KRİZİN YENİ AŞAMASI’ nda TÜRKİYE’NİN İKTİSADİ GÖRÜNÜMÜ AĞUSTOS 2010

... konulu sunumlar: "KRİZİN YENİ AŞAMASI’ nda TÜRKİYE’NİN İKTİSADİ GÖRÜNÜMÜ AĞUSTOS 2010"— Sunum transkripti:

1 KRİZİN YENİ AŞAMASI’ nda TÜRKİYE’NİN İKTİSADİ GÖRÜNÜMÜ AĞUSTOS 2010

2 KRİZİN YENİ AŞAMASI’nda TÜRKİYE’NİN İKTİSADİ GÖRÜNÜMÜ
Emek Perspektifinden Bir Değerlendirme Doç. Dr. Mustafa DURMUŞ llcl

3 DÜNYADA VE TÜRKİYEDE DURUM: KRİZİN YENİ BİR AŞAMASINDAYIZ
2008 krizi küresel kapitalist krizinden bu yana görülen en derin krizdir. Bu krizle beraber, dünya gayrisafi hâsılası % 4–6 düşerken, gelişmiş ülkelerde sanayi üretimi % 15–25 geriledi ve dünya ticareti % 20’nin üzerinde daraldı.

4 2008 krizi, ABD’de ortaya çıktı, sadece 3 hafta içinde tüm dünyaya yayıldı.
Finansal piyasaları çökertti, dünya bankacılık sistemini felç etti, kredi kurumasına yol açtı. Hızla reel sektöre sıçradı, dünyayı derin bir resesyona sürükledi. Tüm dünyada ekonomik büyüme oranları hızla düştü, işsizlik devasa boyutlara ulaştı, insanlık genel olarak ciddi bir refah kaybına uğrarken, yoksulluk hızla arttı. İnsanlar sadece işlerini değil, çöken finansal piyasaların aracı haline getirilmiş olan evlerini ve sosyal güvenliklerini, geleceklerini kaybettiler.

5 Finansal çöküşü önlemek için devletler;
Bankalara trilyonlarca ABD dolarlık (GSYH’ nın % 70’ine varan); Krediler verdiler Toksik varlık alımı yaptılar Borçlara garanti verdiler, Sermayelerine katıldılar, Faizleri indirdiler, Vergisel teşvikler verdiler, Kamu harcamalarıyla talebi desteklediler.

6 Devlet müdahaleleri ekonomik depresyona gidişi durdurdu

7 Nisan 2009-Nisan 2010 : Yeşil filizler sarı otlara dönüştü
Nisan 2009 : Zayıf, cılız toparlanma işaretleri görüldü. MSCI World Index % 66 oranında yükseldi. ABD’ de işsizlik artış hızı yavaşladı. Nisan 2009 : İlk mayın Dubai’de patladı : Dubai World, Avrupa bankalarına olan 80 milyar ABD dolarlık borcunu ödeyemeyeceğini açıkladı. Nisan 2010 : İkinci mayın Yunanistan’da patladı : AB-IMF kaynaklı toplam 110 milyar avroluk bir kurtarma paketi sunuldu.

8 Yunanistan : Kurtarmanın bedeli ağır : Kemer sıkma
Kamu emekçilerinin ücretleri % 15–20 oranında düşürüldü. 2010’a kadar ücret artışı yok, Kamusal istihdam azaltılacak, Halka dönük kamusal harcamalar azaltılıyor ( % 10-35), Emeklilik yaşı 67’ y e çıkartılıyor, KDV ve ÖTV oranları artırıldı, Toplu sözleşme görüşmeleri rafa kaldırılıyor, İşten çıkartmalar kolaylaştırılıyor.

