İş Stresi ve Başetme Yolları Doç.Dr.Nuray Türksoy Karalı psikiyatr.

... konulu sunumlar: "İş Stresi ve Başetme Yolları Doç.Dr.Nuray Türksoy Karalı psikiyatr."— Sunum transkripti:

1 İş Stresi ve Başetme Yolları Doç.Dr.Nuray Türksoy Karalı psikiyatr

2 Stres : Uyum sağlaması için beden üzerine uygulanan dışsal isteme bedenin yanıtı

3 Eustres: Stresin kişinin üretkenliğine hizmet etmesi Distres: Stresin bireyi alt etmesi

4 Stres “Bireyin uyum yeteneğinin dışsal olaylar tarafından alt edilmesidir.” “Bireyin uyum yeteneğinin dışsal olaylar tarafından alt edilmesidir.” Dr.Hans Selye, 1930 Dr.Hans Selye, 1930

5 Streste neler olur? I Otonom Sistem Otonom Sistem sempatik sistem aktive olur --- parasempatik sistem baskılanır

6 Streste neler olur? II kalp atım hızı artar kalp atım hızı artar sindirim durur sindirim durur kan basıncı artar kan basıncı artar nefes alma sık ve yüzeyel olur nefes alma sık ve yüzeyel olur uyku düzeni bozulur uyku düzeni bozulur yeme düzeni bozulur yeme düzeni bozulur irritabilite irritabilite sabırsızlık sabırsızlık

7 Streste Neler Olur? III huzursuzluk huzursuzluk konsantrasyon kaybı konsantrasyon kaybı unutkanlık unutkanlık saldırgan davranışlar saldırgan davranışlar geri çekilme geri çekilme özgüven azalması özgüven azalması depresyon depresyon sigara/alkol/ilaç kullanımı sigara/alkol/ilaç kullanımı

8 “İş stresi 20.yüzyıl hastalığıdır.” Birleşmiş Milletler, 1992 raporu “İş stresi dünya çapında epidemi haline geldi.” Dünya Sağlık Örgütü, 1992

9 İşyerinde Stres Nedenleri Artan işyükü çalışma zamanı kontrol kaybı

10 Stresin Organizasyona Yükü I Çalışanlar giderek daha fazla strese bağlı yeti yitimi bildiriyorlar (yeti yitiminin 1/3’ü stresle ilintilendiriliyor). Çalışanlar giderek daha fazla strese bağlı yeti yitimi bildiriyorlar (yeti yitiminin 1/3’ü stresle ilintilendiriliyor). Süreğen stres bildirenlerin sağlık giderleri sigara içenler ve obezlere göre daha yüksek. Süreğen stres bildirenlerin sağlık giderleri sigara içenler ve obezlere göre daha yüksek. Süreğen depresyonu olduğunu bildirenlerin sağlık giderleri diğerlerinden %70 daha fazla. Süreğen depresyonu olduğunu bildirenlerin sağlık giderleri diğerlerinden %70 daha fazla.

11 Stresin Organizasyona Yükü II Psikotrop giderleri KVS ilaçlarından sonra 2. sırada. Oranlar giderek yükseliyor. Psikotrop giderleri KVS ilaçlarından sonra 2. sırada. Oranlar giderek yükseliyor. İşyeri güvenliği giderek daha iyi olmasına karşın iş kazaları giderek artıyor. Bu artış, kümülatif travma, içerdeki havalandırma problemi ve iş stresi (%60-80) ile ilişkilendiriliyor. İşyeri güvenliği giderek daha iyi olmasına karşın iş kazaları giderek artıyor. Bu artış, kümülatif travma, içerdeki havalandırma problemi ve iş stresi (%60-80) ile ilişkilendiriliyor. National Institute of Ocupational Safety and Health eski direktörü

12 Kontrol, Başetme ve Ödül Çalışanın stres düzeyi prediktörleri: Çalışanın stres düzeyi prediktörleri: 1-İşyeri talepleri ve çalışanın işteki kontrolü ilişkisi 1-İşyeri talepleri ve çalışanın işteki kontrolü ilişkisi 2-İşyeri talepleri ve çalışanın başetme yetisi ilişkisi 2-İşyeri talepleri ve çalışanın başetme yetisi ilişkisi 3-Çalışanın hedefine ulaşması için gösterdiği çaba ile aldığı ödül, kompansasyon ve destek arasındaki korelasyon 3-Çalışanın hedefine ulaşması için gösterdiği çaba ile aldığı ödül, kompansasyon ve destek arasındaki korelasyon

13 İş Talepleri ve İş Kontrolü İş talebi arttıkça İş talebi arttıkça Çalışanın kontrolü azaldıkça Çalışanın kontrolü azaldıkça stres ve bedensel, ruhsal hastalık oranı artar.

