MORFOLOJİYE GİRİŞ.

... konulu sunumlar: "MORFOLOJİYE GİRİŞ."— Sunum transkripti:

1 MORFOLOJİYE GİRİŞ

2 MORFEM NEDİR? Dilde birimler: fonem ses (harf, işaret) morfem kelime kelime grubu cümle metin

3 MORFEM NEDİR? İlk önce şu kelimelere bakalım: kızım, geldin, eğitimcide, okuyucular, hanımeli, gözlükçününkiler, Osmanlılaştıramadıklarımızdan

4 MORFEM NEDİR? Morfem bir dilin en küçük anlamlı veya görevli birimidir. Dilde morfemler, belli bir bilginin veya anlamın aktarılması, yeni kelimelerin kurulması veya sentaktik unsurlar arasında geçici ilişkilerin kurulmasında temel yapı unsurlarıdır.

5 MORFEM NEDİR? Türk dilbiliminde bugünkü bazı eklerin eskiden belli başlı kelimelerden geldiği bilinmektedir. Bunların gelişmesini en eski metinlerden beri takip edebiliriz: yorı- > /-yor/ (okuyor) durı- > /-Dİr/ (güzeldir) men (> ben) > /-İm/ (alacağım) sen > /-sİn/ (gelmişsin) Bazı kelimeler zamanla ekleşmiştir.

6 MORFEM NEDİR? Bugün bile yaşayan Türk ağızlarında bazı kelimelerin ekleştiğini görebiliyoruz. Örneğin, Makedonya Türk ağızlarında: buka < bu kadar, şuka < şu kadar, oka < o kadar, burayden < buraya dek, şurayden <şuraya dek, orayden < oraya dek, vb. Buradan hareketle, bugünkü bütün eklerin, aslında eskiden kelimelerden geldiği iddia edilebilir, ancak kesin bir hüküm verilemez. Türk dilbiliminde bu konuda kesin bir uzlaşma yoktur.

7 MORFEM NEDİR? Öte yandan, Türkçede bugünkü köklerin çoğu tek hecelidir. Dolayısıyla, bugün tek heceli olmayan bütün köklere ihtiyatlı bakmak lazım. Kim bilir, belki bunlar da geçmişte tek heceli köklerdi. Bu iddiayı, eskiden çok tartışılan Güneş-Dil Teorisi’ne destek olarak algılamamak gerekir. (GDT: Bütün diller Türkçeden çıkmadır.)

8 MORFOLOJİ NEDİR? Terimin kökeni: morfoloji < morfi „μορφή“ (şekil, biçim, görünüş) + logos „λόγος“ (neden, konuşma, kelime, bilim) Buradan hareketle, en kısa hatlarıyla morfoloji, kelimelerin en küçük anlamlı veya görevli parçacıklarını inceleyen dilbilim dalıdır. Morfoloji Türkçede şekil bilgisi, biçim bilgisi olarak da adlandırılır. Dolayısıyla, morfemin Türkçe karşılığı şekilbirim, biçimbirimdir.

9 MORFOLOJİ NEDİR? Tüm diğer dilbilim dalları gibi, morfoloji de kendi başına tamamen bağımsız ve kendine kapalı bir alan değildir. Kendi ilgi alanını daha yakından incelemek için, diğer dilbilim dalları ve dilbilim dışında diğer bilimlerden de bilgilere ihtiyaç duyar. Örneğin: fonetik (> morfonoloji, morfofonoloji), sentaks (> morfosentaks), semantik, frazeoloji, pragmatik, sosyoloji, psikoloji, vb.

10 SES VE ANLAM ARASINDAKİ İLİŞKİ
Dünya dillerinin yaradılışı hakkında birçok teori vardır. Eskiden insanlar çıkardıkları bazı gelişigüzel ve teşekkülsüz seslere anlam katmışlardır. Bazılarını ise, doğadaki sesleri taklit ederek çıkarmışlardır. Kendilerinin anlam verdikleri sesler ve taklit ettikleri doğa sesleriyle anlaşmaya başlamışlardır.

11 SES VE ANLAM ARASINDAKİ İLİŞKİ
Bugün Türkçede yaşayan birçok kelimenin eskiden ses yansıması kelimelerden geldiği açıkça görülür: ağla- horla- atla- zıpla- piş-, pişi, pişir- kahkaha fısılda- pırıl pırıl Dolayısıyla, dildeki kelimelerin bir kısmı eskiden ses yansıması kelimelerden geldiği iddia edilebilir.

12 KELİMELERİN MORFOLOJİK YAPISI
Türkçede kelimelerin morfolojik yapısı şöyledir: kök (+ ek1 (+ ek2 (+ … (+ekN)))) Kökler, kelimelerin zorunlu parçacığıdır. Ekler zorunlu parçacıklar değildir, ancak çoğu zaman bunlara ihtiyaç duyulur.

13 KELİMELERİN MORFOLOJİK YAPISI
Hint-Avrupa dillerinden farklı olarak, Türkçede her zaman kök ve ekler birbirinden açık bir şekilde ayrıdır: adam+lar baba+mız+da+ki oku-yor-du-lar < oku-yor i-di-ler baş+la-mış-lar-dı < baş+la-mış-lar i-di

14 Aşağıdaki cümlelerde kelimelerin morfemlerini bulmaya çalışın: Bugün okula gitmedim. Küçücük bedenlerin, bir annenin ya da babanın sıcak kolları ve tatlı sesi eşliğinde uykuya teslim olmasından daha büyük huzur olamaz.

15 Aşağıdaki cümlelerde kelimelerin morfemlerini bulmaya çalışın: “Şahinbey” isimli romanının tanıtım gecesinde bu romanın yazılış amacından ve misyonundan söz eden Kaymakam Ömer Karaman bu kitabın gelecek nesillere ışık tutması için yazıldığını bunu kendisinin bir borç olarak bildiğini ve Şanlı Müdafaa günlerini anlatan bu belgesel niteliğindeki romanın tarihimizde hiç bilinmeyen olayları su yüzüne çıkardığını, tarihimizde var olan isimsiz Kahramanlara bir borç bilinerek vazife aşkıyla yazıldığını sözlerine ekledi.

16 TEŞEKKÜR EDERİM 