9 Borç krizi Yunanistan ile sınırlı değil : AB mayın tarlası gibi
Tablo I: Bazı AB Ülkelerinde Kamu Brüt Borç Stokları ( GSYH içinde % pay cinsinden) ve Brüt Dış Borç Stokları ( parantez içi değerler ) Kamu borçlanması, devleti sermaye lehine ve emek aleyhine olmak üzere kullanmanın örtülü rutini. Ancak, kriz nedeniyle kamu borcu arttığında devlet krizi doğuyor. Çünkü kreditörler yeni borç vermeyi çok riskli görüyorlar. Ülkeler 2007 2008 2009 2010 Yunanistan % 96 % 99 % 113 (% 176) % 125 İtalya % 107 % 106 % 115 (% 117) % 122 İspanya % 36 % 40 % 54 ( % 175) % 66 İrlanda % 25 % 44 (% 1000) % 83 Portekiz % 67 % 75 (% 240) % 85 Kaynak: EC, EFA, BIS, WB

10 Avrupa bankacılık sistemi hasarlı
İspanyol hazine bonolarının spreadleri çok yüksek, Interbank piyasası sıkıntılı : Bankalar, başka bankalara para satmaktansa, paralarını ECB nezdinde değerlendiriyor, sisteme güven sorunu var. Yunanistan ve İspanya bankalarının birlikte zararı 450 milyar avro. ECB : Avro bölgesi bankalarının, her bir avroluk sermaye ya da rezerv karşılığında 20 avroluk yükümlülükleri var (Interbank borçları dahil).

11 Türkiye : Kriz sürüyor Mart 2009 IMF araştırması : Türkiye’dekiler de dâhil hiçbir banka güvende değil. Dış ticaretinin yarısını bu bölgeyle yapıyor. Bankacılık sektörü bu bölgede yerleşik bankalara bağımlı. Türkiye’nin de eninde sonunda bu gelişmelerden etkilenmemesi mümkün değil.

12 Türkiye : Sanayi üretimi istikrarsız, KKO’ ları 2007 ve 2008’in gerisinde
Şekil 2: İmalat Sanayi Üretimi Kaynak: TCMB Elektronik Veri Dağıtım Sistemi (EVDS) verilerinden türetilmiştir.

13 Şekil 3 : Dış Ticaret Hacmi (Ocak – Haziran)
Kaynak: TUİK verilerinden türetilmiştir.

14 Şekil 4 : Cari İşlemler Dengesi
Kaynak: TCMB Elektronik Veri Dağıtım Sistemi (EVDS)

15 Kriz öncesi modele geri dönüş
İç tasarrufları ihmal eden, dış finansmana dayalı, Düşük döviz kuru-yüksek faiz makası, spekülatif sıcak para girişiyle beslenen, İthalat ve spekülatif gayrimenkul-inşaat yatırımlarını esas alan büyüme modeline geri dönülüyor. Böylece, balonlar yaratılarak ekonomide geçici de olsa bir canlılık yaratılması, Siyasal iktidarın korunması, Gerçek büyüme yerine nüfusun çok az bir kısmının zenginleşmesi sağlanacak. Ancak, bu tür modellerin ömrü çok uzun değil, ekonomiye, sanayiye ve istihdama büyük zarar veriyor ( 2001 krizi).

16 İşsizlik oranları dünya ortalamasının iki katı
Şekil 5: Türkiye’de İşsizlik Oranları (2007–2009) Kaynak: TUİK, ILO

17 Gençler arasındaki işsizlik dünya ortalamasının iki katı : % 24
Şekil 6: Türkiye’de Genç İşsizliği (2006–2009) Kaynak: TUİK

18 Gerçek işsizlik oranı % 25’in üzerinde
Çünkü; Türkiye çok düşük bir işgücüne katılım oranına sahip. Avro bölgesi ve OECD’de ortalama : % 66 (2009) Türkiye’de sadece % 44 (2009) ve % 49,8 ( 2010). Türkiye : Çalışabilir nüfusuna oranla, insanlarının çok düşük oranda işgücüne katılabildiği ya da iş aradığı bir ülke

