Dünyada ve Türkiye’de Doğal Kaynaklar ve Enerji Politikaları A. Necdet PAMİR 15 Ekim 2003 İzmir, DESEM.

... konulu sunumlar: "Dünyada ve Türkiye’de Doğal Kaynaklar ve Enerji Politikaları A. Necdet PAMİR 15 Ekim 2003 İzmir, DESEM."— Sunum transkripti:

1 Dünyada ve Türkiye’de Doğal Kaynaklar ve Enerji Politikaları A. Necdet PAMİR 15 Ekim 2003 İzmir, DESEM

2 Enerji, bir ülkenin ekonomik ve sosyal gelişmesinin, en temel ve sürükleyici gereksinimlerinden biridir

3 Enerji Politikaları Temel İ lkeler

4 Enerji Politikalarında Temel İlkeler  Kesintisiz  Güvenilir  Zamanında  Temiz  Ucuz

5 Enerji Planlamasında Gözetilecek İlkeler  Enerji-ekonomi-ekoloji dengesi (3 E)  Sürdürülebilir Kalkınma  Kaynak Çeşitliliği  Jeopolitik Etkenler  Enerji Güvenliği  Enerji-ekonomi-ekoloji dengesi (3 E)  Sürdürülebilir Kalkınma  Kaynak Çeşitliliği  Jeopolitik Etkenler  Enerji Güvenliği

6 Enerji Talep Tahminlerinde Temel Parametreler  Ekonomik büyüme (sermaye birikimi, istihdam, iş veriminde artma)  Nüfus (çoğalma oranı, göç, etkin çalışan nüfus)  Enerji fiyatları  Teknolojik gelişmeler  Enerji politikaları  Enerji tasarrufuna yönelik tüketici davranışları  Ekonomik büyüme (sermaye birikimi, istihdam, iş veriminde artma)  Nüfus (çoğalma oranı, göç, etkin çalışan nüfus)  Enerji fiyatları  Teknolojik gelişmeler  Enerji politikaları  Enerji tasarrufuna yönelik tüketici davranışları

7 Enerji kaynaklarını sürekli “emre amade” kılmanın temel yolları  Ülke kaynaklarının değerlendirilmesi  Yurt dışındaki kaynakların arama ve üretim süreçlerinde ortaklık veya doğrudan yatırım  İthalat  Kaynak çeşitliliği  Güvenilirlik  Kesintisiz olması  Zamanında sağlanması  Geleceğe dönük fiyat gelişimi  Jeopolitik faktör  Ülke kaynaklarının değerlendirilmesi  Yurt dışındaki kaynakların arama ve üretim süreçlerinde ortaklık veya doğrudan yatırım  İthalat  Kaynak çeşitliliği  Güvenilirlik  Kesintisiz olması  Zamanında sağlanması  Geleceğe dönük fiyat gelişimi  Jeopolitik faktör

8 Dünya Enerji Tüketiminde Kaynakların Payları (%), 2001 sonu  Petrol : % 38.5  Kömür : % 24.7  D.Gaz : % 23.7  Nükleer : % 6.6  Hidrolik : % 3.0  Yenilenebilir : % 3.0 Petrol Kömür Yenilenebilir Hidrolik Nükleer D. Gaz Diğer (Kaynak: BP, Haziran 2002)

9 Enerji Yoğunluğu  Enerji yoğunluğu, birim toplam milli hasılaya düşen toplam birincil enerji tüketimi olarak tanımlanır. Zamana göre, ekonomik büyüme ile, enerji talebi arasındaki ilişkinin göstergesidir.  Temel belirleyicileri; ekonomik gelişme düzeyi, enerji verimliliği, enerji fiyatları, iklim, coğrafi konum, kültür ve yaşam tarzı olarak ifade edilir.  Enerji yoğunluğu, birim toplam milli hasılaya düşen toplam birincil enerji tüketimi olarak tanımlanır. Zamana göre, ekonomik büyüme ile, enerji talebi arasındaki ilişkinin göstergesidir.  Temel belirleyicileri; ekonomik gelişme düzeyi, enerji verimliliği, enerji fiyatları, iklim, coğrafi konum, kültür ve yaşam tarzı olarak ifade edilir.

10  Enerji verimliliği  Enerji verimliliği ise, enerji çıktısı (ışık, ısı vb.) ile girdisi (yakıt) arasındaki ilişkiyi, oranı ifade eder.  Enerji yoğunluğu ve enerji verimliliği, bunları belirlemeye yönelik tercih edilen yöntemlerle birlikte, enerji politikalarının temelini teşkil eden parametrelerdir.

11 ABD’nde, 1970 ile 2000 arasındaki 30 yıllık sürede, GSMH % 126 artarken, enerji tüketimi sadece % 30 artmıştır. (Kaynak: National Energy Policy)

12 Bu dönemde, kişi başına enerji kullanımı hızlı olmasa da artış gösterirken, 1 dolar GSH yaratmak için harcanan enerji miktarı büyük oranda düşmüştür. (Kaynak: National Energy Policy)

13 Bölgeler Bazında Enerji Yoğunluğu (1000 Btu/$ GSMH 1997) Kaynak: ABD Enerji Bakanlığı, 2003

14 Petrol Dünya Üretilebilir Petrol Rezervlerinin Coğrafi Dağılımı (milyar varil, 2001 sonu ) 96.0 76.7 685.6 65.4 18.7 63.9 43.8 Kaynak: BP Statistical World Review, June 2002 Toplam: 1050 milyar varil 2001

15 Dünya Üretilebilir Petrol Rezervi (milyar varil) 600 1000 10101046

16 Petrol Rezervlerinde Artış  Kanada, petrollü kumları (oil sand) ile 4.9 milyar varilden 180 milyar varile (OGJ, Dec 23 2002)  İkincil üretim teknolojileri  Yeni keşifler  Kurtarım oranlarında artış  Potansiyel rezervler (Irak, S. Arabistan,..)

17 Dünya Petrol Rezerv, Üretim ve Tüketimine İlişkin Notlar Rezerv: 1.047,7 milyar varil  Rezerv/Üretim= 40.6 yıl  Dünya Petrol Üretimi: 73,9 milyon v/g  Dünya Petrol Tüketimi: 75,7 milyon v/g  OPEC Üretimi: 28,2 milyon v/g (% 38,4)  ABD Tüketimi: 19,7 milyon v/g (%25,4)  AB Tüketimi: 13,4 milyon v/g (% 18,0) (2002 sonu)

18 Do ğ al Gaz Dünya Üretilebilir Do ğ al Gaz Rezervleri’nin Dünyadaki Dağılımı (trilyon metre küp), 2001 sonu 7,6 7,2 11,2 55,9 4,9 56,1 12,3 Kaynak: BP Statistical World Review, June 2002 Toplam: 155,1 trilyon m3 2001

19 Kömür Dünya Kömür Rezervlerinin Dağılımı (milyar ton), 2001 sonu Dünya kömür kaynakları, gerek 216 yıllık rezerv ömrü ve gerekse dengeli dağılımı nedeniyle, stratejik avantaja sahiptir. 257,8 21,8 61,6 292,5 230 125 Toplam: 984,5 milyar ton Kaynak: BP Statistical World Review, June 2002 2001

20 Dünya Bilinen Fosil Rezervlerinin Ömrü (R/Ü, yıl) 2002 41 yıl61 yıl204 yıl Türkiye: 14 yıl 16 yıl 130 yıl (Kaynak: BP, June 2003) Dünya:

21 Enerji Alanında Önümüzdeki 20 Yılda Beklenen Küresel Gelişmeler (Genel)

22 Yakıtlar Bazında Dünya Birincil Enerji Talebi (mtpe) Petrol Kömür Gaz 2020 20001980 Nükleer Hidro, Diğer Yenilenebilir Kaynak: Uluslararası Enerji Ajansı, 2000

23 Dünya Enerji Tüketiminde Kaynakların Payları (%)  Petrol: % 39.0  Kömür: % 26.0  D.Gaz: % 22.0  Nükleer: % 7.0  Hidrolik: % 3.0  Yenilenebilir: % 2.0  Diğer: % 1.0  Petrol: % 40.0  Kömür: % 22.0  D.Gaz: % 26.0  Nükleer: % 5.0  Hidrolik: % 2.0  Yenilenebilir:% 3.0  Diğer: % 2.0 1997199720202020 Kaynak: IEA World Energy Outlook 2000

24 Kaynak: ABD Enerji Bakanlığı, World Energy Outlook, 2003 16 milyar tpe 10.1 milyar tpe Dünya Enerji Tüketimi (Katrilyon BTU) (1970-2025)(% 58 artış)

25 Dünya Bölgeler Bazında Enerji Tüketimi (1970-2025) Kaynak: ABD Enerji Bakanlığı, 2003

26 Dünya Petrol Fiyatları Tahmini 2002 ve 2003 tahminleri karşılaştırması (1970-2025) Kaynak: ABD Enerji Bakanlığı, 2003

27 Dünya Fosil Yakıtlar Karbon Dioksit Emisyonu (1970-2025) Kaynak: ABD Enerji Bakanlığı, 2003

28 Bölgeler Bazında Dünya Fosil Yakıtlar Enerji Yoğunluğu (1970-2025) Kaynak: ABD Enerji Bakanlığı, 2003

29 Önümüzdeki 30 yıl İçin Genel Öngörüler Bugün bilinen rezervler, dünya enerji gereksinimini en az 30 yıl karşılayacak düzeydedir. Ancak;  enerji arz güvenliği  enerji alt yapısı yatırımları  enerji üretim ve tüketiminden doğan çevre kirliliği tehdidi  dünya nüfusunun çağdaş enerji kullanımına eşitsiz erişimi gibi temel konularda ciddi sorunlar olacağı öngörülmektedir.

30 2000-2020 Döneminde Olası Küresel Gelişmeler  Enerji kullanımı ve buna bağlı karbondioksit emisyonunun artması bekleniyor (kirlenme, maliyet, yenilenebilir kaynaklara yönelme,..)  Fosil yakıtların; yani petrol, kömür ve gazın, dünya birincil enerji üretiminde, mevcut % 90’lık payını koruyacağı hesaplanıyor  Dünya enerji talebinde, gelişmekte olan ülkelerin payları artarken, gelişmiş ülkelerinin payının azalacağı tahmin ediliyor  Başta gaz ve petrol olmak üzere, dünya enerji ticaretinde hızlı artış olacağı öngörülüyor (Kaynak: IEA World Energy Outlook 2002)  Enerji kullanımı ve buna bağlı karbondioksit emisyonunun artması bekleniyor (kirlenme, maliyet, yenilenebilir kaynaklara yönelme,..)  Fosil yakıtların; yani petrol, kömür ve gazın, dünya birincil enerji üretiminde, mevcut % 90’lık payını koruyacağı hesaplanıyor  Dünya enerji talebinde, gelişmekte olan ülkelerin payları artarken, gelişmiş ülkelerinin payının azalacağı tahmin ediliyor  Başta gaz ve petrol olmak üzere, dünya enerji ticaretinde hızlı artış olacağı öngörülüyor (Kaynak: IEA World Energy Outlook 2002)

31 Eşitsiz Enerji Tüketimi  Dünya nüfusunun % 20’si, toplam enerji tüketiminin % 60’ını,  Gelişmekte olan ülkelerde yaşayan yaklaşık 5 milyarlık nüfus ise, enerji tüketiminin geri kalan % 40’ını gerçekleştirebilecek  Bugün yaklaşık 1,6 milyar insan çağdaş enerji hizmetlerine (ticari enerjiye) erişimden yoksundur.  Söz konusu enerji yoksulu kesim, ısınma ve yemek ısıtmada konvansiyonel biyokütle kaynaklarından yararlanmaktadır.

32 2000-2020 Döneminde Olası Küresel Gelişmeler (devam)  Kömür, petrol ve gaz arzında, rezervlerin yeterliliği açısından sorun beklenmiyor  Olası sorunların, bu kaynakların geliştirilmesi ve taşınmasına bağlı maliyetler ve uluslararası siyasi gelişmeler boyutunda söz konusu olacağı öngörülüyor  Avrupa’nın Rus gazına bağımlılığında artış olması bekleniyor.  Enerji talebinde elektrik ve taşıma sektörlerinin paylarının artması; Asya ve G. Amerika’nın, enerji talepleri en hızlı büyüyen bölgeler olacakları hesaplanıyor

33 2000-2020 Döneminde Olası Küresel Gelişmeler 2000-2020 Döneminde Olası Küresel Gelişmeler (devam)  Başta OECD ve gelişmekte olan Asya ekonomileri olmak üzere, tüketici konumunda olan başlıca ülkelerin, ithal petrole bağımlılık oranlarının, özellikle 2010’dan sonra artması bekleniyor  OECD ülkelerinde alınan tüm önlemlere karşın, karbondioksit emisyon oranlarının, Kyoto Protokolü hedeflerinin üstünde gerçekleşeceği hesaplanıyor  Birincil enerji tüketiminin, bu dönemde yılda ortalama % 2 artışla, mevcut 8,75 milyar ton p.e. seviyesinden, 2020’de 13.7 milyar ton p.e.’ne ulaşması bekleniyor. (Kaynak: IEA World Energy Outlook 2002)  Başta OECD ve gelişmekte olan Asya ekonomileri olmak üzere, tüketici konumunda olan başlıca ülkelerin, ithal petrole bağımlılık oranlarının, özellikle 2010’dan sonra artması bekleniyor  OECD ülkelerinde alınan tüm önlemlere karşın, karbondioksit emisyon oranlarının, Kyoto Protokolü hedeflerinin üstünde gerçekleşeceği hesaplanıyor  Birincil enerji tüketiminin, bu dönemde yılda ortalama % 2 artışla, mevcut 8,75 milyar ton p.e. seviyesinden, 2020’de 13.7 milyar ton p.e.’ne ulaşması bekleniyor. (Kaynak: IEA World Energy Outlook 2002)

34 2000-2020 Döneminde Olası Küresel Gelişmeler (devam)  Dünya petrol üretiminde, Orta Doğu bölgesinin ve Basra Körfezi’nin kilit konumunun devam edeceği öngörülüyor  Hazar Havzası petrol üretiminin payının, dünya üretiminde % 9’dan % 12’ye yükselmesine karşın; bu bölgenin petrol arzında, önemli ancak, belirleyici konumda olmayacağı ifade ediliyor  K. Amerika ve Avrupa’nın petrol arzına katkısının azalması ve dolayısıyla, ithal petrole bağımlılığının artması bekleniyor

35 2000-2020 Döneminde Olası Gelişmeler (devam)  Petroldeki tüketim artışının, genel enerjide ve özellikle ulaştırmada kullanımından; kömürünkinin ise, daha ziyade elektrik üretimi amacıyla, santrallardaki kullanımından kaynaklanacağı hesaplanıyor  Gaz kullanımında, önemli oranda artış bekleniyor  Nükleer enerjinin, özellikle atık sorununun halledilememesi nedeniyle, hem mutlak değer hem de yüzde olarak azalacağı belirtiliyor  Yenilenebilir kaynakların, kullanımları en hızla artan kaynaklar olması bekleniyor

36 2000-2020 Döneminde Olası Gelişmeler (devam)  Teknolojideki değişimin, gelişmelerin ve olası buluşların, mevcut arz/talep dengelerini değiştirebileceği belirtiliyor (hidrojen enerjisinin kullanımı, toryumun devreye girmesi, füzyon, (hidrojen enerjisinin kullanımı, toryumun devreye girmesi, füzyon, enerjinin verimliliği alanında gelişmeler,.vb..)

