FİZ4001 KATIHAL FİZİĞİ-I Bölüm 3. Örgü Titreşimleri: Termal, Akustik ve Optik Özellikler Dr. Aytaç Gürhan GÖKÇE Katıhal Fiziği - I Dr. Aytaç Gürhan.

... konulu sunumlar: "FİZ4001 KATIHAL FİZİĞİ-I Bölüm 3. Örgü Titreşimleri: Termal, Akustik ve Optik Özellikler Dr. Aytaç Gürhan GÖKÇE Katıhal Fiziği - I Dr. Aytaç Gürhan."— Sunum transkripti:

1 FİZ4001 KATIHAL FİZİĞİ-I Bölüm 3. Örgü Titreşimleri: Termal, Akustik ve Optik Özellikler Dr. Aytaç Gürhan GÖKÇE Katıhal Fiziği - I Dr. Aytaç Gürhan GÖKÇE

2 Bir Boyutlu İki Atomlu Örgü Titreşimleri
U2n U2n+1 U2n+2 U2n+3 U2n-1 л / 2a a –л k w A B C Normal kip frekansları. A, iki atom zıt fazda titreşir, kütle merkezi durgundur. B, M1 titreşir, M2 durgundur. C, M2 titreşir, M1 durgundur. Katıhal Fiziği - I Dr. Aytaç Gürhan GÖKÇE

3 Bir Boyutlu İki Atomlu Örgü Titreşimleri
Enine optik kip Titreşim genliği çok yüksektir! Enine akustik kip Katıhal Fiziği - I Dr. Aytaç Gürhan GÖKÇE

4 Bir Boyutlu İki Atomlu Örgü Titreşimleri
Katıhal Fiziği - I Dr. Aytaç Gürhan GÖKÇE

5 Üç Boyutlu Tek Atomlu Bravais Örgü Titreşimleri
Normal kip çözümü k dalgaboyunu ve ilerleme yönünü belirler. A titreşim genliğini ve atomların titreşim yönünü belirler. A dalganın polarizasyonunu belirler: Boyuna → A, k ya paralel Enine → A, k ya dik Hareket denklemlerinde çözümü yerine yazarak 3x3 lük bir matris elde ederiz.  3 farklı dispersiyon ilişkisi (kök) 3 farklı dispersiyon eğrisi Tüm dallar akustik (orijinden geçiyor) Katıhal Fiziği - I Dr. Aytaç Gürhan GÖKÇE

6 Üç Boyutlu Tek Atomlu Bravais Örgü Titreşimleri
3-boyutta dispersiyon ilişkisi belirli bir k-yönü için çizilmiştir. Farklı bir doğrultuda çizilmesi ile yeni bir dispersiyon ilişkisi elde edilir. Ge: dispersiyon eğrisi [100] ve [111] doğrultuları için Al: dispersiyon eğrisi [100] ve [110] doğrultuları için Katıhal Fiziği - I Dr. Aytaç Gürhan GÖKÇE

7 Üç Boyutlu Tek Atomlu Bravais Örgü Titreşimleri
k yüksek simetriye sahip bir doğrultuda ([100], [110] gibi) ise  dalgalar saf boyuna/saf enine dallar  2x enine & 1x boyuna EA (TA): enine akustik, BA (LA): boyuna akustik k yüksek simetriye sahip bir doğrultuda değilse  dalgalar saf boyuna/saf enine karışık karakterde yüksek simetri doğrultusunda iki enine dal üst üste gelir: dallar dejeneredir. Dispersiyon eğrisinin dejenereliği ve polarizasyonu  KRİSTAL SİMETRİSİ ne bağlı Katıhal Fiziği - I Dr. Aytaç Gürhan GÖKÇE

8 k-uzayında Simetri: 1. Brillouin Bölgesi (Üç Boyut)
Üç boyutlu örgünün dispersiyon ilişkisi j: ilgilenilen dal Periyodik olma özelliği: 1.BB ne bakmamız yeterli !!! G: ters örgü vektörü Yansıma (inversiyon) simetrisi: Tümü gerçek örgünün simetrisinden kaynaklanıyor !!! Bu simetrilere ek olarak gerçek örgü başka simetriye sahipse (ör. Dönme) dispersiyon ilişkisi o simetriyi de sağlar. Örneğin, kübik kristallerde da kübik simetriye sahiptir. Katıhal Fiziği - I Dr. Aytaç Gürhan GÖKÇE

