Açık Erişimin Geleceği ve Araştırma Verilerine Açık Erişim

... konulu sunumlar: "Açık Erişimin Geleceği ve Araştırma Verilerine Açık Erişim"— Sunum transkripti:

1 Açık Erişimin Geleceği ve Araştırma Verilerine Açık Erişim
Yaşar Tonta Hacettepe Üniversitesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü @yasartonta yunus.hacettepe.edu.tr/~tonta/ Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

2 Plan Erişim Açık erişim Kütüphaneciler Araştırmacılar Yayıncılar
Fon sağlayıcılar Araştırma verilerine açık erişim Araştırma verileri ve Türkiye Sonuç Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

3 Bilgiye erişim sağlamak bizim işimiz
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

4 Üye olmadan asla! Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

5 Üye olmadan üst veri bile yok
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

6 Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

7 Üye olduktan sonra Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

8 Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

9 Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

10 British Library Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

11 Yazma eser, 13. yüzyıl Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

12 Açık Erişim Tanımı “1. ücretsiz. . .[çevrimiçi, tam metin] erişim
“2. [Açık erişim] eserin tam bir sürümü... açık erişime, sınırsız dağıtıma, birlikte çalışabilirliğe ve uzun dönemli arşivlemeye olanak sağlamak için... en azından bir çevrimiçi arşivde depolanır.” Yazarın tüm kullanıcılara eserine ücretsiz erişim, kopyalama, kullanma, dağıtma, iletme, eseri kamuya gösterme ve kişisel kullanım için az sayıda basılı kopya yapmalarına izin vermesi Eserin yayından hemen sonra bir kurum ya da bilimsel dernek tarafından standart formatta açık erişime, sınırsız dağıtıma ve uzun süreli arşivlemeye olanak sağlayacak şekilde çevrimiçi bir arşivde depolanması Kaynak: Bethesda Statement on Open Access Publishing June 20, Kaynak: Berlin Declaration on Open Access to Knowledge in the Sciences and Humanities Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

13 Açık erişim nasıl sağlanır?
Kaynak: Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

14 Yeşil yol – Web sayfası aracılığıyla
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

15 Yeşil yol – Kurumsal arşiv aracılığıyla
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

16 Yeşil yol - Konu arşivi aracılığıyla (eprints.rclis.org)
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

17 Açık erişim yayıncılık
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

18 “Açık erişim” - Hacettepe
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

19 “Açık erişim” - Bilkent
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

20 Bu makale aslında açık erişim
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

21 “Açık erişim” - MİTOS Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

22 Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

23 “Açık erişim” - YÖK Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

24 Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

25 Üye olmadan asla! Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

26 “Bir kullanıcının üye formuyla imtihanı”
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

27 YÖK tez istatistikleri
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

28 Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

29 Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

30 NDLTD Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

31 Araştırmacılar ve açık erişim
Kaynak: K.L. Ertürk, Türkiye’de bilimsel iletişim: Bir açık erişim modeli önerisi. (Doktora tezi) 2008., s. 179 Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

32 Araştırmacılar paylaşıyor mu?
Kaynak: K.L. Ertürk, Türkiye’de bilimsel iletişim: Bir açık erişim modeli önerisi. (Doktora tezi) 2008, s. 182 Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

33 Açık erişim ve yayıncılar
Kaynak: K.L.Ertürk, M.E.Küçük (2010), Kurumsal Açık Arşivlerin Etkin Kullanımı:Türkiyedeki Bilimsel Elektronik Yayıncıların Görüşleri. Bilgi Dünyası, 11(1): , s Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

34 Türkiye’de açık erişim dergiler
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

35 Açık erişim ve üniversiteler
Kaynak: MedOANet anketi, 2012 Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

36 Türkiye’de açık arşivler (Şubat 2013)
Toplam kayıt Toplam = kayıt, 6M kullanım, 1.2M tekil ziyaret, 2.6TB indirme Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

37 Karşılaştırma: Belge sayısı
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

38 Karşılaştırma: Açık erişim politikaları
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

39 Açık erişim politikaları
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

40 İYTE, ODTÜ, HÜ BBY Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

41 Açık erişim ve fon sağlayıcılar
1 fon sağlayıcı açık erişimi zorunlu tutuyor (ama uygulanmıyor..) 1’inin gönüllü politikası var 1’inin politikası yok TÜBİTAK ve YÖK’ün açık erişim politikaları yok Araştırma verilerine açık erişimin adı geçmiyor Kaynak: MedOANet anketi, 2012 Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

42 Fon sağlayan kurumlar ve üniversiteler için model açık erişim politikaları
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

43 Açık erişim hakemli dergi makalelerine ücretsiz hemen sürekli
çevrimiçi erişim demektir. Kaynak: Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

44 Ufuk 2020 ve Avrupa Araştırma Alanı
AB destekli araştırma projelerinin çıktılarına (raporlar, makaleler, vs.) Hem yeşil hem de altın yol destekleniyor Araştırma verilerine açık erişim pilot projesi yürütülecek “Açık Bilim” (bulguların doğrulanması vs.) için araştırma verilerine erişim şart Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