14 İş Talepleri ve Başetme Yetileri Başetme: Problemlerle karşılaşınca olumlu sonuç beklentisi içinde olma ve problem tarafından altedilmeme. Başetme: Problemlerle karşılaşınca olumlu sonuç beklentisi içinde olma ve problem tarafından altedilmeme. Başetme stres üzerinde kontrol duyumundan daha etkilidir. Başetme stres üzerinde kontrol duyumundan daha etkilidir. Çalışana daha fazla kontrol olanağı sunma yalnız başetme yetisi yeterli olan çalışan üzerinde olumlu etki yapar. Başetme yetisi az olan çalışanın “kontrol edebilirliğinin artırılması” olumsuz etki yapabilir. Çalışana daha fazla kontrol olanağı sunma yalnız başetme yetisi yeterli olan çalışan üzerinde olumlu etki yapar. Başetme yetisi az olan çalışanın “kontrol edebilirliğinin artırılması” olumsuz etki yapabilir.

15 Kişisel Güç Algısı Kişinin karşılaştığı sorunları aşabilecek kaynak ve yetiye sahip olduğu düşüncesi Kişinin karşılaştığı sorunları aşabilecek kaynak ve yetiye sahip olduğu düşüncesi

16 Stresin Sistemik Kökeni Bireyin kişisel gücü stresten olumsuz etkilenip etkilenmeyeceğini belirler. Stresin gerçek kökeni ise organizasyonun sisteminin, süreçlerinin ve kültürünün kendisindedir. Bireyin kişisel gücü stresten olumsuz etkilenip etkilenmeyeceğini belirler. Stresin gerçek kökeni ise organizasyonun sisteminin, süreçlerinin ve kültürünün kendisindedir.

17 Organizasyona Ait Değişkenler Organizasyonun yapısı Organizasyonun yapısı Organizasyonun kültürü Organizasyonun kültürü Organizasyonun iklimi Organizasyonun iklimi Organizasyonun tasarımı Organizasyonun tasarımı

18 Organizasyonun Yapısı Organizasyon içindeki otorite ilişkileri, hiyerarşik yapılanma Organizasyon içindeki otorite ilişkileri, hiyerarşik yapılanma “Organizasyon şeması” “Organizasyon şeması”

19 Organizasyon Kültürü Çalışanların iş arkadaşları, yönetim ve müşterilerle ilişkilerini belirleyen ortak değerler, normlar bütünüdür. Çalışanların iş arkadaşları, yönetim ve müşterilerle ilişkilerini belirleyen ortak değerler, normlar bütünüdür.

20 Organizasyon İklimi Sunulan güvenlik ve hizmetler bütünüdür. Sunulan güvenlik ve hizmetler bütünüdür.

21 Organizasyonun Tasarımı Organizasyon yönetiminin organizasyon amacına ulaşmak için gerekli aktiviteleri kontrol etmek için organizasyonun yapısı, kültürü ve iklimini yönetme sürecidir. Organizasyon yönetiminin organizasyon amacına ulaşmak için gerekli aktiviteleri kontrol etmek için organizasyonun yapısı, kültürü ve iklimini yönetme sürecidir.

22 Organizasyonel Kültür Bireylerin davranışını birincil olarak belirler. Bireylerin davranışını birincil olarak belirler. Kültür Kültür – Bir grubun üyesi olmak ne ifade eder? – Grup içinde sosyal ve ekonomik adalet var mı? – Sosyal yönden “iyi” bir grup olmak için grup üyeleri nasıl organize olur? – Grup üretmek için oluştuğu materyal ya da hizmeti nasıl üretir?

