TÜRKÇEDE SESLER VE SINIFLANDIRILMASI

... konulu sunumlar: "TÜRKÇEDE SESLER VE SINIFLANDIRILMASI"— Sunum transkripti:

1 TÜRKÇEDE SESLER VE SINIFLANDIRILMASI

2 TÜRKÇEDE SESLER VE SINIFLANDIRILMASI
1 Kasım 1928’de kabul edilen resmi alfabede Türkiye Türkçesinin sesleri 29 harfle gösterilmektedir.Ancak Arapçadan, Farsçadan ve batı dillerinden Türkçeye girerek Türkçeleşen kelimelerdeki sesler de bu sayıya eklendiğinde Türkiye Türkçesinde kullanılan seslerin sayısı 40’a yaklaşmaktadır. Sesler, ses geçidinin açık veya kapalı olmasına göre ünlü (sesli) ve ünsüz (sessiz) olmak üzere ikiye ayrılır:

3 ÜNLÜLER Oluşumları sırasında herhangi bir takıntıya uğramayan, sedalarını sadece ses tellerinin titreşiminden alan seslerdir.a, e, ı, i, o, ö, u, ü Türkçedeki ünlülerdir.Bu sesler dört ölçüye göre sınıflandırılır:

4 1.Oluşum Noktalarına Göre
Ağzın gerisinde, dilin arka tarafında oluşan a, ı, o, u sesleri art (kalın) ünlülerdir.Dilin öne sürülmesiyle ağzın ön kısmında oluşan e, i, ö, ü sesleri de ön (ince) ünlülerdir.

5 2.Dudakların Durumuna Göre
Oluşumunda dudakların yuvarlak şekil aldığı, büzülmeye uğradığı o, ö, u, ü sesleri yuvarlak ünlülerdir. Oluşumunda dudakların açık kaldığı a, e, ı, i, sesleri düz ünlülerdir.

6 3.Ağız Boşluğunun Durumuna Göre
Oluşumu sırasında ağız boşluğunun geniş olduğu a, e, o, ö sesleri geniş; ağız boşluğunun dar olduğu ı, i, u, ü, sesleri dar ünlülerdir.

7 4.Sesin Süreklilik Derecesine Göre
Söylenişi sürekli olan ünlüler uzun ünlülerdir.Söylenişi bir anda (kısa sürede) olan ünlüler kısa ünlülerdir.Türkiye Türkçesinde uzun ünlülere (â, ê, î, û) Arapça ve Farsçadan dilimize giren kelimelerde rastlanır.Yakut ve Türkmen Türkçelerinde görülen uzun ünlüler ise ana Türkçeden kalmadır.Türkiye Türkçesinde ki ünlüler kısadır.

8 ÜNLÜLER Ünlüleri bir tabloda şöyle gösterebiliriz. DÜZ YUVARLAK Düz
Dar Geniş Art(kalın) A I O U Ön(ince) E İ Ö Ü

9 ÜNLÜLER Bu tabloya göre ünlülerin özelliklerini kolayca söyleyebiliriz. a:Kalın, düz, geniştir. e:İnce, düz, geniştir. ı:İnce, düz, dardır. i:İnce, düz, dardır.

10 ÜNLÜLER o:Kalın, yuvarlak, geniştir. ö: İnce, yuvarlak, geniştir.
u:Kalın, yuvarlak, dardır. ü:İnce, yuvarlak, dardır.

11 ÜNSÜZLER Oluşumları sırasında ses yolunda bir engelle karşılaşan, takıntıya uğrayan seslerdir.Oluşum noktalarının çokluğu sebebiyle bütün dillerde ünsüzlerin sayısı ünlülerden fazladır.Türkçede de alfabede gösterilen 29 sesten 21’i ünsüzdür.

12 ÜNSÜZLER Ünsüzler, takıntılı sesler olduğu için tek başlarına söylenemezler, tek başlarına hece ve kelime olamazlar.Dillerdeki ünsüz sesler, tek başlarına söylenemediği için önüne veya arkasına bir ünlü getirilerek telaffuz edilirler: ef, el, es, en; ce, de, fe, ge gibi.

13 ÜNSÜZLER Dilimizdeki ünsüz sesler ise, tek tek söylenirken Türkçenin ses özelliği ve yapısı dikkate alınarak be, ce, çe, de, fe, ga, ge, ha(he, hı) , je, ka(ke), le, me, ne, pe, re, se, şe, te, ve, ye, ze şeklinde söylenmelidir.Ünsüzler, tonlu- tonsuz oluşlarına göre, temas derecelerine göre sınıflandırılır:

14 1.Tonlu-Tonsuz Oluşlarına Göre
Oluşumları sırasında ses tellerini titreştiren b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, s, ş, v, y, z sesleri tonlu (sedalı, yumuşak); bunların dışında kalan ve ses tellerini titreştirmeyen ç, f, h, k, p, s, ş, t sesleri tonsuzdur.Tonlu ünsüzlerin tonsuz ünsüzler içinde karşılığı olan vardır.