45 Araştırma verisi nedir?
Bilimsel araştırmalarda temel kaynak olarak kullanılan ve araştırma bulgularını geçerlemek için gereken maddi kayıtlar (sayısal ve metin türü veriler, görüntü ve ses kayıtları, vd.) Lab notları, ilk analizler, makale taslakları, araştırma planları, hakem değerlendirmeleri, kişisel yazışmalar veya fiziksel nesneler (ör., lab numuneleri, test hayvanları) bu tanımın dışında Kaynak: Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

46 Niçin verilere açık erişim?
Araştırma giderleri (ABD yılda 60 milyar dolar, AB FP7’de 50 milyar avro, H2020’de 71 milyar avro) Yatırımın getirisi Yılda %30 veri artışı (bir insan genomu 30TB, CERN yılda 30PB veri üretiyor Bilimsel buluşların artması Araştırmayı kolaylaştırmak Bulguları doğrulama gereği / Kötü bilimden kaçınmak Araştırma etkisinin artması (atıflarda %9-%30 artış) Bilgi edinme özgürlüğü Kaynak: Managing research data, s. 2; atıf avantajı için): Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

47 Niçin veri paylaşımı? “Büyük veri” herkese açılırsa Avrupa’da yılda milyar avro tasarruf sağlanacak AB’ye doğrudan ve dolaylı etkisi yılda 140 milyar avro Engeller azalmış ve alt yapı iyileştirilmiş olsaydı bu miktar 2008’de 200 milyar avro olacaktı –Avrupa GSMH’sinin %1,7’si) Kaynak: Open data access policies and strategies in the European Research Area and beyond. August 2013. Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

48 Veri yayını piramidi Ham veriler ve veri dizileri Veri içeren yayınlar
İşlenmiş veriler ve veri gösterimleri Veri dermeleri ve yapısal veri tabanları Ham veriler ve veri dizileri (1) Veriler makalede yer alır ve açıklanır (2) Verilerin açıklamaları makaleye ek dosyalarda açıklanır (3) Makalede veri merkezlerindeki / arşivlerindeki verilere atıf yapılır (4) Mevcut veri dizilerini açıklayan veri yayınları (5) Kurumun çekmecelerindeki ve disklerindeki veriler Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

49 Veri dergileri Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

50 Araştırma verilerinin ömrü
Araştırmayı tasarla Veri yönetimini planla (format, depolama vs.) Paylaşım iznini planla Mevcut verileri bul Veri topla (deney, gözlem, ölçüm, benzetim) Üst veri elde et ve yarat Veri YARATMA Araştırma verilerinin ömrü projeden daha uzun Veri İŞLEME Veri YENİDEN KULLANIMI Veri ANALİZİ Veri ERİŞİM Veri KORUMA Kaynak: Managing your research data: Planning to share. UK Data Archive, 24 Oct 2012 Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

51 Kaynak: http://www.oecd.org/sti/sci-tech/38500813.pdf
OECD İlkeleri Açıklık kültürü ve araştırma verilerinin paylaşımı Veri erişim ve paylaşımında iyi uygulamalar Kamu destekli araştırma verilerine erişimi ve veri paylaşımını kısıtlamanın potansiyel maliyeti ve yararları Bilim politikalarında verilere erişim ve veri paylaşımıyla ilgili düzenlemeler Araştırma verilerine erişimin düzenlenmesi için ortak işletimsel ilkeler Uluslararası araştırma verilerinin paylaşım ve dağıtımının geliştirilmesi Kaynak: Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

52 Veri politikası ortak ilkeler (RCUK)
Kamu malı Koruma planlaması Keşif Gizlilik İlk kullanım Tanınma Kamu desteği Kaynak: Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

53 Araştırma verileri yönetimi neleri kapsar?
Veri yönetimi planlaması Veri yaratma/tanımlama Veri belgeleme (veri toplama ve yönetim için standartlar ve yöntemler) Veriye erişim, kullanım ve paylaşımı Etik ve entellektüel mülkiyet Depolama ve yedekleme Uzun dönemli veri koruma stratejisi (DCC) Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

54 DCC Derleme Yaşam Döngüsü Modeli
Kaynak: Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

55 Veri yönetimi politikaları
Avustralya: Veri yönetimi altyapısı ve hizmetleri için 152M AUSD yatırım ABD: NSF proje başvurularında 2 sayfalık bir veri yönetim planı (2011) İngiltere: Çoğu fon sağlayan kuruluş araştırma çıktılarına erişim, bunların yönetimi ve uzun dönemli saklanması konusunda bildirim istiyor. Ama yaptırım henüz yok. Çoğu disiplinde ulusal veri merkezi hizmetleri yok O zaman araştırmalarımıza kim göz kulak oluyor? Akademik araştırma topluluğu? Kaynak: Managing Research Data, s. 5 Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

