“DÖNÜŞÜM EKONOMİLERİ” dersi

... konulu sunumlar: "“DÖNÜŞÜM EKONOMİLERİ” dersi"— Sunum transkripti:

1 “DÖNÜŞÜM EKONOMİLERİ” dersi
VII. Ders notları: DÖNÜŞÜM EKONOMILERINDE ÖZELLEŞTIRME VE TOPRAK REFORMLARI Azerbaycan Devlet İktisat Üniversitesi Türk Dünyası İşletme Fakültesi “DÖNÜŞÜM EKONOMİLERİ” dersi Öğr. Gör. Elşen Resul oğlu BAĞIRZADE BAKÜ -2011

2 ÖZELLEŞTİRME NEDİR? Özelleştirme ilk olarak, 20. Yüzyılın sonlarında ABD ve İngilterede gündeme gelmiştir. Bu gün sadece demokrasi ile yönetilen gelişmiş ülke ekonomileri değil, hala siyasi sosyalizme devam eden Çin gibi gelişmekte olan ülkelerde ve konumuz olan geçiş ekonomilerinde en önemli politikadır. Geniş anlamda özelleştirme piyasa ekonomisine işlerlik kazandıracak tüm uygulamaları kapsar. Daha dar anlamda ise devletin girişimci olarak ekonomide yer alması sonucunda ortaya çıkan kamu girişimciliklerinin, yönetim ve mülkiyetinin özel sektöre devredilmesidir.

3 DÖNÜŞÜM EKONOMİLERİNDE ÖZELLEŞTİRMENİN AMACI
Batı ekonomilerinde özelleştirme piyasa ekonomisine işlerlik kazandırmak amacıyla yapılmaktadırsa, dönüşüm ekonomilerinde sistem transformasyonunun gerçekleştirilmesini amaçlar. Doğu Avrupa ve eski Sovyet Cumhuriyetlerinde özelleştirme ve piyasa ekonomisine geçiş süreci siyasi bir sürectir ve bu şekilde de incelenmesi gerekmektedir. Özel mülkiyet haklarının tanınması ve özelleştrime, geçiş sürecinin sadece bir parçasıdır. Bu nedenle, özelleştirmenin yeniden yapılanmaya yönelik diğer reformlardan bağımsız bir şekilde tek başına yapılması, piyasa ekonomisine geçişi sağlamayacaktır.

4 DÖNÜŞÜM EKONOMİLERİNDE ÖZELLEŞTİRME YÖNTEMLERİ-1
Sahibine İade Yöntemi: Mülkiyetin ilk kazanımının adaletsiz bulunduğu durumlarda devlet varlıklarını önceki sahiplerine iade eder. Doğrudan Satışlar ve Eşit Teklifler Yöntemi: İlk amaç, Ulusal menkul kıymetler piyasalarının az gelişmiş durumu veri iken, devlet varlıklarının yabancılar dahil işletme yöneticisi ve çalışanları dışındaki yatırımcılara satmaktı. Bu yaklaşımın avantajları yabancı uzmanlığın girişini ve doğal esnekliğini kapsar. Yöneticilerin ve İşçilerin Mülkiyet Haklarının Edinimi: Bu yaklaşım işletmeye ait payların çeşitli işçi-yönetici birleşimlerine satılması ya da bağışlanmasını ifade eder. Hisse Satışı Yöntemi: Özelleştirmeye ilişkin bu yaklaşım genel olarak hükümetin bağışladığı veya nominal bir ücretle sattığı şirketlerdeki payları satın alabilmek için satın alınan kuponları kapsar. Kuponla özelleştirme yöntemi geçiş ekonomilerinde özelleştirmenin temel bir sorununu çozmeye yardım eder, oda ulusal sermayenin yetersizliğidir. Bunlara ek olarak, Gelir ortaklğı senedi düzenlemek, İşletme hakkının devredilmesi, Blok satış yöntemleri de uygulanmıştır.