37 Teknolojideki gelişmeler.. ? ? ?

38 Uluslararası Enerji Ticaretinde Gelişme  Basra Körfezi’nin mevcut önemi artacak  Özellikle dinamik Asya ekonomilerinin enerji ithalatı artacak  Enerji pazarlarında serbestleştirmenin, tüketicilerin en ucuz kaynağa yönelmesini sağlaması ve bunun da, talebi ve sınır ötesi ticareti arttırması bekleniyor  Petrol ve kömürün, makul taşıma maliyetleri nedeniyle küresel anlamda ticareti yapılabilen metalar oldukları belirtiliyor.  Buna karşın, elektrik ve doğal gaz taşımacılığı, ciddi boyutta altyapı yatırımı gerektiriyor.  Basra Körfezi’nin mevcut önemi artacak  Özellikle dinamik Asya ekonomilerinin enerji ithalatı artacak  Enerji pazarlarında serbestleştirmenin, tüketicilerin en ucuz kaynağa yönelmesini sağlaması ve bunun da, talebi ve sınır ötesi ticareti arttırması bekleniyor  Petrol ve kömürün, makul taşıma maliyetleri nedeniyle küresel anlamda ticareti yapılabilen metalar oldukları belirtiliyor.  Buna karşın, elektrik ve doğal gaz taşımacılığı, ciddi boyutta altyapı yatırımı gerektiriyor. IEA, World Energy Outlook, 2002-2003

39 Uluslararası Enerji Ticaretinde Gelişme •Enerji ticaretinin hızla gelişmesi beklenmektedir. Özellikle, büyük petrol ve gaz tüketicisi ülkelerin ithalatları ciddi boyutta artacaktır. •Hızla artan enerji talebinin karşılanabilmesi için, gereken üretim ve arz kapasitesinin oluşturulması, büyük ölçekli yatırım gerektirmektedir. 2030 yılına kadar, öngörülen ek üretim kapasitesini yaratılabilmek için, yaklaşık 4,2 trilyon dolar yatırım gereksinimi vardır. •Ancak, bu yatırımı zamanında çekebilecek piyasa koşullarının ve düzenleyici ortamın, özellikle gelişmekte olan ülkelerde ve eski Sovyet Cumhuriyetleri’nde sağlanabilmesi, oldukça zor bir hedef olarak görünmektedir. •Enerji ticaretinin hızla gelişmesi beklenmektedir. Özellikle, büyük petrol ve gaz tüketicisi ülkelerin ithalatları ciddi boyutta artacaktır. •Hızla artan enerji talebinin karşılanabilmesi için, gereken üretim ve arz kapasitesinin oluşturulması, büyük ölçekli yatırım gerektirmektedir. 2030 yılına kadar, öngörülen ek üretim kapasitesini yaratılabilmek için, yaklaşık 4,2 trilyon dolar yatırım gereksinimi vardır. •Ancak, bu yatırımı zamanında çekebilecek piyasa koşullarının ve düzenleyici ortamın, özellikle gelişmekte olan ülkelerde ve eski Sovyet Cumhuriyetleri’nde sağlanabilmesi, oldukça zor bir hedef olarak görünmektedir.

40 Uluslararası Enerji Ticaretinde Gelişme  Bölgeler arası petrol ticaret hacminin, 1997’de 28 milyon varil/gün olan seviyesinin, 2020’de 60 mv/g seviyeye ulaşması bekleniyor.  İç üretimi düşen OECD’nin, halen % 54 olan ithal petrol gereksinimi, 2020’de % 70  OECD ile birlikte, Hindistan ve Çin’in de hızla artacak ithal gereksinimi, üreten ülkelerin Pazar gücünü arttırıyor. OPEC-OrtaDoğu’nun, mevcut % 26’lık payını, 2020’de % 41’e yükseltmesi bekleniyor.  Bölgeler arası petrol ticaret hacminin, 1997’de 28 milyon varil/gün olan seviyesinin, 2020’de 60 mv/g seviyeye ulaşması bekleniyor.  İç üretimi düşen OECD’nin, halen % 54 olan ithal petrol gereksinimi, 2020’de % 70  OECD ile birlikte, Hindistan ve Çin’in de hızla artacak ithal gereksinimi, üreten ülkelerin Pazar gücünü arttırıyor. OPEC-OrtaDoğu’nun, mevcut % 26’lık payını, 2020’de % 41’e yükseltmesi bekleniyor.

41 Uluslararası Enerji Ticaretinde Gelişme  Dünya kömür tüketimi yavaş bir artış göstereceğinden, dünya kömür ticaretinde önemli bir gelişme beklenmiyor, ancak ticaret yollarında farklılaşma olabilir  Asya Pasifik bölgesi ithalatının artması, Japonya’nın dünyanın en büyük kömür ithalatçısı konumunun devam edeceği öngörülüyor  Birçok Avrupa ülkesinin ithalatı azalacak  Almanya ve İspanya’da, üretim maliyeti yüksek ve subvanse edilen yerli üretimin yerine kısmen ithal kömür alımı söz konusu  Dünya kömür tüketimi yavaş bir artış göstereceğinden, dünya kömür ticaretinde önemli bir gelişme beklenmiyor, ancak ticaret yollarında farklılaşma olabilir  Asya Pasifik bölgesi ithalatının artması, Japonya’nın dünyanın en büyük kömür ithalatçısı konumunun devam edeceği öngörülüyor  Birçok Avrupa ülkesinin ithalatı azalacak  Almanya ve İspanya’da, üretim maliyeti yüksek ve subvanse edilen yerli üretimin yerine kısmen ithal kömür alımı söz konusu

