünsüzle başlamaz.

24 B: bekle-, bil, böl-, besle, bul-
C: coş- Ç: çık-, çök-, çel-, çarp- D: del-, dur-, dol-, dal-, dil- F: G: gör-, gel-, git-, gül-, gir- Ğ: H: J:

25 K: kal-, kur-, koy-, kır-, kırp-
M: N: P: R: S: sev-, sor-, söyle-, say-, sus- Ş: şaş-, şiş- T: taş-, tart-, tat-, tüt-, tut-

26 V: var-, ver-, vur- Y: yor-, yut-, yap-, yırt-, yat- Z: Türk dili kaynaklı bir kelime b, ç, d, g, k, s, t, y ünsüzleri ile başlayabilir.

27 C: coş-, cay-, cepken, cibinlik, civciv, cavlak F: filiz, firik
İstisna kelimeler C: coş-, cay-, cepken, cibinlik, civciv, cavlak F: filiz, firik G:(kalın ünlü) gaga, gırtlak, gıcık, gıdık, gocun- H: hanım, halı, hani, hangi, haylaz, hele, hörgüç, höyük, haydi

28 L: lakırdı, lice (<ılıca)
M: mama, mızıkla-, mıncıkla-, N: ne, nere, nasıl, niçin, neden P: palaz, parmak, pars, pas, pastırma, paşa, pus-, püskül, petek, pek, pekmez, peltek, pınar, pırtı, pürüz, pul, pire, piş-,

29 Ş: şaş-, şiş-, şişman, şiş, şu, şöyle, şimdi, şimşek, şakrak
V: var, var-, ver-, vur- Z: zar (<sar, ince perde), zıpkın, zeybek

30 Tabiat taklidi kelimeler (onomatope) için ses özellikleri açısından herhangi bir sınırlama yoktur.
Bunlar hangi sesle başlarsa başlasın, içinde hangi ses bulunursa bulunsun Türkçe kabul edilir: fiskos hışırtı hoppala horultu miyavlamak püfür püfür zonklamak.

31 ölç; ilk, kalk; alp, kulp; alt, bunalt, salt. -nç, -nk, -nt:
Hece ve kelime sonunda, aşağıdaki ünsüz çiftleri dışında ünsüz grupları bulunmaz: -lç, -lk, -lp, -lt: ölç; ilk, kalk; alp, kulp; alt, bunalt, salt. -nç, -nk, -nt: dinç, genç, gülünç, sevinç; denk; ant, kunt. -rç, -rk, -rp, -rs, -rt: sürç-, burç; bark, Türk; sarp, serp; sars-, pars; art, kurt, yoğurt. -st: ast, üst

32 Türkçe kelimelerin sonunda b, c, d, g ünsüzleri bulunmaz
Türkçe kelimelerin sonunda b, c, d, g ünsüzleri bulunmaz. Alıntı kelimelerdeki bu sesler sert karşılıkları olan p, ç, t, k ünsüzlerine çevrilir: Ahenk (< âheng) fert (< ferd) ihraç (< ihrâc) kitap (< kitâb) kalp (<kalb)

33 gör- görüş görmemişlik göre, görece, görecelik, görececilik görsel görgü görgülü, görgülüce, görgülülük, görgüsüzlük, görgüsüz, görgüsüzce görümce, görümcelik görücü görücülük görev görevcilik, görevsel, görevselcilik görevli, görevsiz, görevlilik, görevsizlik, görevlendir-, görevlendiril- görenek, göreneksiz, göreneksizlik, göreneksel

34

35 Arapça: 6.497 · Fransızca: 5.330 · Farsça: 1.365 · İtalyanca: 597 · İngilizce: 541 · Rumca: 414 · Almanca: 100 Batı kaynaklı sözcük sayısı: 6000 alıntı sözcük

36 Türkçe Sözlük dilimizde yaşanan gelişmelere bağlı olarak sürekli güncellenmektedir. Şu anda sözlükte anlam bulunmaktadır.