23 Organizasyon Kültürü Olasılıkları Çalışanlar için tatmin edicidir, üretkendir. Çalışanlar için tatmin edicidir, üretkendir. Çalışanlar için tatmin edicidir, üretken değildir. Çalışanlar için tatmin edicidir, üretken değildir. Çalışanlar için tatmin edici değildir, üretkendir. Çalışanlar için tatmin edici değildir, üretkendir. Çalışanlar için tatmin edici değildir, üretken değildir. Çalışanlar için tatmin edici değildir, üretken değildir.-

24 Organizasyonun kurucuları kültürün değerlerini belirler. Zaman içinde eklenen yeni üyeler bu kültüre asimile olur.Organizasyonun kurucuları kültürün değerlerini belirler. Zaman içinde eklenen yeni üyeler bu kültüre asimile olur.

25 Organizasyon kültürü değişime oldukça dirençlidir.Organizasyon kültürü değişime oldukça dirençlidir.

26 Amaca Hizmet Etmeyen Davranış- Organizasyon Kültürü İlişkisi Organizasyon kurucularının/liderleri psikolojik yapısı kültür ve iklim üzerinde belirleyici etkidedir. Organizasyon kurucularının/liderleri psikolojik yapısı kültür ve iklim üzerinde belirleyici etkidedir. Örn; Lidere aşırı bağımlılık yoluyla gerçeklikten uzaklaşma. Örn; Lidere aşırı bağımlılık yoluyla gerçeklikten uzaklaşma.

27 Organizasyon kültürünün amaçlarından birisi çalışanlarda ortak değerler oluşturarak, öngörülebilir davranış paternleri oluşturmaktır.Organizasyon kültürünün amaçlarından birisi çalışanlarda ortak değerler oluşturarak, öngörülebilir davranış paternleri oluşturmaktır.

28 Organizasyonal Kültür Tipleri Konstrüktif: Başarı, kendini gerçekleştirme, humanizm, birleşme Konstrüktif: Başarı, kendini gerçekleştirme, humanizm, birleşme Pasif-defansif: Onama, gelenek, bağımlılık, kaçınma Pasif-defansif: Onama, gelenek, bağımlılık, kaçınma Agresif-defansif: Karşı gelme, güç, yarışma, mükemmeliyetçilik Agresif-defansif: Karşı gelme, güç, yarışma, mükemmeliyetçilik

29 Amaca Hizmet Etmeyen Davranışları Besleyen Organizasyon Tipleri Nörotik Nörotik Psikotik Psikotik Sosyopatik Sosyopatik

30 Organizasyon Kültür Tiplerine Örnekler Nörotik org: Başarısızlık karşısında yönetimin tepkisi eleştiri ve suçlama ise çalışan sıradışı herhangi bir şey yapmamayı öğrenir; zamanını kendini savunma ve suçlayacak birilerini aramaya harcar. Nörotik org: Başarısızlık karşısında yönetimin tepkisi eleştiri ve suçlama ise çalışan sıradışı herhangi bir şey yapmamayı öğrenir; zamanını kendini savunma ve suçlayacak birilerini aramaya harcar. Konstrüktif org: Başarısızlık karşısında yönetimin tepkisi sorunu çözmede ve hatalarından öğrenmesinde çalışana destek olma ise; organizasyon daha yaratıcı ve etkilidir. Konstrüktif org: Başarısızlık karşısında yönetimin tepkisi sorunu çözmede ve hatalarından öğrenmesinde çalışana destek olma ise; organizasyon daha yaratıcı ve etkilidir.

31 Stres Uyarıcı Organizasyon Kültürü Belirtileri I Aşağıdaki belirtilerden 3-4 tanesinin varlığı organizasyonun stres uyarıcı olduğunu düşündürür: Yüksek oranda işe gelmeme Yüksek oranda işe gelmeme Çalışan döngüsünün yüksek olması Çalışan döngüsünün yüksek olması Kısa-uzun süreli sorunlar ve stres nedeniyle işten ayrılma Kısa-uzun süreli sorunlar ve stres nedeniyle işten ayrılma Günde 25+ mail ya da sesli mesajla güne başlama Günde 25+ mail ya da sesli mesajla güne başlama

32 Stres Uyarıcı Organizasyon Kültürü Belirtileri II Fazla mesai rutindir (uzun saatler/evde çalışma, sık seyahatler) Fazla mesai rutindir (uzun saatler/evde çalışma, sık seyahatler) Sık reorganizasyonlar Sık reorganizasyonlar Stratejide sık değişiklikler Stratejide sık değişiklikler Çalışanlar tatile çıkmazlar Çalışanlar tatile çıkmazlar Şirket politikasıyla ve işlemlerle ilgili kalın kılavuzlar Şirket politikasıyla ve işlemlerle ilgili kalın kılavuzlar Sendikaya şikayetlerin çok olması Sendikaya şikayetlerin çok olması