15 2.Temas Derecelerine Göre
b, c, ç, d, g, k, p, t ünsüzlerinin oluşumu sırasında işleyen organlar birbirine tam temasla hava yolunu kapatarak, geçit vermedikleri için bu sesler, akciğerden gelen havanın, önüne çıkan engeli aşmasıyla (patlamayla) oluşur.Hışırtı veya fısıltı halinde sürekli söylenemeyen bu sesler, süreksiz (patlayıcı) ünsüzlerdir.

16 2.Temas Derecelerine Göre
f, ğ, h, j, l, m, n, r, s, ş, v, y, z ünsüzlerinin oluşumu sırasında ise ses yolundaki organlar birbirlerine tam temas etmezler.Hava akımının geçişi için az çok bir aralık olur.Bu sesler, hışırtı veya mırıltı (ssss…., şşşş…., mmmm…,) şeklinde sürekli söylenmeye uygun olduğu için sürekli ünsüzler olarak adlandırılır.

17 2.Temas Derecelerine Göre
İçinde sürekli ünsüzlerin bulunduğu (peçete, çaput, ketçap, açıkta gibi) bazı sözlerde, söz öbeklerinde çıkardıkları yakın seslerin art arda gelmesi sonucu söyleyişin güçlüğe uğraması kulağı rahatsız eder.Buna kakofoni de denir.Bu tarzdaki kelimeler, bestelenmeye pek uygun değildir.

18 ÜNSÜZLER Tonlu-tonsuz oluşlarına göre ve temas derecelerine göre ünsüzleri bir tabloda şöyle gösterebiliriz: Süreksiz Sürekli Tonsuz(sert, sedasız) p ç t k f h s ş Tonlu(yumuşak, sedalı) b c d g v ğ z j l m n r y

19 3.Oluşum Noktalarına Göre Ünsüzler
Ünsüzler, ses yolundaki oluşum yerlerine göre önden arkaya doğru da sınıflandırılır. Ünsüzler, tek tek dikkatli bir şekilde söylenirse, bunların nerede ve nasıl oluştukları pratik bir biçimde tespit edilebilir.

20 a)Büyük Ünlü Uyumu Kelimede ki ünlülerin, kalınlık-incelik bakımından gösterdiği uyumdur.Türkçe kelimelerde kalın ünlü (a, ı, o, u) taşıyan heceleri, kalın ünlülü; ince ünlü (e, i, ö, ü) taşıyan heceleri de ince ünlülü heceler takip eder; anlayışınızdan, sevgisiyle.

21 a)Büyük Ünlü Uyumu Türkçe kelimeler, kalın sıradan ünlü taşıyan kelimeler ve ince sıradan ünlü taşıyan kelimeler olmak üzere ikiye ayrılır. Kalın sıradan ünlü taşıyan kelimelere kalın ünlülü; ince sıradan ünlü taşıyan kelimelere ince ünlülü ekler gelmesi, bu uyum sebebiyledir: ordu-lar, yiğit-ler, sor-gu, bil-gi.

22 a)Büyük Ünlü Uyumu Aslî şekilleri kalınlık-ünlülük uyumuna uyduğu halde çeşitli ses olaylarıyla uyum dışında kalan kelimeler: elma-alma, anne-ana, dahi-takı, hani-kanı, hangi-kangı, inanmak-ınanmak, kardeş-karındaş, şişman-şışman…

23 a)Büyük Ünlü Uyumu -daş, -ken, -ki, -layın, -leyin, -mtırak, -yor ekleri: dindaş, azken, çokken, iyiyken, yoldaki, onunki, akşamleyin, sabahleyin, yeşilimtrak olabiliyorlar.

24 b)Küçük Ünlü Uyumu Türkçe kelimelerdeki ünlülerin düzlük-yuvarlaklık bakımından gösterdiği uyumdur. Düzlük uyumu:Kelimenin ilk hecesindeki düz ünlüyü (a,ı/e,i) sonraki hecede düz ünlü takip eder: açık, sıcak, sevgi, ince. a a,ı e e,i ı ı,a i i,e

25 b)Küçük Ünlü Uyumu Yuvarlaklık Uyumu:Kelimenin ilk hecesindeki yuvarlak ünlüleri (o,ö,u,ü) sonraki hecede dar yuvarlak (u,ü) veya düz geniş ünlülü heceler (a,e) takip eder: oduncular, unutulmayanlar , gözlerin, gülümse.