37 6.2. Türkiye Türkçesindeki Ses Olayları
Kelimelerde dilin canlılığının, dinamikliğinin bir belirtisi olarak sürekli değişme ve gelişmeler meydana gelir. Bir dilin söz varlığındaki kelimelerin sesleri, heceleri zamanla kullanımdan düşerler, yer değiştirirler, türerler, başka seslere benzerlik gösterirler. Bütün bu durumlara ses olayları diyoruz. Bir dilde ses olaylarının meydana gelmesi dilin ses özelliklerinden, başka seslerin etkisinden, seslerin zayıflığından, vurgu ve telaffuz zorluğundan kaynaklanabilir. Örneğin Arapçadan alınan fikir kelimesi Türkçe kelimelerde iki ünlü yan yana gelmeyeceği için, ünlü türemesine uğrayarak fikir şeklini alır. Bu dilimizin ses özelliği doğrultusunda gelişme göstermesinden kaynaklanan bir durumdur. Ya da yumurtlamak kelimesindeki "a" sesinin düşmesi (yumurtalamak) sesin zayıflığından, vurgusuz kalmasından kaynaklanan bir durumdur. Türk Dili - I

38 6.2.1. Ses Türemeleri Ünlü Türemesi
Kelimenin başında, ortasında veya sonunda bulunmayan bir ünlünün söylenir hale gelmesidir. Genellikle alıntı kelimelerde görülmekle beraber Türkçe kelimelerde de ünlü türemesi olayı meydana gelmektedir: bir+cik > biricik, giderken >giderkene, sağlam > sapasağlam, genç+cik > gencecik; raf > iraf, Rum > urum, gram > gıram, devr > devir, phlamuri > ıhlamur, sconto > iskonto…gibi. Ünsüz Türemesi Kelimenin başında, ortasında veya sonunda bulunmayan bir ünsüzün belirmesidir. Kelime kökünde olabileceği gibi ekleme sırasında geçici olarak da ünsüz türemesi görülür: evde-y-iz, geçme-y-ince; okka > hokka, ayva>hayva, dolamaç > dolambaç, acaib > acayip, keşke > keşkem, şimdi > şimdik…gibi. Kelime içinde bir ünsüzün iki defa söylenerek ikizleşmesi olayı olan ünsüz ikizleşmesi de ünsüz türemesinin bir şekli olarak kabul edilebilir: yeddi, sekkiz, dokkuz, eşşek, rakkam, aşşağı, döşşek…gibi. Türk Dili - I

39 Orta hece ünlüsünün düşmesi
Ses Düşmeleri Ünlü düşmesi Bir kelimedeki bir ya da birkaç ünlünün söylenmez olması, düşmesi olayıdır. Ünlü düşmesi kelime köklerinde kalıcı olarak görüldüğü gibi ekleme sırasında, geçici olarak da gerçekleşebilir: karın > karnı, oğul > oğlu, ısı+cak > sıcak, buyuruk > buyruk, yalınız > yalnız, yanılış > yanlış, ilerilemek > ilerlemek, süpürüntü > süprüntü, tükürük > tükrük, yayılım > yaylım, bilmez idi > bilmezdi, gelir imiş > gelirmiş, ısıtma > sıtma…gibi. Orta hece ünlüsünün düşmesi Orta hecenin vurgusuz olması sebebiyle, özellikle ğ, r, y, z zayıf ünsüzlerinin yanındaki ünlünün düşmesi olayıdır: ağızı > ağzı boyunum> boynum buyuruk > buyruk kıvırım > kıvrım oğulu > oğlu yanılış > yanlış Devirim > devrim Kavuşak > kavşak Türk Dili - I

40 Hece Düşmesi Art arda gelen benzer seslerden oluşan iki heceden birinin düşmesidir: kilitlemek > kitlemek, söyleyeyim > söyleyim, kele yorır > geliyor, hanım efendi > hanfendi, başlayayım > başlayım…gibi. Ünlü Birleşmesi  Birincisi ünlü ile biten, ikincisi ünlüyle başlayan ve bir arada kullanılan kelimelerde yan yana bulunan ünlülerin kaynaşıp tek ünlü şekline dönüşmesidir: sütlü+aş > sütlaç, ne+için > niçin, kahve+altı > kahvaltı, güllü+aş > güllaç…gibi.