42 Uluslararası Enerji Ticaretinde Gelişme  Teknik, idari, ticari ve çevresel etkilerin nedeniyle, elektrik ve gaz ticaretlerinde, bölgesel bazda farklı olsa da artış bekleniyor  Gaz ticaretinde en yoğun gelişmenin Avrupa ve Asya- Pasifik bölgesinde olması bekleniyor.  Dünya kömür ihracatının üçte birini gerçekleştiren Rusya, Avrupa’nın en büyük kömür kaynağı olmaya devam  Asya Pasifik gaz pazarında, mevcut LNG egemenliği devam. Japonya ve Kore’nin mevcut pazarlarına, Çin ve Hindistan’ın önemli gaz ithalatçıları olarak katılmaları bekleniyor  Teknik, idari, ticari ve çevresel etkilerin nedeniyle, elektrik ve gaz ticaretlerinde, bölgesel bazda farklı olsa da artış bekleniyor  Gaz ticaretinde en yoğun gelişmenin Avrupa ve Asya- Pasifik bölgesinde olması bekleniyor.  Dünya kömür ihracatının üçte birini gerçekleştiren Rusya, Avrupa’nın en büyük kömür kaynağı olmaya devam  Asya Pasifik gaz pazarında, mevcut LNG egemenliği devam. Japonya ve Kore’nin mevcut pazarlarına, Çin ve Hindistan’ın önemli gaz ithalatçıları olarak katılmaları bekleniyor

43 Uluslararası Enerji Ticaretinde Gelişme  Kuzey Amerika’da ithalatın yerli üretime oranında önemli artış beklenmiyor. Ancak, Meksika’dan boruhattı, Venezuella’dan LNG formunda gaz ithalatı artışları öngörülüyor  Avrupa’da ülkeler ve bölgeler arası gaz ticaretinde, mesafelerin göreli yakınlığından da kaynaklı, önemli artış beklentisi.  AB ve onun yönlendirdiği ülkelerin elektrik piyasalarındaki liberalizasyonun, AB elektrik ağının entegrasyonunu hızlandırması ile Avrupa içi ticarette artış öngörülüyor  Kuzey Amerika’da ithalatın yerli üretime oranında önemli artış beklenmiyor. Ancak, Meksika’dan boruhattı, Venezuella’dan LNG formunda gaz ithalatı artışları öngörülüyor  Avrupa’da ülkeler ve bölgeler arası gaz ticaretinde, mesafelerin göreli yakınlığından da kaynaklı, önemli artış beklentisi.  AB ve onun yönlendirdiği ülkelerin elektrik piyasalarındaki liberalizasyonun, AB elektrik ağının entegrasyonunu hızlandırması ile Avrupa içi ticarette artış öngörülüyor

44 Jeopolitik Etkenler ile Enerji Güvenliği Etkileşimi  Petrol veya gaz İhraç Eden Ülkelerde Olası Politika Değişikliği  Enformasyon Teknolojilerinde Gelişme  Hükümet Dışı Kuruluşlar  “Siber-terörizm”  Petrol Gelirlerinin Kitle İmha Silahlarına ve Nükleer Silahlara Kaynak Oluşturması  İran Körfezi (İran, Irak,..)  Hazar (Rusya, İran,..)  Orta Asya (Rusya, İran, Taliban,..) Kaynak: CSIS,2001

45 Enerji Alanındaki Gelişmelerin Jeopolitik Faktöre Etkisi  “Asya Krizi” Benzeri Büyük Ekonomik Sorunların Talep Daralması Yaratması  İhraç ülkelerinde iç sorun  Tersine, Petrol Fiyatlarında Artış  Petrol İhraç Eden Ülkelerde Silahlanma  Elde Edilen Gelirin, Demokratikleşmeyi Engelleme Potansiyeli  Belli Bölgelere Artan Bağımlılığın Yeni İttifaklara Yol Açarak Dengeleri Sarsması  İran Körfezi (Çin, Japonya,..)  Rus Gazı (Avrupa, özellikle Almanya ve Türkiye)

46 Dünya Enerji Tüketiminde Kaynakların Payları (%)  Petrol: % 39.0  Kömür: % 26.0  D.Gaz: % 22.0  Nükleer: % 7.0  Hidrolik: % 3.0  Yenilenebilir: % 2.0  Diğer: % 1.0  Petrol: % 40.0  Kömür: % 22.0  D.Gaz: % 26.0  Nükleer: % 5.0  Hidrolik: % 2.0  Yenilenebilir:% 3.0  Diğer: % 2.0 1997199720202020 Kaynak: IEA World Energy Outlook 2000

47 Küreselleşme ve Enerji Dünyada yaşanan sıcak ya da soğuk savaşların temelinde; enerji kaynaklarına sahip olma, taşıma yollarını ve ticaretini kontrol etme mücadelesi önemli bir yer tutmaktadır. Büyük enerji şirketleri ve uluslararası sermaye, son yıllarda “enerji piyasası yasaları”, “deregülasyon”, “düzenleyici kurullar” gibi kavram ve yapılanmalarla, dünya enerji ticaretini kendine en uygun koşullar ve alt yapı ile, Pazar olarak gördüğü dünya coğrafyasına yayma çabasındadır.

48 Küreselleşme ve Enerji Başta bu tür yasaların mimarı olan ABD’li dev enerji şirketi ENRON’un iflası, bu şirketi denetlemesi gerekirken, her nasılsa iflasını “göremeyen” uluslararası denetim şirketi Arthur Andersen’in durumu ve bizdekine benzer enerji yasasının uygulandığı California’da yaşanan kriz, bu uygulamaların yol açtığı ve açacağı sorunlar için uyarıcı olmalıdır.

49 Küreselleşme ve Enerji Dünyada yaşanan sıcak ya da soğuk savaşların temel nedenlerinden birisi de, enerji kaynaklarına sahip olma, taşıma yollarını ve ticaretini kontrol etme mücadelesi olarak ortaya çıkmaktadır. Büyük enerji şirketleri ve uluslararası büyük sermaye, dünya enerji ticaretini kendine en uygun koşullar ve alt yapı ile, Pazar olarak gördüğü dünya coğrafyasına yayma çabasındadır. Son yıllarda ülkemizde de gündemde olan “enerji piyasası yasaları”, “deregülasyon”, “düzenleyici kurullar” gibi kavram ve yapılanmalar, hep bu gereksinimin ve “tasarım”ın ürünleridir.

50 Küreselleşme ve Enerji  Söz konusu yasal düzenlemeler ve kurumsal yapılanmalar, yatırımcıların kendi güvenceleri ve çıkarları açısından kaçınılmaz gereklilerdir.  Ancak, yatırımları cezbetmek ve piyasaları bir düzene koymak isteyen hükümetlerin de, kendi ülkelerinin gerçeklerini ve çıkarlarını dikkate alan yapılanmaları yaşama geçirme çabası içinde olmaları gerekir.  Bir diğer ifade ile, söz konusu yasal düzenleme ve kurumsallaşmalarda, genel kabul görecek evrensel kuralların yanı sıra, ulusal çıkarlar ve kamu yararı, özenle gözetilmelidir.

51 Yanıtlanması Gereken Soru Şudur: “Şablon mu, Yoksa Özgün Model mi ?” I M F

52 Her ülkenin kendi kaynaklarına, ekonomik koşullarına, coğrafi ve jeopolitik konumuna ve enerji sektörünün mevcut yapısına göre, kendi çıkarına en uygun yasal düzenlemeleri ve enerji politikasını yaşama geçirmesi gerekir…

53 ENRON Örneği  Bu tür yasaların mimarı sayılabilecek ABD’li dev enerji şirketi ENRON’un iflası, bu şirketi denetlemesi gerekirken, her nasılsa iflasını “öngöremeyen” uluslararası denetim şirketi Arthur Andersen’in durumu ve bizdekine benzer enerji yasasının uygulandığı California’da yaşanan kriz, bu uygulamaların yol açtığı ve açacağı sorunlar için uyarıcı olmalıdır.