33 Stres Uyarıcı Organizasyon Kültürü Belirtileri III Çatışmalı durumlarda çözümleyici liderlik yerine son dakika tepkileri Çatışmalı durumlarda çözümleyici liderlik yerine son dakika tepkileri Çok sayıda komite, çalışma grupları Çok sayıda komite, çalışma grupları Yöneticiler zamanın çoğunu toplantıda geçirir Yöneticiler zamanın çoğunu toplantıda geçirir Büyük hacimli kontrol raporları ve dokümanları Büyük hacimli kontrol raporları ve dokümanları

34 Stres Uyarıcı Organizasyon Kültürü Belirtileri IV Çalışanlar sorulduğunda, organizasyonun amaçlarını ve vizyonunu söyleyemezler Çalışanlar sorulduğunda, organizasyonun amaçlarını ve vizyonunu söyleyemezler Eğitim olanakları azdır/yoktur Eğitim olanakları azdır/yoktur Herkes hep meşguldür ama iş üretimi azdır Herkes hep meşguldür ama iş üretimi azdır Çalışanlar işyerinde eğlenmez Çalışanlar işyerinde eğlenmez

35 Org. Kültürü Org. İklimi Davranışsal Sonuç

36 İşyerindeki Organizasyon Kültürü, Organizasyon İklimi ve Amaca Hizmet Etmeyen Davranış İlişkisi Model Yönetici Çalışan Yönetici Çalışan I I I I Kurucu---)Org.Kült.---)Org.İkl.---)Sonuç Kurucu---)Org.Kült.---)Org.İkl.---)Sonuç

37 Yöneticinin Çalışan Üzerinde Etkisi I Yönetim/liderlik şekli çalışanın kişisel güç algısını oldukça etkiler. Yönetim/liderlik şekli çalışanın kişisel güç algısını oldukça etkiler. İşten ayrılmada en sık neden olarak süpervizörün kötü davranışı bildirilmiş. İşten ayrılmada en sık neden olarak süpervizörün kötü davranışı bildirilmiş. Çalışanların 1/3’ü yöneticisiyle (düşüncelerini açıklayamama, destek görmeme, ödüllendirilmeme) ilgili yakınma bildirmiş. Çalışanların 1/3’ü yöneticisiyle (düşüncelerini açıklayamama, destek görmeme, ödüllendirilmeme) ilgili yakınma bildirmiş.

38 Yöneticinin Çalışan Üzerinde Etkisi II Destekleyici yöneticiyle çalışanların iş doyumu ve katılımı yüksek, iş stresi düşüktür. Destekleyici yöneticiyle çalışanların iş doyumu ve katılımı yüksek, iş stresi düşüktür. Destekleyici yöneticiye sahip çalışanlarda rol netliğinin yüksek olması aşırı iş yüklenmesini dengeliyor. Destekleyici yöneticiye sahip çalışanlarda rol netliğinin yüksek olması aşırı iş yüklenmesini dengeliyor. Destekleyici yöneticiyle çalışanların işe devamsızlığı ve ilaç harcamaları azdır. Destekleyici yöneticiyle çalışanların işe devamsızlığı ve ilaç harcamaları azdır.

39 Amaca Hizmet Etmeyen Davranışları Besleyen Yöneticiler Toksik süpervizörler: Çalışanlara karşı düşmanca iş ortamı sunan Toksik süpervizörler: Çalışanlara karşı düşmanca iş ortamı sunan Sert süpervizörler: Çalışanları tehdit ve gözdağı ile kontrol eden Sert süpervizörler: Çalışanları tehdit ve gözdağı ile kontrol eden Tuzak kuran süpervizörler: Başkalarına zarar verme pahasına gizlice iş çeviren Tuzak kuran süpervizörler: Başkalarına zarar verme pahasına gizlice iş çeviren

40 Üretkenliğin Yeniden Kazanımı Stresi azaltma ve stresle azalan üretkenliğin kazanılmasının tek yolu çalışanların kişisel gücünü artırmaktır. Stresi azaltma ve stresle azalan üretkenliğin kazanılmasının tek yolu çalışanların kişisel gücünü artırmaktır.