9 k-uzayında Simetri: 1. Brillouin Bölgesi (Üç Boyut)
FCC örgü yapısına sahip Al nin 1.BB Periyodik, inversiyon ve dönme simetrileri görülüyor. Dispersiyon eğrisinin 1.BB ndeki sadece küçük bir kısmını elde etmemiz yeterli, çünkü diğer kısımları simetri sayesinde türetebiliriz. Kübik kristalde, 1.BB nin 1/48 ini elde etmek yeterli! (Kübik dönme grubunun 48 elemanı var: GRUP TEORİ) Al nin 1.BB nde frekans konturları (contour) Katıhal Fiziği - I Dr. Aytaç Gürhan GÖKÇE

10 Bir Örgünün Durum Yoğunluğu
Bir boyutlu örgü için genel durum yoğunluğu bağıntısı Sürekli durum: Bir boyutlu örgünün durum yoğunluğu Kesikli (ayrık) durum: w>wm durumunda g(w) kaybolur. 1.BB dışındaki bir bölgeye karşılık gelir. Eğrinin altındaki alan = kiplerin sayısı (N) Katıhal Fiziği - I Dr. Aytaç Gürhan GÖKÇE

11 Bir Örgünün Durum Yoğunluğu
Üç boyutlu örgünün durum yoğunluğunu bulmak için bir boyutlu duruma benzer şekilde. j.nci dalı ele alalım: frekansı ile arasındaki konturları çizelim. ky Bu yüzeyler arasında kalan kiplerin sayısı = : j.nci dalın durum yoğunluğu kx Katıhal Fiziği - I Dr. Aytaç Gürhan GÖKÇE

12 Bir Örgünün Durum Yoğunluğu
Toplam durum yoğunluğu: Cu için toplam durum yoğunluğu (nötron saçılması deneyinden elde edilen) Katıhal Fiziği - I Dr. Aytaç Gürhan GÖKÇE

13 Isı Sığası: Kesin Teori
Isı sığası için Debye modeli  lineer dispersiyon ilişkisi sadece BB nin merkezi yakınlarında doğrudur. Bu yaklaşım BB nin kenarlarında (sınırlarında) geçerli değildir. uzun dalgaboyu yaklaşımını ortadan kaldırıp, örgünün durum yoğunluğunu kullanarak ısı sığası için genel bir denklem yazmalıyız. örgü termal enerjisi: Sıcaklığa göre enerjinin türevi, ısı sığası: Isı sığasını elde edebilmek için gerçek durum yoğunluğu fonksiyonunu (g(w)) yazmak gereklidir. Katıhal Fiziği - I Dr. Aytaç Gürhan GÖKÇE

14 Katıhal Fiziği - I Dr. Aytaç Gürhan GÖKÇE
Termal İletkenlik İki ucu farklı sıcaklıkta olan bir örnek. Isı akım yoğunluğu (Q), sıcaklık gradyenti ile orantılıdır (dT/dx): K  termal iletkenlik  örnekteki ısı geçişinin bir ölçüsüdür Bir malzemeden ısı iletimi farklı şekillerde olur: Metallerde, ısı elektronlar (büyük kısmı) ve örgü dalgaları (fononlar) tarafından iletilir. Yalıtkanlarda, mobil elektronlar bulunmadığı için ısı fononlar tarafından iletilir. Burada, sadece fononlar tarafından iletimi ele alacağız. Katıhal Fiziği - I Dr. Aytaç Gürhan GÖKÇE

15 Termal İletkenlik Fonon Gazı Gerçek Gaz
Isının fononlar tarafından iletimini, fonon gazı oluşumu olarak düşünebiliriz. Fonon Gazı Gerçek Gaz Parçacık akışı yoktur. Ortalama enerji ve parçacık başına kinetik enerji sıcak uçta daha yüksektir, fakat, sayı yoğunluğu soğuk uçta fazladır. Basınç sabit olduğundan enerji yoğunluğu da sabittir. Isı akışı sadece çarpışmalarda bir parçacıktan diğerine kinetik enerji aktarımı ile olur. (Fonon gazında bu küçük bir etkidir.) Hız yaklaşık olarak sabittir. Sayı ve enerji yoğunluğu sıcak uçta daha yüksektir. Isı akışı öncelikle fonon akışı ile olur. Sıcak uçta üretilen fononlar, soğuk uçta tüketilir. sıcak soğuk soğuk sıcak