54 “The Pride and The Fall of Enron” By Tom Fowler Houston Chronicle; Oct 20, 2002, 2:23 A.M. Dozens of Texas cities sue over electric rates By R.A. DYER Star-Telegram Austin Bureau

55 Comptroller Carole Keeton Rylander accepted $71,500 from her buddies at Enron Rick Perry has accepted $227,075 from Enron Attorney General John Cornyn took six months to return his $193,000 in Enron cash - plus interest ! “ Derin İlişkiler…”

56 AB’nde Elektrik Pazarı’nın Serbestleştirilmesi Çalışmalarında da Öğretici Bazı Gelişmeler Vardır..  OKO Institute Raporu: (Avrupa Komisyonu Web Sayfası)  6 bölgesel Pazar, farklı metodlarla incelendi  İngiltere ve kısmen İskandinav ülkeleri haricinde, pazarda kontrolün az sayıda şirkete geçtiği görüldü  Geri kalan ülkelerin tamamında, Pazar’da az sayıda şirketin yoğunluğu (market concentration) gözlendi.  Portekiz, İspanya, Almanya, Fransa, Yunanistan, Belçika, Hollanda ve Lüksemburg’da bu yoğunluğun kritik limitlerin üstünde olduğu belirtiliyor.  Fransa’da devlet kuruluşu EDF pazarın büyük kısmına hakim (% 92). Benelux’de de benzer durum (Electrabel).  Elektrik Direktifi sonrasında, çok sayıda şirket birleşmesi.

57 AB’nde Elektrik Pazarı’nın Liberasyonu Çalışmaları ve Bazı Sonuçlar  “Commission Report reveals patchy progress in opening of electricity and gas markets” (Avrupa Komisyonu, Basın Açıklaması, 3 Ekim 2002, Brüksel)  Progress in the opening of European energy markets has been patchy, with small businesses and hoseholds in most countries missing out on the benefits from choosing their supplier of electricity and gas.  EU Energy liberalisation boon for monopolies (Planet Ark, May 30, 2002)

58 AB’nde Elektrik Pazarı’nın Liberasyonu Çalışmaları ve Bazı Sonuçlar

59 New York City Photo’s of the 2003 Blackout

60 Times Square

61 The Empire State Building

62 The Brooklyn Bridge

63 Grand Central Station

64 The Statue of Liberty

65 Upper Manhattan

66 Lower Manhattan

67 Harlem

68 Yenilenebilir Enerjide Mevcut Durum ve 2030’a Doğru Gelişim Beklentileri

69 Yenilenebilir Enerji Kaynakları Arzında Yıllık Ortalama Büyüme (1971-2000)

70 World Summit on Sustainable Energy Development (26 Ağ-4 Eyl 2002, Johannesburg)  Yenilenebilir kaynakların tanımında farklılıklar ve veri toplamadaki yetersizlikler,  Yenilenebilir Kaynaklar: CRW, hidro, jeotermal, güneş, rüzgar, dalga (gelgit ve okyanus enerjisi)  2000 yılında;  Petrol % 34.8, Gaz % 21.1, Kömür % 23.5, Nükleer % 6.8, Yenilenebilir % 13.8  Yenilenebilir Kaynakların (% 13.8) Dağılımı:  CRW: % 11, Hidro: % 2.3, Jeotermal: % 0.442, Güneş: % :0.039, Rüzgar: 0.026, Dalga: % 0.004, Diğer: % 0.004  Not: CRW: Combustible Renewables & Waste (katı biyomas ve hayvansal atıklar, biyomastan elde edilen gaz ve sıvılar, çöp, endüstriyel atıklar)

71 Dünya Toplam Birincil Enerji Tüketiminde Yenilenebilir Kaynakların Payı (2000) Kaynak: IEA Fact Sheet, Renewables in Global Energy Supply, Nov. 2002

72 Yenilenebilir Enerji Kaynakları Arzında Yıllık Ortalama Büyüme (2000-2030)  Mevcut hükümet (ler) politikaları sürdüğü ve teknolojilerde beklenmedik bir gelişme olmadığı takdirde;  Toplam enerji talebi yılda ortalama % 1.7  Yenilenebilir enerji % 1.3 (katı yakıt dahil)  YE payı 2000’de % 13.8’den, 2030’da %12.5  Bunda, Yanıcı Yenilenebilir Kaynaklar ve Atıklardaki (CRW) büyüme oranının % 0.8’e düşmesi etken  Hidroda büyüme: yılda % 1.4  Diğerlerinde: % 4.1 büyüme bekleniyor.

73 Yenilenebilir Enerji Kaynakları Arzında Bölgelerin Payı (%) OECD Asya Afrika

74 Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Kullanımında Bölgesel Farklılıklar (1)  Halen dünya yenilenebilir enerji tüketiminde, gelişmekte olan ülkelerin payı % 73  Dünya yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımında, önümüzdeki 30 yıldaki azalma, gelişmekte olan ülkelerin taleplerindeki düşüşten  Özellikle katı atık yakıt kullanımı hızla azalıyor (yılda % 0.6 artış) (Daha ticari yakıtlara yönelme)

75 Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Kullanımında Bölgesel Farklılıklar (2)  2030’da gene 2.6 milyar insan, özellikle pişirme ve ısınmada, geleneksel biyomas kaynaklara gereksinim duyacak.  Gelişmekte olan ülkelerde, yenilenebilir kaynakların, toplam enerji tüketimindeki payı halen % 72; 2030 için beklenti % 60  Aynı değerler, OECD ülkeleri için halen % 6.4, 2030’da % 8

76 Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Dünyada Sektörel Kullanım Payları (%)

77 Elektrik Üretiminde Yenilenebilir Kaynaklar Yenilenebilirin (% 92’si)

78 Dünya Toplam Birincil Enerji Arzı

79 OECD Bölgeleri’nde Elektrik Üretiminde Yenilenebilir Enerjinin Payı (%)

80 Yenilenebilir Kaynaklar İçin Alternatif Senaryo  Alternatif Senaryo, yeni enerji ve çevre politikalarını dikkate alıyor ve halen OECD içinde tartışılıyor.  Bu senaryoda, hidrolik dışındaki yenilenebilir kaynakalrın, 2000-2030 arasında, yılda % 4 artması öngörülüyor (Referans senaryoda % 2.7)  Bu artışın mutlak değer olarak miktarı 166 milyon ton p.e. Ya da % 40’lık artış.

81 Yenilenebilir Kaynaklarda Temel Göstergeler (2000)

82

83

84

85 Türkiye’de Mevcut Enerji Durumu

86

87 Türkiye’de Enerji Kaynakları’nın Durumu

88 Türkiye Birincil Enerji Üretiminde Kaynakların Payı (%) D. Gaz (ETKB, 1999)

89 Türkiye Birincil Enerji Tüketiminin Kaynaklara Göre Dağılımı (%) Petrol Linyit Taş Kömürü D. Gaz Diğer (ETKB, 1999)

90 Türkiye Birincil Enerji Kaynakları, Rezervler ( ETKB, 2003*) KaynaklarGörünürMuhtemelMümkünToplam T. Kömürü (M ton)428456 2451.126 Linyit (M ton)7.339626 1108.075 Asfaltit (M ton)4529 882 Bitüm (M ton)5551.086 01.641 Hidrolik, (Gwh/y)125.000- -125.000 ? Petrol, (milyon ton)43,1- -41,8 D. Gaz (milyar m3)8,8- -8,7 Uranyum (ton)9,129- -9.129 Toryum (ton)380.000- - Jeotermal (MW/yıl) 200 (El.) 2.250 (T) ---- 4.300 28.850 4.500 31.100 Güneş (mtep/y) ---- ---- ---- 8.8 (E) 26.4 (Isı) * Bu veriler, 19 Mayıs 2003 tarihinde, ETKB web-sitesinden alınmıştır.