56 Birleşik Krallık’taki bazı veri merkezleri
UK Data Archive Archaeology Data Service British Atmospheric Data Centre British Oceanographic Data Centre Environmental Information Data Centre European Bioinformatics Institute Natural Geoscience Data Centre NERC Earth Observation Data Centre Polar Data Centre UK Solar System Data Centre Digital Curation Centre Kaynak: Managing research data, s. 152 Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

57 Veri yönetimi politikaları ve Türkiye
OECD Kamu Destekli Araştırma Verilerine Erişim Bildirgesi Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

58 Türkiye Ulusal Veri Merkezi
İdari ihtiyaçlar, tasarruf imkânı ve siber güvenlik gereksinimleri doğrultusunda, halen her kurumda müstakil olarak işletilmekte olan veri merkezlerinin tek bir çatı altında birleştirilerek Türkiye Kamu Entegre Veri Merkezi’nin kurulması önem arz etmektedir.” Kaynak: Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

59 BAK-TÜİK Projesi Kaynak: Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

60 TÜBİTAK’ın veri yönetim politikası var mı?
TÜBİTAK Science Europe’a, EuroCRIS’e, üye değil Veri konusunda hüküm yok! Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

61 Ya YÖK’ün, üniversitelerin?
Veri konusunda hüküm yok! Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

62 Hacettepe Üniversitesi
Herhangi bir veri yönetim planı yok; verileri sakla diyor, ama nasıl? Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

63 Paydaşlar / Tartışma konuları
Üniversiteler, araştırma birimleri, BT bölümleri, araştırmacılar, akademik birimler, kütüphaneler Verilerin sahibi kim? Verilere başkalarınca empoze edilmiş gerekirlikler var mı? Hangi veriler tutulacak? Ne kadar süreyle yaşatılacak? Dijital veriler nasıl korunacak? Etik sorunlar var mı? Verilere nasıl erişilecek? Veriler ne kadar açık olacak? Giderleri kim karşılayacak? Yerel veri yönetimine başka seçenekler var mı? Kaynak: Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

64 Araştırma verileri: Kütüphaneler için 10 Öneri
1. Araştırma verisi yönetimi desteği sun 2. Üst veri ve veri standartları ve hizmetleri geliştirmede görev al 3. Veri kütüphanecisi pozisyonu yarat ve veri kütüphaneciliği için mesleki becerileri geliştir 4. Kurumsal politika geliştirmeye katıl 5. Birlikte çalışabilir veri alt yapıları yaratmak için araştırmacılarla bağlantı kur 6. Hizmet sağlayarak araştırma verisi yaşam döngüsünü destekle 7. Verilere kalıcı numaralar atayarak araştırma verilerine yapılan atıfları artır 8. Kurumsal Veri Kataloğu/Arşivi yarat 9. Konuya özel veri yönetimi uygulamalarında görev al 10. Kurum ve/ya da dış sağlayıcılar aracılığıyla depolama hizmeti sun ya da buna aracılık et Kaynak: Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

65 Veri yönetim planlama araçları
Kaynak: Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

66 Ne yapılmalı? Kamu fonlarıyla desteklenen araştırmalardan üretilen tüm yayınlara ve araştırma verilerine açık erişim yasayla düzenlenmeli Kamu destekli araştırma yayınları ve verileri yönetimi alt yapısı kurulmalı, hizmetler geliştirilmeli Bu yayınlar ve veriler açık arşivler aracılığıyla kullanıma açılmalı Yayınlara ve verilere açık erişim araştırma desteği alabilmede ön koşul olmalı Desteklenen araştırma önerilerinde veri yönetim planı olmalı “Bilimcilerin verilerini uygun ve etkili bir biçimde yönetmelerine yardımcı olacak alt yapı olmadan hiçbir veri paylaşım kültürü gelişemez.” Stefan Winkler-Nees, DFG Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

67 Erişim olmayınca . . . Kaliforniya Üniv. Berkeley Kütüphanesinde
2012’de 2,7M ödünç kitap verilmiş, 33M makale indirilmiş, 13M USD lisans ücreti ödenmiş ULAKBİM’de 2012’de 16M makale indirilmiş, 42M TL lisans ücreti ödenmiş ANKOS’ta 2012’de yaklaşık 12M makale indirilmiş Berkeley’de 36K öğrenci, 2K ö. üyesi kişi başı 868 makale indirmişler TR’de 4,5M öğrenci, 130K ö. üyesi kişi başı 6 makale indirmişler Kaynak: Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

68 Son söz Tim Berners-Lee: Açık verilerin dünyaya yayıldığı sene...
Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara

69 Açık Erişimin Geleceği ve Araştırma Verilerine Açık Erişim
Yaşar Tonta Hacettepe Üniversitesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü @yasartonta yunus.hacettepe.edu.tr/~tonta/ Bilkent’te Kütüphanecilik Seminerleri, 17 Aralık 2013, Ankara