19 Tablo 2 : Kamu Borç Stoku (Milyar Dolar)
Kamu borç stoku iki kat arttı. Tablo 2 : Kamu Borç Stoku (Milyar Dolar) Dış Borç Stoku İç Borç Stoku Toplam Borç Stoku 2002 64,5 91,7 156,2 2003 70,8 139,3 210,1 2004 75,7 167,3 242,9 2005 70,4 182,4 252,8 2006 71,6 178,9 250,5 2007 73,5 219,2 292,7 2008 78,3 181,7 260,0 2009 83,4 302,6 2010* 84,9 223,9 308,8 Kaynak: Hazine Müsteşarlığı verilerinden türetilmiştir. * Dış borç stoku ilk çeyrek, iç borç stoku ilk iki çeyrek verisidir.

20 Son 27 yıldır Türkiye’nin kaynakları uluslar arası finans çevrelerine aktarılıyor.
(üçüncü çeyrek) yapılan dış borç ödemeleri : Kamu ve özel sektör dış borç servisi olarak (anapara ve faiz ödemesi ) toplam 520 milyar ABD doları ödendi. Bunun 377 milyar ABD doları anapara , 141 milyar ABD doları faiz ödemesi. Bu borç servisinin 324 milyar ABD dolarlık kısmı ( % 62’si) AKP iktidarı döneminde yapıldı. Toplam dış borç stoku azalmadı : Yaklaşık 274 milyar ABD doları. Kaynak aktarması özellikle AKP iktidarı döneminde hızlandı, (son yedi yılda aktarılan değer bu döneme kadar ki kısmın iki katından fazla).

21 İstihdamsız Büyüme 2001 yılında kişi, 2009 yılında kişi istihdam edilebildi. 2001–2009 : Sadece yeni kişiye iş olanağı sunulabildi. İstihdamda tarımın payı : % 25, sanayinin payı : 19, hizmetler sektörünün payı : % 60. Nüfus artış hızı : % 1,15, Her yıl yaklaşık olarak 850,000 potansiyel işgücü ekonomiye dâhil oluyor. Yılda sadece bin yeni istihdam yaratabilen bir yapı yetersiz.

22 Tarımda istihdam azalırken, sanayi yeterince istihdam yaratamıyor
Şekil 7: Sanayi Sektörü İstihdamı Kaynak: TÜİK, DPT

23 2004’ten bu yana istihdam artış hızı düşüyor
Şekil 9: İstihdam Artış Hızı (2001–2009) Kaynak: DPT

24 Şekil 10: İşsizlik Oranları
İşsizlik : : % 6.5’ten % 14’e. Şekil 10: İşsizlik Oranları

25 İstihdamlı büyümenin kaynakları yetersiz
İç tasarruf hacmi : 2002 : % 18,6, : % 14,2. İhracat ithalata, özellikle de ara malı ithalatına bağımlı. 2002 yılında aramalı ithalatının toplam ihracat içindeki payı % 100’ün üzerinde. Mevcut büyüme Türkiye’de değil, ihracatçı ülkelerdeki istihdama katkı sağlıyor.

26 Şekil 11: Türkiye’de İstihdam Artışı Büyüme İlişkisi (2000–2009)
Büyüme-İstihdam : Esneklik katsayısı : 0.14 son 10 yıldır hızla düşüyor Şekil 11: Türkiye’de İstihdam Artışı Büyüme İlişkisi (2000–2009) Kaynak: DPT

27 İSÜİ-İSÇİ İLİŞKİSİ : ARA GİDEREK AÇILIYOR
Şekil 11: Türkiye’de İmalat Sanayi Üretim İndeksi(İSUİ) ile İmalat Sanayi Çalışanlar İndeksi(İSÇİ) İlişkisi (1997=100) Kaynak: C. Bozpınar, İşsizlik-Büyüme İlişkisi: Türkiye İşgücü Piyasası, Gazi Üniv. Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisat Anabilim Dalı Uluslar arası İktisat Bilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2010’dan türetilmiştir.