41 6.2.2. Ses Düşmeleri Hece Kaynaşması
"ğ, h, y " gibi zayıf ünsüzlerden birini taşıyan hecelerde bu ünsüzlerle beraber yanlarındaki ünlülerin de düşmesi, kaybolmasıdır: ağabey > âbi, ay oğul > ayol, pek iyi > peki, hastane > hastane…gibi. Ünsüz Düşmesi Seslerin birbirleri ile olan ilişkileri esnasında kelimedeki ünsüzlerden birinin düşmesi olayıdır: alçak+cık > alçacık, sevdik+cek > sevdiceğim, ufak+cık > ufacık…gibi. Tekleşme Aynı türden olan ve yan yana bulunan iki ünsüzden birinin düşmesidir: edebiyyat > edebiyat, hammâl > hamal, medeniyyet >medeniyet…gibi. Türk Dili - I

42 6.2.3. Göçüşme (Yer Değiştirme)
Kelime içindeki iki ünsüzün birbiriyle yer değiştirmesi şeklinde ortaya çıkan bir ses olayıdır. Bu ses olayına ağızlarda daha çok rastlanır: cereyan > ceyran, ekşi > eşki, kirpik > kirpik, yaprak > yaprak, köprü > köprü, memleket > melmeket, ödünç > öndüç, sarımsak > samırsak, öğretmen > örgetmen…gibi. Yazı dilinde ikinci şekillerin kullanılması yanlıştır Yandaş göçüşme: ekşi-/eşki/ kibrit-/kirbit/ kirpi-/kipri/ kirpik-/kiprik/ köprü-/körpü/ Uzak göçüşme lânet-/nâlet/ gibi-/bigi/ Türk Dili - I

43 Ünsüz ünsüz göçüşmesi Toprak – /torpak/ Ünlü ünsüz göçüşmesi sarımsak-/sarımsak/ Ünlü ünlü göçüşmesi /Kaparo/ kapora

44 6.2.4. Benzeşme (Asimilasyon)
Yan yana veya bir arada bulunan iki sesten birinin diğerine etki edip onu kendisine benzetmesi, seslerin aynı veya ortak özellikler kazanması olayıdır. Benzeşme olayı; derecesine göre, tam ve yarı benzeşme; yerine göre ilerleyici ve gerileyici benzeşme; benzeşen seslerin yakın ve uzaklıklarına göre yakın ve uzak benzeşme olarak sınıflandırılabilir: Tam benzeşme: haste > hasta, o bir > öbür, gayri > gayrı, olsun > ossun… Yarı benzeşme: hınbıl > hımbıl, anbar > ambar, panbe > pembe… İlerleyici benzeşme: şemsiye > şemşiye, odunluk, odunnuk, ne ara > nere… Gerileyici benzeşme: encir > incir, kise > kese, tarla >talla, heva > hava, eczacı > ezacı… Yakın benzeşme: karanlık > karannık, geç-di > geçti, iğne > inne… Uzak benzeşme: kıl ibik > kılıbık, naylon > laylon… Türk Dili - I

45 Bastırma > pastırma
ötümsüzleşme Penbe > pembe dudaklaşma Jilet > /cilet/ patlayıcılaşma Eb > ev sızıcılaşma Kök > gök ötümlüleşme

46 Ögsüz > öksüz g > k
ötümsüzleşme Gönlek > gömlek n > m dudaklılaşma Bıçgı > bıçkı g > k Harpuz > karpuz h > k patlayıcılaşma Kankı > hangı > hangi k > h sızıcılaşma Çenber > çember n > m dudaklaşma Til > dil t > d ötümlüleşme Açık- > acık- ç > c Kemik e > kemiğe k > ğ ötümlü sızıcılaşma

47 6.2.5. Ses Değişmeleri Ünlü Daralması
Orta hecenin vurgusuz olması vey sesinin zayıflığından dolayı orta hecedeki geniş ünlünün daralmasıdır: başla-yor > başlıyor, bekle-yor > bekliyor, anlama-yor > anlamıyor, gözleyen > gözlü-y-en, ye-yor>yiyor, de-y-e > diye… Ötümlüleşme (Tonlulaşma, Yumuşama) Kelime sonunda iki ünlü arasında kalan "p, ç, t, k" ötümsüz seslerinin ötümlüleşerek "b, c, d, g" seslerine dönüşmesidir: çorap+ı > çorabı, genç+i > genci, kanat+ı > kanadı, konak+a > konağa, ağaç+ın > ağacın, mumt+um > umudum, güç+e > güce… Türk Dili - I

48 Benzeşmezlik (Aykırılaşma)
Birbirine benzeyen veya aynı olan iki ünsüzden birinin başka bir sese dönüşmesi olayına denir: aşçı > ahçı, muşamma > muşamba, attâr > aktar, birader > bilader, berber > belber..