5 DÖNÜŞÜM EKONOMİLERİNDE ÖZELLEŞTİRME YÖNTEMLERİ-2
Genel olarak bakıldığında, kiralama dahil, özel sektör sermayesini çeken ve kamu faaliyetlerini sonlandıran her türlü işlem özelleştirme yöntemi olarak kabül edilebilir. Yine bir kuruluşa birden fazla yöntem uygulanarak özelleştirme yoluna da gidilebilir. Özelleştirmede hangi yöntem uygulanırsa uygulansın amaç devletin ekonomik aktivitesini en aza indirmek ve rekabete dayalı piyasa ekonomisi şartlarını oluşturmaktır.

6 DÖNÜŞÜM EKONOMİLERİNDE ÖZELLEŞTİRME SONUÇLARI
Dönüşüm ekonomisi sürecini yaşamış ülkelerin bir kısmında, Rusyada olduğu gibi yasal ve kurumsal destekleri sağlamadan özelleştirme yönünde adımlar atıldığı için, devlet tekelinin yerini özel tekeller almaya başlamıştır. Yasal ve kurumsal önlemlerin ve piyasa şartlarının iyileştirilmesi için çabaların daha yoğun olduğu ülkelerde ise, Polonyada olduğu gibi, özelleştirme uygulamaları çok daha sağlıklı olmuştur. Özelleştirmenin başarısı ve geniş halk kitleleri tarafından benimsenilmesi ve özelleştirmenin desteklenmesindeki araçlardan biri de, özelleştirme ile hisse senetlerinin yaygınlığının sağlanması ve hissedarların denetleme ve değiştirebilme yetkisinin olmasıdır.

7 TOPRAK REFORMU NEDİR? Toprak reformu tarihte tüm ülke ve halkaların belirli bir şekilde yüzleştiyi çok büyük sosyal, ekonomik, siyasal ve kültürel bir olay olmakla büyük önem arz etmektedir. Toprak reformu çeşitli ülkelerde çeşitli dönemlerde farklı amaçlar için başvurulan bir politika aracı olmuş olsa da, dönüşüm ekonomilerinde sosyalist dönemde kamunun elinde toplanmış toprak mülkiyeti hakklarının çeşitli yollarla özel ellere devr edilmesi olayıdır.

8 DÖNÜŞÜM EKONOMİLERİNDE TOPRAK REFORMLARININ DEĞERLENDİRİLMESİ
Artık sona yetmiş bu sürecin kavramsal bakımdan değerlendirilmesi çok büyük önem arz ettiğinden burada yapmış olduğumuz değerlendirmede Dünya Bankası ekonomistleri Zvi LERMAN, Csaba CSAKİ ve Gershon FEDER tarafından kullanılan metodoloji temel alınacaktır. Bu ekonomistler dönüşüm ekonomilerinde toprak reformu sürecinin piyasa ekonomisi ilkelerine uygunluğu açısından aşağıdaki kriterler üzre değerlendirilmesini tavsiye etmektedirler: Toprak üzerinde özel mülkiyet haklarının tesbit edilme düzeyi (the attitude toward private ownership of land); Toprak üzerinde mülkiyet ve kullanım haklarının devredilebilme düzeyi (transferability of property and use rights); Toprakların bölüşümü stratejisi (land allocation strategy); Toprak özelleştirilesinde tazminat veya paylaştırma şekillerinin tercih edilme düzeyi (privatization by restitution or distribution);

9 TOPRAK ÜZERİNDE ÖZEL MÜLKIYET HAKLARININ TESBİT EDİLME DÜZEYİ AÇISINDAN TOPRAK REFORMLARI
Toprak üzerinde özel mülkiyet haklarının tesbit edilmesi tarım sektöründe piyasa ekonomisinin oluşturulmasının olmazsa olmaz unsurlarından sayılır. Fakat dönüşüm ekonomilerinin tecrübesine göz attığımız zaman görüyoruz ki, bu ülkelerin bazıları bu hakkı tam şekilde tanımış (Merkezi ve Doğu Avrupanın tüm ülkeleri, Baltik ülkeleri, Transkafkas ülkeleri, Rusya, Ukrayna, Moldova, Türkmensitan ve Kırgızistan), bazıları kısmi olarak tanımış (Kazakistan ve Beyaz Rusyada yalnız hane halkları topraklarının özel mülkiyet altında olmasına izin verilir), bazıları ise hiç tanımamıştır (Tacikistan ve Özbekistanda toprak üzerinde özel mülkiyete izin verilmemektedir). Göründüğü gibi bir Transkafkas ülkesi olan Azerbaycanda reformlar sonucu tüm toprakların potansiel olarak özel mülkiyetde ola bileceği tesbit edilmiştir ki, bu da piyasa ekonomisi ilkesine tam şekilde uygundur.