91 Türkiye Genel Enerji Tüketimi (1990-2001) 199019952001 Taş Kömürü ( milyon ton) 8,18,511,0 Linyit (milyon ton)45,952,464,9 Petrol (milyon ton)22,727,929,6 Doğal Gaz (milyar metreküp) 3,46,916,3 Hidrolik (Gwh)231483554124010 Odun (milyon ton)17,918,416,3 Hay./Bitki Atık (milyon ton) 8,06,85,8 Toplam (milyon ton)52,663,777,0 Kaynak: ETKB web sitesi, 11 Mayıs 2003

92 Türkiye Kurulu Güç Kapasitesi (Mw) 20022005201020152020 Termik (Jeotermal dahil) 19.406 % 61 26.179 % 65 37.221 55.051 % 68 81.251%71 Hidrolik (Rüzgar dahil) 12.259.8 % 39 13.940 % 35 19.845 26.069 % 32 32.792 % 29 Toplam31.66640.11957.05681.120114.043

93 2002 Yılında Üretim ve Tüketim  Toplam Kurulu Güç : 33.791 MW  Yıllık Üretim : 129 Milyar kwh  Dış Alım : 3,3 Milyar kwh  Dış Satım : 0,4 Milyar kwh  Toplam Tüketime sunulan : 132 Milyar kwh 2002 Yılında Elektrik Enerjisi Üretiminin %60’ı KAMU, %40’ı ÖZEL SEKTÖR eliyle gerçekleşmiştir. (Kaynak: Cengiz GÖLTAŞ, EMO Başkanı, 31 Mayıs 2003, Adana EMO)

94 2002 Yılında Ülkemizde Üretilen 129 Milyar kWh’lik Elektrik Enerjisinin Kaynaklara Göre Dağılımı 2002 yılı elektrik enerjisi üretimi: Doğalgaz% 46,8 Linyit% 23,1 Hidrolik% 16,3 Fuel-Oil% 7 Taş Kömürü% 2,3 Diğer % 4,5 (Kaynak: Cengiz GÖLTAŞ, EMO Başkanı, 31 Mayıs 2003, Adana EMO)

95 Türkiye Enerji Üretimi, Talep ve İthalat Tahminleri (DPT) Yıllar20002005201020152020 Toplam Talep (Mtep)89.354129.625171.339225.387298.448 Toplam Üretim 34.1164732956.19770.238 İthalat95.508124.011169.190228.211 Üretimin Tüketimi Karşılama Oranı %35%26%28%25%24 (Kaynak: DPT, 8. Beş Y. K. Planı, Enerji Ö. İht. K. Raporu, 2001)

96 Türkiye Enerji Talep-Üretim ve İthalatın Gelişim Tahminleri (milyon ton petrol eşdeğeri) (Kaynak: ETKB/APKK, 1999)

97 Talebin Yerli Üretimle Karşılanma Oranı (%) (Kaynak: ETKB/APKK, 1999)

98 Türkiye’nin Enerji Gereksiniminin % 90’ını oluşturan 3 Fosil Yakıtta Durum Tesbiti

99 Petrol

100 Türkiye Ham Petrol Rezervi ŞirketÜret. Rezerv (milyon varil) (%)Kalan Üret. Rezerv (milyon varil) (%) TPAO 5845518964 Shell 346327224 Mobil 948176 ARCO- TPAO 19272 Diğer 273114 TOPLAM 1,070100296100

101 Türkiye’de Petrol Varlığı Üzerine Temel Birkaç Görüş  Türkiye’de petrol (ve gaz) varlığı ispatlanmıştır.  Türkiye’nin jeolojik yapısı karmaşık, aramacılık risklidir.  Denizlerimiz ve derin formasyonlar, önemli potansiyel alanlardır.

102  İthalat (ortalama): 23.1 mt/y  Tüketim (ortalama): 26.3 mt/y  Üretim (ortalama): 3.2 mt/y Türkiye Ham Petrol Tüketim ve İthalatı 1995-2000 1995-2000 (milyon ton/yıl) Türkiye Ham Petrol Tüketim ve İthalatı 1995-2000 1995-2000 (milyon ton/yıl)

103 Rusya Kazakistan Tataristan Azerbaycan İran Suriye Mısır S.Arabistan Libya Cezayir (Milyon ton) Yerli HP Alımı TÜPRAŞ Hampetrol İkmal Kaynakları (milyon ton) Hampetrol kaynaklarının artırılması ile operasyonel risk minimize edilmiştir. Irak

104 Türkiye, petrol gereksiniminin % 89’unu (21 milyon ton) ithalatla karşılamaktadır Ham Petrol ve Petrol ürünü ithalatına, 2002 yılında ödenen döviz 5.3 Milyar Dolar’ dır. (Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı Web Sitesi) 1999’da: 3.5 milyar dolar

105 Ham Petrol Talep, Üretim ve İthalat Tahminleri (ETKB, 1999) YıllarTüketim (milyon ton) Üretim (milyon ton) İthalat (milyon ton) 200538,61,637,0 201044,71,143,6 201553,00,852,2 202064,40,663,8

106 Halen Türkiye’nin enerji arz-talep projeksiyonları revize edilmektedir. TÜPRAŞ, mevcut petrol talep tahminlerini çok yüksek bulmaktadır. TÜPRAŞ’ın 2020 yılı talep tahmini, 42 milyon ton civarındadır.

107 İlave kapasite ihtiyacı Milyon ton Türkiye Petrol Üretim / Talep Dengesi Kaynak: TÜPRAŞ & ChemSystems  TÜPRAŞ’ın, talep tahminleri doğrultusunda piyasadaki rekabetci konumunu koruyabilmesi için yeni kapasite artışına ihtiyacı vardır.  TÜPRAŞ’ın ilave kapasite ihtiyacı tahminlerini, Türkiyenin makro ekonomik dengeleri ve araç park büyümesi desteklemektedir.  Türkiye Avrupanın en hızlı büyüyen petrol piyasalarından biridir.