26 b)Küçük Ünlü Uyumu Uyarı:Türkçe kelimelerde a, ı düz ünlülerinden sonra e, i düz ünlüleri; o, u yuvarlak ünlülerinden sonra ö, ü yuvarlak ünlüleri gelemez. elma Küçük ünlü uyumuna uymaz anne Küçük ünlü uyumuna uymaz

27 b)Küçük Ünlü Uyumu Birleşik kelimelerde ünlü uyumu aranmaz: delikanlı, gecekondu, Bakırköy, hanımeli,yelkovan.

28 c)Ünsüz Uyumu Türkçe kelimelerde tonlu (sedalı) ünsüzler (b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z) tonlu ünsüzlerle ; tonsuz (sedasız) ünsüzler (ç, f, h, k, p, s, ş, t) tonsuz ünsüzlerle yan yana gelebilir.Buna ünsüz uyumu veya ünsüz benzeşmesi denir. Örnek:aş-çı, at-kı, iş-çi, taş-tan, Türk-çe.

29 d)Ünlü-Ünsüz Uyumu Türkçe kelimelerde art damak ünsüzlerinin art (kalın) ünlülerle (a,ı,o,u); ön damak ünsüzlerinin ön (ince) ünlülerle (e,i,ö,ü) aynı hecede bulunmasından ortaya çıkan bir uyumdur.

30 d)Ünlü-Ünsüz Uyumu Yani, a, ı, o, u ünlüleri g, k, l ünsüzleriyle; e, i, ö, ü ünlüleri g, k, l ünsüzleriyle aynı hecede bulunamazlar.Bozgun, kırağı, tatlı; görüntü, gezi, güneşlik kelimelerinin söylenişine dikkat edilirse g, ğ, k, l seslerinin buradaki örneklerde aynı sesler olmadığı sezilebilir.

31 d)Ünlü-Ünsüz Uyumu Türkçede o,ö ünlüleri (-yor eki dışında ) sadece ilk hecede bulunur.İlk hece dışında o,ö sesleri olan kelimeler yabancı asıllıdır: balkon, biyografi, monitör, konsültasyon, profesör.

32 d)Ünlü-Ünsüz Uyumu Türkçede uzun ünlü yoktur. İçinde uzun ünlü bulunan kelimeler yabancı asıllıdır: Câhil, mâvi, şâir, târîh, perîşân. Bazı ses olaylarıyla ortaya çıkan â-ağa , âbi- ağabey, pekî-pek iyi, ile vârolmak, yârın kelimeleri istisnadır.

33 d)Ünlü-Ünsüz Uyumu İnce a ve ince ı sesleri yoktur:harften, hakikate, saati, sıhhatli, şefkâtini; alkollü, hâlâ, normalde, plân.Örneklere dikkat edilirse kelimelere getirilen eklerin ünlü uyumuna uymadığı görülür.

34 d)Ünlü-Ünsüz Uyumu Arapçadaki ayın ve hemze sesleri, Türkçede olmadığı için bunlar söylenmez, düşürülür.Bu seslerden önce ünlü olması durumunda ünlü, uzun okunur.Arapçadan alınan kelimelerdeki ayın ve hemze kesme işaretiyle gösterilir.

35 d)Ünlü-Ünsüz Uyumu Ancak anlam karışıklığı olmayacak kelimelerde bunların kesmeyle yazılmasından son zamanlarda vazgeçilmiştir: san’at, ma’na, meb’ûs, me’mûr, neş’e- sanat, mana, mebus, memur, neşe.

36 d)Ünlü-Ünsüz Uyumu Dilimizde iki ünlü yan yana gelmediği için ünlüyle biten kelimeler, ünlüyle başlayan ekler aldığı zaman araya y koruyucu ünsüzü girer: iki-y-e, soru-y-u, bekle-y-en, söyle-y-ecek. Yan yana iki ünlünün bulunduğu kelimeler alınmadır: aile, ait, fail, şiir.

37 d)Ünlü-Ünsüz Uyumu Türkçe bir hecede ancak bir ünlü bulunur.Aynı hecede iki ünlünün bulunduğu kelimeler alınmadır: kua-för, koo-peratif, sua-re.

38 d)Ünlü-Ünsüz Uyumu Kelime kökünde ikiz ünsüz (şedde) yan yana bulunmaz:dikkat, şedde, bakkal, millet, teşekkür. Anne- ana, belli,bellemek, elli kelimeleri istisnadır.