28 Üretim artışı ve karlılık işgücünün daha verimli çalıştırılmasıyla sağlanıyor
İmalat sanayindeki sermaye yoğunluğundaki artış bir yandan büyümeyi sağlarken, diğer yandan çalışan işçi sayısını azaltmakta, ya da sermaye artışı kadar yeni istihdam yaratılmasını önlemektedir. Emeğin daha az kullanılmasının yaratacağı kar azalması işgücü verimliliğinin artırılması ya da sanayileri düşük ücretli az gelişmiş ülkelere kaydırarak önleniyor. Özellikle de kriz dönemlerinde işçiler işinden olma korkusuyla daha sıkı ve verimli çalışıyorlar.

29 KRİZDE İŞGÜCÜ VERİMLİLİĞİ ARTTI
Şekil 13: Türkiye: İmalat Sanayi Verimlilik Göstergeleri Kaynak: MPM

30 KRİZDE VERİMLİLİK ARTARKEN ÜCRETLER GERİLEDİ (DPT)
Şekil 14: Reel Ücret Endeksi Nominal Üc. End 129,6 126,3 135,5 143,8 142,9 126,4 129,4 125,4 TÜFE 126,6 131,2 132,3 136,6 137,1 138,7 139,3 144,4 Reel Üc. End. 102,4 96,3 105,3 104,2 91,1 92,9 86,9

31 İKTİSADİ BÜYÜME FETİŞİZMİ
İktisadi büyüme tek başına ne toplumsal refahın, ne yaşam standardının ölçüsü olabilir, ne de emekçilerin refah düzeylerinin yükselmesini sağlayabilir. Azgelişmiş ülkeler için iktisadi büyümeden ziyade kalkınma –sanayileşme olgusu önemlidir. Çünkü bu ülkeler kalkınamamakta ya da sanayileşememektedir.

32 Kalkınma Goulet: Kalkınmanın üç olmazsa olmazı: Zorunlu ihtiyaçların karşılanması, özgüven-bağımsızlık ve özgürlük. Yurttaşlarının konut-barınma, gıda, eğitim, sağlık gibi zorunlu ihtiyaçlarını bedelsiz olarak karşılayamayan; Emperyalistlerce kaynakları sömürülen ve diğer ülkelerle ilişkilerini eşit bir zeminde sürdüremeyen; Halklarının, insanlarının kendi geleceklerini özgürce belirleyebilme hak ve özgürlüklerine sahip olmadığı bir ülke, toplum, ekonomi gerçek anlamda kalkınmış sayılamaz

33 İKTİSADİ BÜYÜME FETİŞİZMİ
Daha fazla kar için daha fazla üretim ve daha fazla büyüme sadece emeği değil, doğayı tahrip ediyor. İktisadi büyüme kavramı, toplumdaki eşitsizlikleri açıklayamadığı gibi sıklıkla bu tür eşitsizlikleri gizlemek, perdelemek için kullanılmaktadır. Birkaç banka ya da tekel kar ettiğinde ortalama, kişi başına düşen gelir de büyür, iktisadi büyüme sağlanır. Bu halkın da gelirinin ve refahının arttığı anlamına gelmez.

34 ADALETSİZ BÖLÜŞÜM : 0.38’den 0.41’e.
Tablo 3: Eşdeğer hane halkı kullanılabilir gelirlere göre sıralı yüzde 20’lik gruplar, Yüzde 20’lik fert grupları Türkiye Kent Kır Toplam 100, ,0 100, ,0 İlk yüzde 20 5, ,8 6, ,1 6, ,5 İkinci yüzde 20 10, ,4 11, ,7 11, ,8 Üçüncü yüzde 20 15, ,2 15, ,3 16, ,6 Dördüncü yüzde 20 21, ,9 21, ,9 22, ,5 Son yüzde 20 46, ,7 46, ,0 44, ,5 Gini Katsayısı 0, ,41 0, ,41 0, ,38 Son yüzde 20 / İlk yüzde 20 (P80/P20) 8, ,1 7, ,5 6, ,8

35 Gelir dağılımı verileri yetersiz
TÜİK gelir dağılımı araştırmaları sosyal sınıfların milli gelirden aldığı payları göstermiyor. Gelirin yanı sıra asıl olarak Türkiye’de servet eşitsiz dağılmakta, bu da refahın adaletsiz dağılmasına neden olmaktadır. Kriz hem dünyada hem de Türkiye’de servet zenginlerinin sayısını artırdı. Buna karşılık halk daha da yoksullaştı.