108 Mevcut Politikalar Sürerse Petrol İthalatına Ödenecek Döviz ($) YıllarÖdenecek Döviz (milyar $) 20005,6 20014,7 20059,6 201011,2 201513,6 202016,6 1 ton = 7 varil, 1 varil petrol = 26 $ (2002 yılı)

109 Türkiye’de 1980’den bu yana, yapılan jeolojik ve jeofizik etüdlerin tamamına yakınını (% 95) tek başına, ulusal kuruluş TPAO yapmaktadır. Buna karşın TPAO’nun yurt içi arama yatırım bütçesi, son 10 yılda 5 kat azaltılmış, 1990’da 107 milyon dolarken, 2001’de 21 milyon dolara düşmüştür

110 Uluslararası petrol şirketleri, dikey entegre yapıda organize olurlar  ARAMA (Jeolojik, jeofizik etüdler, arama sondajları)  ÜRETİM  TAŞIMA (Boruhatları, kara ve deniz tanker taşımacılığı)  RAFİNAJ  DAĞITIM/PAZARLAMA  ENERJİ ÜRETİMİ (Santrallar), İLETİM VE DAĞITIMI, TİCARETİ

111 Doğal Gaz

112 Türkiye’de Gaz Tüketimi YıllarTüketim (milyar m3) 19870,51 19903,3 19956,7 200014,1 200116,4 200217,6 Rusya: 5,18 milyar m3 Turusgaz: 6,40 milyar m3 Nijerya: 1,27 milyar m3 Cezayir: 4,08 milyar m3 İran: 0,67 milyar m3 Rusya: 11,6 ( % 66 )

113 Doğal Gaz’da Durumumuz  Elektrik üretiminde doğal gazın payı % 42 civarındadır, 2003 sonunda bu pay % 50’ye yükselecektir.  Bu oran ABD’de % 20, AB’de ise % 32’dir

114 Dick Cheney Başkanlığı’ndaki Özel Komite’nin ABD Başkanı Bush’a sunduğu “Ulusal Enerji Politikası” Raporu’ndan Elektrik Üretiminde Kaynakların Payı (%) ABD

115 AB (15) Ülkelerinde Doğal Gazın Sektörlere Göre Dağılımı (%) (2000) Kaynak: Eurogas, Annual Report 2000

116 Doğal Gaz’da Durumumuz Mevcut politikalar sürerse, 2020 yılında, elektrik üretiminde gaz kullanım oranımız, % 55 gibi, kabul edilmez bir orana ulaşacaktır.

117 TÜRKİYE, GAZ GEREKSİNİMİNİN TAMAMINA YAKININI İTHAL YOLUYLA KARŞILAMAKTADIR. Gaz ithalatına 1999’da 1,5 milyar dolar, 2002 yılında ise, 3.6 milyar dolar ödenmiştir 3.6 milyar dolar ödenmiştir (Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı Web Sitesi)

118 Türkiye Doğal Gaz İthalat Tahmini (milyar metre küp) (Kaynak: ETKB/APKK, 1999) 32 2003 revize, BOTAŞ 32:

119 Doğal Gaz Arz ve Talep Senaryoları (milyar metre küp) Yıllar20022003200520102020 Toplam Talep20,031,644,055,182,8 Rusya6,0 0 Cezayir4,0 0 Nijerya1,2 İran4,05,07,010,0 Turusgaz8,0 Mavi Akım2,04,08,016,0 Türkmenistan-05,09,216,0 Azerbaycan-02,06,6 Toplam Arz25,027,940,559,756,1 Arz fazlası yıllar: 2002, 2006,2007,2008,2009,2010 (BOTAŞ web, Nisan 2002)

120 Doğal Gaz Arz ve Talep Senaryoları FARKLILIĞI (milyar metre küp) BOTAŞ web sitesi, Nisan 2002 Yıllar20022003200520102020 Toplam Talep20,031,644,055,182,8 Toplam Arz25,027,940,559,756,1 BOTAŞ web sitesi, Eylül 2003 Yıllar20022003200520102020 Toplam Talep2432,25583 Toplam Arz2631,86056

121 Türkiye Doğal Gaz Pazarı (2001-2020) (Shell,2003) 0 10 20 30 40 50 60 20022005201020152020 Doğal gaz tüketiminde elektrik üretimi en büyük paydaya sahiptir ve orta ve uzun vadede, dünya tüketim yönelimlerine paralel olarak, bu durumunu koruyacağı öngörülmektedir Kaynak: Botas, WEFA Tahmini Tüketim (bcm)Tüketim 2002 (~18 bcm) 67% 16% 17% Elektrik Sanayi KonutElektrik Sanayi Konut

122 Doğal Gaz Politikası !!! Mr. Moose, Dünya Bankası Enerji Sektörü Uzmanı:

123 Geleceği çok iyi (!) öngören dönemin enerji bürokrasisinin, Enerji Talep Tahminleri....

124 Doğal gaz santrallarına bu kadar ağırlık verilmesinin nedenleri arasında; ilk yatırım maliyeti ve tamamlama süresinin görece kısa olması sayılabilir. Ancak daha önemli nedenler arasında; krediden, gaz tedarikine ve elektrik satın almaya kadar her aşamada Hazine garantisinin sağlanması yatmaktadır.

125 Doğal Gaz Temin Anlaşmaları Doğal Gaz Boru Hatları

126 Doğal Gaz Alım Satım Anlaşmaları ANLAŞMA Maks. Alım İmza Tarihi SüreDurum Rusya (Batı) 6198625Devrede 8199823Devrede Rusya (M. AKIM) 16199725 Devrede, fiyat sorunu var İran10199622Devrede Mısır42001 Enerji P. K. onayını bekliyor Azerbaycan6.7200115 2005’de devrede Türkmenistan161999 İmzalandı. Mümkün görünmüyor Cezayir (LNG) 4199820Devrede Nijerya(LNG)1.2199520Devrede TOPLAM71.9

127 Türkiye’nin Halen Aldığı ve Taahhüt Ettiği Gaz Alım Anlaşmaları (milyar m3) Cezayir 4 Nijerya 1,2 Rusya 14 M. Akım 16 İran 10 Azer. 6,6 Türkmen 16

128 Doğal Gazın Sektörlere Göre Dağılımı (milyar metreküp) 2002200520102020 Elektrik11.6329.734.656.6 Sanayi2.289.311.415.6 Konut2.976.68.49.8 Diğer0.50.8 0.6 Toplam Arz17.3846.455.282.6 Elektrik (%)% 67% 64% 63% 69 Kaynak: BOTAŞ web sitesi; 19 Nisan 2002, 26 Mayıs 2003

129 Türkiye Elektrik Enerjisi Üretiminde Linyit (Kaynak: Cengiz GÖLTAŞ, EMO Başkanı, 31 Mayıs 2003, Adana EMO)

130 Türkiye Enerji Üretim Kaynaklarında Son 4 Yıl (Kaynak: Cengiz GÖLTAŞ, EMO Başkanı, 31 Mayıs 2003, Adana EMO)

131 YİD, YİD, İHD, Diğer Santralların TEİAŞ’a Yaklaşık Satış Bedelleri (2003)  Yap İşlet: 6 cent/kwh (% 55)  Yap İşlet Devret: 9 cent/kwh (% 30)  Mobil Santral: 7 cent/kwh (%9)  İHD: 4.5 cent/kwh (% 4)  İthalat: 4 cent/kwh (% 2) (EÜAŞ: 3.5 cent/kwh) (Kaynak: EÜAŞ, Radikal, Sabah gazeteleri)

132 EÜAŞ Santrallerinin TEİAŞ’a Yaklaşık Satış Bedelleri (2003)  Hidrolik: 0.2 cent/kwh  D. Gaz: 3,5 cent/kwh  Linyit: 3,5 cent/kwh  Taş Kömürü: 4 cent/kwh  Fuel Oil: 5 cent/kwh  Motorin: 20 cent/kwh (EÜAŞ: 3.5 cent/kwh) (Kaynak: EÜAŞ, Radikal, Sabah gazeteleri)

133 TEAŞ’ın Son 3 Yıl Zararları Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) ve İstanbul Sanayii Odasının Raporlarına göre; 199961,3 Trilyon 2000409 Trilyon 20011,8 Katrilyon Kaynak: C. GÖLTAŞ, 31 Mayıs 2003, Adana EMO