39 d)Ünlü-Ünsüz Uyumu Kelime kökünde ikiden fazla ünsüz yan yana gelemez: Elektrik, kontrol, quartz, sfenks, strateji… gibi kelimeler batı kaynaklı dilerden alınmadır.

40 d)Ünlü-Ünsüz Uyumu Türkçe heceler ve kelimeler iki ünsüzle başlamaz: blok, kontrat, spor, stop, stres, plaj… gibi kelimeler başka dillerden alınmadır.

41 d)Ünlü-Ünsüz Uyumu Türkçede kelime başında c, ğ, l, m, n, r, z, sesleri bulunmaz.’ne,nereden, neden, nere, nereye,nice, niçin, nine, nitelik kelimeleri istisna oluşturur.

42 d)Ünlü-Ünsüz Uyumu Türkçe kelimelerin sonunda b,c,d,g ünsüzleri bulunmaz.Alıntı kelimelerde ki bu sesler sert karşılıkları olan p,ç,t,k ünsüzlerine çevrilir: Ahenk-âheng, fert-ferd, kalp-kalb.Kelimenin ünlüyle başlayan bir ek alması halinde sert ünsüzler yumuşayarak eski şekline döner.Ad, sac, öd, od gibi kelimeler istisnadır.

43 d)Ünlü-Ünsüz Uyumu Türkçede f, h, j, v sesleri bulunmaz: fal, filiz, hakikat, hamur, jeton, jüri, pijama, plaj, vicdan, vida gibi kelimeler alınmadır. Hece ve kelime sonunda, aşağıdaki ünsüz çiftleri dışında ünsüz grupları bulunmaz:

44 d)Ünlü-Ünsüz Uyumu -lç, -lk, -lp, -lt:ölç, ilk, kulp, alt, bunalt.
-nç, -nk, -nt:dinç, denk, ant, kunt. -rç, -rk, -rp, -rs, -rt:burç, bark, sarp, pars, art, kurt. -st:ast, üst.

45 d)Ünlü-Ünsüz Uyumu Aşk, arş, çift, disk, felç, film, harf, lüks, modernizm, tolerans, şevk, risk gibi kelimeler, Türkçenin bu ses özelliğine uymayan alınma kelimelerdir.

46 d)Ünlü-Ünsüz Uyumu Arapçadan ve batı dillerinden alınan kelimelerden bu ses özelliğine uymayanlar, araya bir ünlü getirilmek suretiyle Türkçeye uydurulmuştur.Bunlara ünlüyle başlayan bir ek veya kelime gelirse türetilen ünlüler düşer: akıl-akl, fikir-fikr, ömür-ömr.

47 d)Ünlü-Ünsüz Uyumu I ünlüsü Türkçeye özgüdür.Batı dillerinin pek çoğunda, Arapçada ve Farsçada ı yoktur: çıkış, ılık, yıldırım, yıldız gibi kelimeler Türkçedir.

48 d)Ünlü-Ünsüz Uyumu Tabiat taklidi kelimeler için ses özellikleri açısından herhangi bir sınırlama yoktur.Bunlar hangi sesle başlarsa başlasın, içinde hangi ses bulunursa bulunsun Türkçe kabul edilir: dank, fıs fıs, miyavlamak, zırıl zırıl, lıkır lıkır…

49 d)Ünlü-Ünsüz Uyumu Çocuk dili kelimelerinde de ses özellikleri aranmaz: baba, cici, dede, lala, mama… Türkçeye, diğer dillerden giren kelimelerin pek çoğu bu ses özelliklerinden birine veya birkaçına uymaz.

50 d)Ünlü-Ünsüz Uyumu Dolayısıyla Türkçenin ses özelliklerini bilenler, sözlüğe bakmadan kelimenin Türkçe olup olmadığını kolaylıkla anlayabilirler.Aşağıdaki kelimeler, karşılarında sıralanan sebeplerden dolayı Türkçe değildir:

51 d)Ünlü-Ünsüz Uyumu Vilayet Ünlü uyumu yok. â uzun ünlüsü var.
v sesi var. Monitör Başta m sesi var Ünlü uyumu yok. İlk heceden sonra ö sesi gelmiş.

52 d)Ünlü-Ünsüz Uyumu Heyecân h sesi var. Ünlü uyumu yok. Uzun ünlü var.
Teşekkür Düzlük-yuvarlaklık uyumu yok. İkiz ünsüz var.

53 Hazırlayanlar Sena Karip
Gökçe Şahin