41 Stresin Yol Açtığı Üretkenlik Kaybının Onarımı İşveren İşveren – çalışanın kişisel gücünü artırarak sorunlarla başedebilmesini sağlayabilir. – stresin organizasyondan kaynaklanan kısmını (organizasyonun kültürünü/sistemini) hedefler.

42 İşyerinde yöneticiler çalışanların stresini azaltmak için neler yapabilirler? I İşe alımlarda pozisyona en uygun kişinin alınmasına dikkat edilmeli. İşe alımlarda pozisyona en uygun kişinin alınmasına dikkat edilmeli. Kişilerin yapacakları işler, kişiliklerine uygun olmalı. Kişilerin yapacakları işler, kişiliklerine uygun olmalı.

43 İşyerinde yöneticiler çalışanların stresini azaltmak için neler yapabilirler? II Performans değerlendirme sistemi uygun olmalı. Performans değerlendirme sistemi uygun olmalı. Her şey hiyerarşik düzene uygun bir biçimde olmalı. Her şey hiyerarşik düzene uygun bir biçimde olmalı. Çalışanlara söz hakkı verilmeli. Çalışanlara söz hakkı verilmeli. Çalışanlar, maddi ve manevi açıdan tatmin edilmelidir. Çalışanlar, maddi ve manevi açıdan tatmin edilmelidir.

44 Yönetimin uygulayabileceği stratejiler Esnek çalışma programı Esnek çalışma programı Kişisel zaman ayarlamaya olanak tanıma Kişisel zaman ayarlamaya olanak tanıma İş paylaşım düzenlemeleri İş paylaşım düzenlemeleri Sıkıştırılmış çalışma haftaları Sıkıştırılmış çalışma haftaları Evden çalışma Evden çalışma Rekabetçi kazanımlar Rekabetçi kazanımlar İş-yaşam dengesini oluşturmaya destek eğitim programları İş-yaşam dengesini oluşturmaya destek eğitim programları

45 Çalışanla İlgili Eğitim Programları Çalışanlara uygulanan eğitim programlarında amaç çalışanın kişisel gücünü artırmaktır. Çalışanlara uygulanan eğitim programlarında amaç çalışanın kişisel gücünü artırmaktır. Eğitim öncesi ve sonrasında somut ölçümlerle bu etki ölçülmelidir. Eğitim öncesi ve sonrasında somut ölçümlerle bu etki ölçülmelidir. Hastalık nedeniyle işten ayrılma, işe gelmeme ve çalışan döngüsü kolay ulaşılabilen somut ölçümlerdir. Hastalık nedeniyle işten ayrılma, işe gelmeme ve çalışan döngüsü kolay ulaşılabilen somut ölçümlerdir.

46 İşyerinde stresi azaltmak için çalışanlar neler yapabilir? I Yaşamın bütününde stres nedenlerini yok etmek, yaşanan stresin seviyesini azaltır. Yaşamın bütününde stres nedenlerini yok etmek, yaşanan stresin seviyesini azaltır. Altından kalkamayacağı işleri üstlenmeme Altından kalkamayacağı işleri üstlenmeme Hedefleri belirleyip ve plan yapma Hedefleri belirleyip ve plan yapma Kısa süreli sık molalar verme Kısa süreli sık molalar verme

47 İşyerinde stresi azaltmak için çalışanlar neler yapabilir? II Problemlerden kaçınmama Problemlerden kaçınmama Eksiklere değil sahip olunanlara odaklanma Eksiklere değil sahip olunanlara odaklanma İş-ev dengesini gözetme İş-ev dengesini gözetme İş arkadaşlarına güvenme ve sorumluluk paylaşımı İş arkadaşlarına güvenme ve sorumluluk paylaşımı İlişki sorunlarını iletişimi artırma yoluyla aşma İlişki sorunlarını iletişimi artırma yoluyla aşma

48 İşyerinde stresi azaltmak için çalışanlar neler yapabilir? III Toplantılarda harcanan zamanı azaltma Toplantılarda harcanan zamanı azaltma İş dışı desteklerden yararlanma İş dışı desteklerden yararlanma Gevşeme egzersizleri (Progresif Muskuler Relaksasyon, Nefes Egzersizi) Gevşeme egzersizleri (Progresif Muskuler Relaksasyon, Nefes Egzersizi) İmajinasyon İmajinasyon