36 Türkiye’deki vergi politikaları gelir dağılımını daha da bozuyor
Özellikle AKP iktidarı döneminde vergi yükü sermayenin üzerinden aşamalı olarak alınarak, emekçilerin üzerine bindirildi. Gelir vergisini asıl olarak ücretli emekçiler ödüyor. Muafiyet ve istisnalardan sermaye geliri sahipleri yararlanıyor. Sermaye şirketlerine sayısız vergi teşviki var.

37 AKP İKTİDARINDA Artan oranlı gelir vergisi tarifesi düzleştirildi, basamak sayısı 6’dan 4’ e indirildi. Ücretliler lehine 5 puan indiriminden vazgeçildi. “Asgari geçim indirimi” uygulaması genelde işverenlerin işine yaradı.

38 Ücretlinin gelir vergisi yükü % 50
Tablo 4: Ücretler Üzerindeki Dolaysız Vergi Yükü Asgari Ücret* Ortalama Ücret** 1.Brüt Ücret 760,50 TL 2000,TL 2.SSK İşçi Payı(1 x 0.14) 106,47 TL 280,00 TL 3.İşsizlik Sigortası Primi İşçi Payı (1 x 0.01) 7,61 TL 20 TL 4. Gelir Vergisi Matrahı [1-(2+3)] 646,42 TL 1700,00 TL 5.Ödenecek Gelir Vergisi (4 x 0.15) 96,96 TL * 255,00 TL 6.Damga Vergisi (1 x 0.006) 5,02 TL 13,20 TL 7. Ücretli üzerinden yapılan doğrudan kesintiler toplamı ( ) 216,06 TL 568,20 TL 8.Net ücret (1–7) 544,44 TL 1431,80 TL 9. SSK İşveren Payı (1 x 0.195) 148,30 TL 390,00 TL 10. İşsizlik Sigortası Primi İşveren Payı (1 x 0.02) 15,21 TL 40,00 TL 11. İşveren üzerinden yapılan dolaylı kesinti toplamı (9+10) 163,51 TL 430,00 TL 12. Kesinti toplamı (7+11) TL 998,20 TL 13. Toplam kesinti / Brüt ücret (12 +1) % 50 % 50 14. Toplam kesinti / Net Ücret (12 + 8) % 70 (*) dönemi itibariyle (** )2009 yılı özel ve kamu sektörü ortalama ücretleri üzerinden hesaplanmıştır. (***) Ücretlinin bekar olması halinde ödeyeceği gelir vergisinden TL , evli ve çocuksuz olması halinde 65,61 TL ve evli ve iki çocuklu olması TL asgari geçim indirimi tutarı düşülecektir.

39 Sermayenin vergi yükü azaldı
Tablo 5: Kar Payı Üzerindeki Vergi Yükü 2006 Öncesi 2006 – Arası – Arası 2010 1. Kurumlar Vergisi Matrahı 2. Kurumlar Vergisi (%33)* 33.000 20.000 3. Dağıtılacak Kar 67.000 80.000 4. Gelir vergisi tevkifatı (GVK 94/6/b-i)** 6.700 8.000 12.000 5. Dağıtılacak Net Kar 60.300 72.000 68.000 6. İstisna tutulan kısım (elde edilen kar payının yarısı) 33.500 40.000 7. Beyan edilecek kısım (elde edilen kar payının yarısı) (Gelir Vergisi Matrahı) 8. Hesaplanan Gelir Vergisi 7.435 8.879 8.820 9. Kurum Bünyesinde Tevkif Edilen Verginin Mahsubu 10. Ödenecek Gelir Vergisi 735 879 -3.121 -3.180 11. Ödenecek Toplam Vergi (2+4+8 – 9+10) 40.435 28.879 28.820 12. Toplam Vergi Yükü (%) 40,44 28,88% 28,82 (*) Kurumlar vergisi oranı öncesi % 33, sonrası % 20 olarak dikkate alınmıştır. (**) Gelir vergisi tevkifatı tarihine kadar % 10, sonrasında % 15 olarak dikkate alınmıştır. Not: Her yılın hesaplanan gelir vergisi borcu o yıla ait tarife üzerinden hesaplanmıştır.