134 Elektrik Enerjisi Kayıp ve Kaçakları  Ülkemizde üretilen elektrik enerjisindeki kayıp kaçak oranı 1992’de %12’ler seviyesinde iken 2000’li yıllarda bu oran %20’lerin üzerine çıkmıştır.  Ülkemizde kayıp-kaçaklar nedeniyle oluşan maliyet yılda 1,5 milyar doları bulmaktadır. (Kaynak: Cengiz GÖLTAŞ, EMO Başkanı, 31 Mayıs 2003, Adana EMO)

135 Ülkelerde Kayıp ve Kaçak Oranları  Japonya% 3,6  Finlandiya% 4,1  Almanya% 4,9  Belçika% 5,2  Avusturya% 6,5  ABD % 7,7  Yunanistan% 7,8  Kore %7,9  Fransa% 7,9  İsveç% 8,2  Türkiye% 20 (Kaynak: Cengiz GÖLTAŞ, EMO Başkanı, 31 Mayıs 2003, Adana EMO)

136 Elektrik Politikası !!

137 Elektrik ve doğal gaz politikasındaki durumumuz aşağıdaki gibidir...

138 Türkiye Enerji Sektöründe Sorunlar Genel  Türkiye’de enerji politikasının olmayışı  Kurumlar arası koordinasyon sorunları  Enerji KİT’lerinde politizasyon  Ulusal kaynakların yadsınması  Enerjide dışa bağımlılığın artması (%65-76)  Sürekli değişen “model”ler/Piyasada karmaşa  Enerji girdi maliyetlerinin yüksekliği  Yİ, YİD, İHD’lerin pahalı maliyetleri  Vergi politikası  Doğal gaza ve tek kaynağa bağımlılık  Uzun süreli “al ya da öde” anlaşmaları, elektrik satın alma garantileri, enerji KİT’leri ve Hazine üzerinde yük  Uluslar arası Tahkim  Enerji fazlası, yüksek kayıp-kaçak, güvensizlik,.........

139 Bu Sorunlar Çözülebilir mi ? Eğer her kesim kendi doğrusuna göre çözüm üretmek konusunda ısrarlı olursa oldukça zor....

140 Petrol Alt Sektöründeki Sorunlar  Petrol tüketiminde artan dışa bağımlılık (% 90-%100) (2002 faturası 5.3 milyar dolar)  Türkiye’de petrol ve gaz aranmaması  TPAO’nun ve TÜPRAŞ’ın sorunları  Sektörde dikey entegrasyonun olmaması  Petrol ürün fiyatları üzerindeki aşırı vergiler  Petrol Piyasası’nın düzenlenmemiş olması  Petrol Piyasası Kanunu, Petrol Kanunu, LPG Piyasası Kanunu gibi yasal düzenlemelerin çatışan tarafları; kanunların oluşum sürecindeki sorunlar

141 Benzin ve Motorin İçin Fiyat Bileşenleri (Kaynak: Rasih ARBAY, TABGİS)

142 Benzin’de ÖTV Değişimi (1 Ocak-1 Mayıs 2003) %30 (Kaynak: Rasih ARBAY, TABGİS)

143 Doğal Gaz Alt Sektöründe Başlıca Sorunlar  Sağlıksız “arz talep senaryoları”, çok sayıda anlaşma  Doğal Gazın tamamı ithal  Tek kaynağa büyük oranda (% 66) bağımlılık  Sınır teslim fiyatları yüksek  Rusya ile uluslar arası tahkim süreci  Elektrik Üretiminde çok yüksek kullanım oranı  “Al ya da öde” yükümlülükleri ve arz fazlası nedeniyle BOTAŞ ve Hazine’ye yük (12 yılda 14 milyar $’a ulaşabilir)  Anlaşmalarda “resale” hakkı olmaması  Devreye girmeyi bekleyen yeni alımlar (Şah Deniz)  D. Gaz Piyasası Kanunu gereği, her yıl % 10 devir (kontrat devri mi, miktar devri mi?)  Kontrat devri çok zor (kontratların gizliliği, Gazprom’un itirazları)

144 Doğal Gaz Alt Sektöründe Başlıca Sorunlar (devam)  Fiyatı pahalı olan gazı kim alacak ? Pahalı gazı kime satacak ? 2010’dan sonra ithalat serbest.  Rekabet nasıl sağlanacak ? Fiyatlar nasıl düşecek ?  Devir yapılsa da, Hazine’nin ve BOTAŞ’ın yükümlülüğü devam ediyor. O halde neden devir yapılıyor ?  LNG kontratları devredilemiyor  18 Nisan 2004’de kabul edilen 4646 sayılı kanunun değiştirilmesi gereği  Gaz fiyatlarında çapraz sübvansiyon (EÜAŞ, Yİ ve YİD santralları üzerinden, diğer aboneler lehine)

145 Elektrik Alt Sektöründeki Sorunlar  2003-2010 arası enerji fazlası  Yüksek kayıp-kaçak oranları (% 20)  Bölgesel tarife? EPDK-ETKB  Asıl kaçak sanayide  Sektörde karmaşa/Rekabet nasıl olacak?  YİD, Yİ, İHD, İmtiyazlı şirketler, otoprodüktörler  EÜAŞ  Elektrik Piyasası Kanunu (4628)  Alım garantileri, tahkim hakkı  YİD, Yİ ve İmtiyazlı şirketlerden yüksek bedelle alım  KİT’lere ve Hazine’ye binen yük, 4628 ile çelişki  Kömürle ve hidroelektrikle çalışan santrallerin durdurulması  TKİ’ye binen yük

146 Elektrik Alt Sektöründe Başlıca Sorunlar (devam)  Alım garantili anlaşmalar nedeniyle KİT’lerin “finansman açığı”  Yİ ve YİD santralları için alınan krediye Hazine garantisi, doğal gaz tedarik garantisi, ürettikleri elektriği uzun süreli satın alma garantisi verilmesi  Tüm bu sorunların, yatırımcı üzerinde yarattığı güvensizlik, tüketicinin ödeyememesi ve sanayicinin rekabet gücünün zayıflaması, kaçak elektrik kullanımının artması

147 Enerji Sektöründeki Sorunların Hazine’ye Yansıması  2003-2019 yılları arasında Hazine’ye yük:  Garantili elektrik alım sözleşmeleri: 70 mr $  Doğal gaz ithalatı: 90 mr $  TETAŞ’ın finansman açığı: 19 milyar $  Doğal gaz arz fazlası nedeniyle: 14 milyar $  Toplam: 33 milyar $  Kayıp-kaçak (5 yıllık): 5.4 milyar $ (Kaynak: Erdal Sağlam, Milliyet, 15-16 Eylül 2003)

148 TETAŞ’ın yüksek maliyetle alıp, düşük maliyetle satması (finansman açığı) ve BOTAŞ’ın “al ya da öde” riski nedeniyle Hazine’ye yük 15 Eylül 2003, Erdal Sağlam, Milliyet

149 (Aktau) Bakü-Tiflis-Ceyhan

150 Bölgedeki Diğer Hatlar

151 392 km 396 km 501 km Derinlik: 2150 metre •Toplam Uzunluk: 1289 km •Yatırım maliyeti: 3,039 milyar $ •Samsun-Ankara: 339 milyon $ Kaynak: BOTAŞ web sitesi