10 TOPRAK ÜZERİNDE MÜLKİYET VE KULLANIM HAKLARININ DEVREDİLEBİLME DÜZEYİ AÇISINDAN TOPRAK REFORMLARI
Toprak üzerinde özel mülkiyet hakkının tanınması henüz mülkiyet hukukunun tam olarak piyasa ilkelerine uygun oluşturulması anlamına gelmemektedir. Bunun devamı olarak toprak üzerinde mülkiyet ve kullanım haklarının devredilebilmesinin de sağlanması zaruridir. Alım satım, kira v.s gibi piyasa işlemleri ile devredilen bu haklar imkan vermektedir ki, topraklar onu daha etkin kullananların elinde olsun, onun kullanılmayan kısımlarının başkaları tarafından kullanılması sağlansın, işletmesini büyütmek isteyenler kolaylıkla yeni toprak alanları elde ede bilsinler ve bütünlükte mülkiyetçi kendi toprağından bir taşınmaz emlak gibi diğer ekonomik işlemlerde de yararlana bilsin. Sonuçta tarımda yüksek bir verimliliğin elde edilmesine de hizmet edilmiş olur. Tecrübe gösteriyor ki, bu konuda da dönüşüm ekonomilerinin toprak reformu sürecinde farklı yollar izlenmiştir. Şöyle ki bazı ülkeler bu hakların devredilmesini tam şekilde (Merkezi ve Doğu Avrupa, Baltik ve Transkafkas ülkeleri), bazı ülkeler kısmi (Rusya, Ukrayna ve Kazakistanda kira hakkı tam, alım satım hakkı ise kısıtlı şekilde tanınmış, Türkmenistanda alım satım hakkı tam şekilde tanınsa da kira hakları tanınmamış, Tacikistanda toprak üzerinde özel mülkiyet olmadığından alım satım hakkı da olmamış, kira hakkı ise tam tanınmış, Beyaz Rusyada ise kira hakları tanınmamış ve alım satım hakkı ise kısıtlı şekilde tanınmıştır), bazılarında ise hiç tanınmamıştır (Kırgızistanda bu haklara 1998 yılında 5 yıllık moratoryum koyulmuş, Özbekistanda hem toprak üzerinde özel mülkiyet hakkı yoktur ve hem de kira hakkı yasaktır). Azerbaycanda bu haklar da yasalarla tam şekilde tanınmıştır.

11 TOPRAKLARIN BÖLÜŞÜMÜ STRATEJISI AÇISINDAN TOPRAK REFORMLARI-1
Piyasa ilkeleri bakımından toprak reformu sürecini değerlendiren zaman hesaba alınması gereken kriterlerden biri toprakların bölüşüm stratejisidir. Bu bakımdan dönüşüm ekonomilerinde pay bölüşümü şeklinde (the form of share distribution) ve fiziksel şekilde (the form of physical plots) bölüşüm stratejilerinin ayrıldığını görmekteyiz. Pay bölüşümü sistemine göre toprakların özelleştirilmesi bir birinden o kadar da ayrılmayan iki aşamada uygulanmaktadır. İlk aşamada topraklar tek devlet mülkiyetinden kollektif işletmelerde çalışan ve bu işletmelerin arazilerinde yaşayan köylülerin kollektif mülkiyetine verilir. Diğer ifadeyle kişisel şekilde değil, kollektif şekilde “özelleştirilir”. İkinci aşamada ise kişiler bu kollektif mülkiyette kendi payını ifade eden belgeler elde etmektedirler. Genellikle “toprak payları” (land share) gibi gösterilen bu belgeler toprakları fiziksel açıdan ifade etmediğinden profesör Zvi Lerman tarafından “belge payları” (paper shares) adlandırılmıştır. Tam şekilde Rusya, Ukrayna, Kırgızistan, Kazakistan ve Tacikistanda uygulanan bu sistem uzmanlar tarafından mülkiyet sahiplerinin kendi toprakları üzerinde mülkiyet ve kullanım haklarını devr edebilme olanaklarını kısıtladığından piyasa ilkelerine tam uygun kabül edilmemektedir.