49 Bir kelimede yan yana veya biri birinden uzakta bulunan ve nitelikleri aynı olan seslerden birinin, ötekinden farklı bir nitelik kazanması, başkalaşmasıdır. attâr > aktar muşamma > muşamba perger > pergel fenni > fendi hammal > /hambal/ birader > /bilader/

50 Düzleşme Yuvarlaklaşma İncelme Kalınlaşma
artuk > artık u > ı düzleşme Avıç > avuç ı >u yuvarlaklaşma Yaşıl > yeşil a > e, ı >i İncelme

51 Gözel > güzel darlaşma Bekle-yor > bekliyor Suret > surat kalınlaşma Gice > gece genişleme

52 Birleşme (Hece Düşmesi):
Pazar ertesi > Pazartesi Ne asıl > nasıl Sütlü aş > sütlaç Kayın ana > kaynana Kahve altı > kahvaltı Uç ara > ücra Bu ile > böyle Pek iyi > peki

53 BÖLÜM SONU SORULARI 1. Aşağıdaki seçeneklerin hangisinde yalnızca düz ünlülerin bulunduğu bir sözcük vardır? a. Mitoloji b. Çipura c. Kupa d. Manto e. Sevinç 2. Türkçenin ses özellikleri dikkate alındığında, aşağıdakilerden hangisi yabancı kökenli bir sözcüktür? a. Meslek b. Oyun c. Yaprak d. Çamurlu e. Kapı 3. Türkçenin ses özellikleri dikkate alındığında aşağıdaki sözcüklerin hangisinin Türkçe kökenli olduğu söylenebilir? a. Şiir b. Millet c. Stres d. Defter e. Hani 4. Aşağıdaki sözcüklerden hangisinde ‘ünlü daralması’ vardır? a. Bilmiyor b. Yapmadı c. Gülecek d. Sen misin? e. Alır

54 5. Aşağıdakilerden hangisinde ‘kavuşak> kavşak’ örneğindekine benzer bir ses olayı vardır?
a.Urumeli b. İstasyon c. Grev d. Yanlış e. Şükür 6. Aşağıdaki altı çizili söz­cüklerin hangisinde ünlü türemesi vardır? a. Küçücük bir çocuktan bu kadar çok iş beklenmez. b. Daracık yollardan geçerek geniş bir cad­deye çıktık. c. Alçacık damlı evler askerler gibi dizilmişti. d. Kitapçıklarınızı sıraların üzerine bırakınız. e. Bir lokmacık da şu yemekten alır mıydı­nız? 7. "Yaşlı adam duvarı tek başına boyuyordu." Cümlesinde altı çizili sözcükteki ses olayı aşağıdakilerin hangisinde vardır? a. Onu sevdiğimi biliyor. b. Onun yolunu gözlüyor. c. Yeni arabasını satıyor. d. Herkes sıraya giriyor. e. Çiftçi tarlasını sürüyor. 8. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde hem ünlü düşmesi hem de ünsüz benzeşmesine örnek bir sözcük var­dır? a. Namık Kemal "vatan şairi" olarak tanınır. b. Yahya Kemal Beyatlı yıllarca değişik ül­kelerde elçilik yapmıştır. c. Orhan Veli İstanbul'u bir tepeden seyret­mişti. d. Hamit’in, "Makber" adlı şiirini Fatma Hanım için yazdığı söylenir. e. Ziya Paşa'nın pek çok sözü vecize olarak günümüze kadar gelir.

55 a. Bu resme bakarak seni anıyoruz.
9. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünsüz yumuşaması (değişimi) örneklenmiştir? a. Bu resme bakarak seni anıyoruz. b. Çocuk, akşama kadar sokakta oynuyor. c. Sana olan borcumuzu unu­ tamayız. d. Serap da pek anlayışlı ve özverili sayılmazdı. e. Düşünceleriyle herkesi derinden etki­ledi. 10. Benim de vaktim olsa belki ben de büyük bir profesör olurdum, böyle körleşip kalmazdım, dedi. Yukarıdaki parçada büyük ünlü uyumuna  uymayan kaç sözcük vardır? a. 1  b. 2  c. 3  d. 4  e. 5

56 CEVAP ANAHTARI 1. E 2. A 3. E 4. A 5. D 6. B 7. B 8. C 9. C 10. B