40 0.85 1.86 0.69 Tablo 6: Gelir Vergisi Baskısı Ücret Gelirleri
Ücret Gelirleri Sermaye Gelirleri İşgücü Ödemeleri / GSYİH (A) Ücret GV / Toplam GV (B) GV Baskısı (B/A) Kar-Faiz-Kira / GSYİH (C) Sermaye GV/ Toplam GV (D) (D/C) 1988 21.5 45.2 2.10 63.2 54.8 0.87 1989 24.0 50.8 2.12 60.8 49.2 .0.80 1990 27.2 55.0 2.02 58.3 45 0.77 1991 31.9 56.3 1.76 53.3 43.7 0.82 1992 31.7 55.5 1.75 53.5 44.5 0.83 1993 30.9 54.7 1.77 54.2 45.3 0.84 1994 25.5 50.9 2.00 59 49.1 1995 22.2 52.3 2.36 61.4 47.7 0.78 1996 24.2 51.4 60.7 48.6 0.80 1997 25.8 49.0 1.89 74.2 51.0 0.68 1998 39.6 1.55 74.5 60.4 0.81 1999 30.7 42.7 1.39 69.3 57.3 2000 29.2 45.4 70.8 54.6 2001 28.3 37.0 1.30 71.7 63.0 2002 26.3 36.8 73.7 0.85 2003 26.1 38.3 1.46 73.9 61.7 2004 26.2 48.0 1.83 73.8 52.0 0.70 2005 26.6 47.1 73.4 52.9 0.72 2006 48.9 1.86 51.1 0.69

41 DOLAYLI VERGİLERİN YÜKÜ DE EMEKÇİLERİN SIRTINDA
ÖTV, KDV vergiler adaletsizdir. Çünkü; Regresifler, Kolayca yansıtılırlar, Et, süt, eğitim,sağlıkta KDV : % 8, Pırlanta, Elmas vb kıymetli taşlar ve külçe altın KDV’den istisna tutuluyor (vergi yok), Tablo 7: Vergi Gelirlerinin Dağılımı (%) 2009 2010 Vergi Gelirleri 100,0 Gelir Vergisi 22,3 21,5 Kurumlar Vergisi 10,5 9,3 KDV 27,3 ÖTV 25,3 28,3

42 SONUÇ Kapitalist krizin yeni aşamasında, özel sektöre ait risk ve borçlar kamu borcuna dönüştürülerek toplumsallaştırıldı. Kamuya yeni borç vermenin karşılığında finans kapital ağır kemer sıkma politikaları dayatıyor. Krizdeki AB’nin geleceği tartışılıyor. Kriz uzun süreli olacak; bazen büyüme, istihdam artışları görülürken, bazen de daralmalar, hatta yeni dipler ortaya çıkabilir.

43 SONUÇ Avrupa’da uygulanan kemer sıkma politikaları seçim sonrasında Türkiye’de görülecek (mali kural). Krizin bu yeni aşamasını Türkiye’nin emek örgütleri çok iyi analiz etmeli. Kamu emekçileri, işçi sınıfı örgütleri ile birlikte, küçük üreticileri, küçük esnafı, güvencesiz çalışanlar ve işsizleri de yanlarına alabilecek bir birlik ve mücadele stratejisi geliştirmek zorunda. Bu durum aynı zamanda emek örgütlerinin örgütlü güçlerini artırabilmeleri için bir fırsattır.