12 TOPRAKLARIN BÖLÜŞÜMÜ STRATEJISI AÇISINDAN TOPRAK REFORMLARI-2
Fiziksel şekilde bölüşüm sisteminde ise topraklar doğrudan fiziksel şekilde mülkiyet sahiplerine paylanır. Merkezi ve Doğu Avrupa, Baltik ülkeleri, Ermenistan ve Gürcistan tarafından uygulanan bu sistemi uzmanlar önceki sisteme oranla piyasa ilkelerine daha uygun hesap etmektedirler. Çünkü bu zaman toprak sahibi kendi toprağını istenen piyasa işlemlerine kata bilmektedir. Moldova ve Azerbaycanda ise ilk dönemler Rusya ve Ukraynadaki gibi pay bölüşümü sistemi uygulansa da , sonralar sistematik olarak o pay belgelerinin fiziksel arazilere dönüştürülmesi süreci yürütülmüştür. Buna göre Azerbaycanda uygulanan sistemi karma bölüşüm stratejisi adlandırsak daha doğru olabilir. Aslında pay topraklarının bölüşümünün bu kadar uzamasının temel nedenlerinden biri de bu sistem olmuştur.

13 TOPRAK ÖZELLEŞTIRILESINDE TAZMINAT VEYA PAYLAŞTIRMA ŞEKILLERININ TERCIH EDILME DÜZEYI AÇISINDAN TOPRAK REFORMLARI Dönüşüm ekonomilerinde toprakların özelleştirilmesi zamanı karşıya çıkan temel sorunlardan biri toprak payı alacak kişilerin tesbit edilmesi olmuştur. Bu zaman tazminat (restitution) ve bölüştürme (distribution) adlı iki farklı sistem uygulanmıştır. Genellikle Merkezi ve Doğu Avrupa ve Baltik ülkelerinde uygulanan tazminat sistemine göre topraklar, millileştirme ve kollektifleştirme sonucunda topraklarından men edilmiş kişiler veya onların varisleri arasında bölüştürülmüştür. Sovyetler Birliğinin ekser ülkelerine has olan bölüştürme sisteminde ise topraklar köylüler ve işletme çalışanları arasında bölüştürürlmüştür. Romanya ve Macaristanda ise bu sistemlerin her ikisinden yararlanılmıştır ki, bu da adaletliliyin sağlanması açısından uzmanlar tarafından en iyi yol hesap edilmektedir.

14 KAYNAKLAR Elşen BAĞIRZADE, Piyasa Ekonomisinde Tarımsal İlişkilerin Hukuksal Düzenlenmesi Sorunları, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Bakü, Devlet İktisat Üniversitesi, 2005. Güngör TURAN, Abdurrahman IŞIK. Devlet Sosyalizminden Piyasa Ekonomisine Geçiş: Reformlar ve Politikalar. Bursa: Ekin, 2007. İbrahim ÖRNEK, Seyhan TAŞ, Metin YILDIRIM, Geçiş Ekonomileri, Bursa, 2009 Betül DURAL, Geçiş Ekonomileri: Plandan Piyasaya, İstanbul, 2007 Hasan YAVUZ, Geçiş Ekonomileri, Gelişmekte olan Ülkeler ve Türkiye, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi, Adana, 2005 – ONLINE Ensiklopedi