16 Katıhal Fiziği - I Dr. Aytaç Gürhan GÖKÇE
Termal İletkenlik İletim: Atomlar örneğin sol ucundan sağ ucuna doğru hareket ederler (T2  T1) Böylece, fonon konsantrasyonu sol uçta daha büyüktür ve fononlar sol uçtan sağa doğru akarlar. Gaz modelinin kullanılması, kinetik teoriyi uygulayabileceğimiz anlamına gelir: Cv: birim hacimdeki ısı sığası v: parçacığın (fonon) hızı l: parçacığın (fonon) ortalama serbest yolu  v ve l, BB nde doldurulmuş kipler üzerinden alınan ortalama nicelikler Katıhal Fiziği - I Dr. Aytaç Gürhan GÖKÇE

17 Termal İletkenlik & Fonon ortalama serbest yolu
Bazı örneklerin termal iletkenlikleri ve fonon ortalama serbest yollları Katıhal Fiziği - I Dr. Aytaç Gürhan GÖKÇE

18 Termal İletkenliğin Sıcaklığa Bağlılığı
Yaklaşık olarak ses hızına eşit, böylece sıcaklıktan bağımsız. Düşük sıcaklıklarda T3 Yüksek sıcaklıklarda 3R ? l  sıcaklığa güçlü bir şekilde bağlı l  fononun iki ardışık çarpışması arasındaki ortalama uzaklık l  değeri katıdaki çarpışma süreçleri incelenerek belirlenebilir Çarpışma Süreçleri Bir fononun diğer fononlarla çarpışması Bir fononun kristaldeki hatalarla (safsızlıklar, dislokasyonlar) çarpışması Bir fononun örneğin dış sınırları ile çarpışması Katıhal Fiziği - I Dr. Aytaç Gürhan GÖKÇE

19 Termal İletkenliğin Sıcaklığa Bağlılığı
Bir fononun diğer fononlarla çarpışması [fonon-fonon] Bir fonon kristalde diğer bir fononla karşılaştığında aralarındaki anharmonik etkileşime bağlı olarak saçılma gerçekleşir. Daha önceki konularda, fononların birbirinden bağımsız olduğu harmonik yaklaşım kullanılmıştı. Bu yaklaşım yetersizdir. Atomik yerdeğiştirmeler kayda değer derecede büyükse (yüksek sıcaklıklarda) fononların arasında anharmonik bir çiftlenim söz konusu olur. Böylece, fononlar arasında karşılıklı bir saçılma gerçekleşir. O halde, yüksek sıcaklıklarda, fonon-fonon çarpışmaları önemli hale gelir. Bu durumda, ortalama serbest yol (l)  1/T Yüksek T çarpışmaya katılan fonon sayısını artırır. Katıhal Fiziği - I Dr. Aytaç Gürhan GÖKÇE

20 Termal İletkenliğin Sıcaklığa Bağlılığı
Bir fononun kristaldeki hatalarla (safsızlıklar, dislokasyonlar) çarpışması [fonon-hata] Kristaldeki safsızlıklar ve hatalarda fononların saçılmasına neden olur. Çünkü, bunlar örgünün periyodikliğini bozar ve serbestçe ilerleyen örgü dalgası kavramı bozulmuş olur. Örnek olarak; örgüdeki atomların kütlesinden büyük bir safsızlığın yerleştiğini düşünelim. Örgü dalgası bu safsızlıktan saçılacaktır. Kütle farkındaki artış, safsızlık yoğunluğunu artırır, saçılma artar, ortalama serbest yol azalır. Katıhal Fiziği - I Dr. Aytaç Gürhan GÖKÇE

21 Termal İletkenliğin Sıcaklığa Bağlılığı
3. Bir fononun örneğin dış sınırları ile çarpışması [boyut (geometrik) etkisi] Çok düşük sıcaklıklarda (<10K) fonon-fonon (çok az fonon var) ve fonon-hata (uyarılmış çok az fonon var, tümü uzun dalgaboylu) çarpışmaları etkisizdir. Saçılma gücü: çap/dalgaboyu [Uzun dalgaboyu  saçılma az] Düşük sıcaklık bölgesinde, ana saçılma mekanizması örneğin dış sınırlarından saçılmadır. (Boyut etkisi) Bu mekanizma, uyarılmış fononların dalgaboyu örneğin boyutu ile karşılaştırıldığında çok büyük olduğu durumlarda etkindir. Bu durumda örneğin çapı, ortalama serbest yola (l) eşittir. Böylece l, sıcaklıktan bağımsızdır. Katıhal Fiziği - I Dr. Aytaç Gürhan GÖKÇE

22 Termal İletkenliğin Sıcaklığa Bağlılığı
cv v l K Düşük sıcaklıklarda T3 sabit Yüksek sıcaklıklarda 1/T Boyut etkisi Fonon saçılması Örnek kesit alanı: 1,23x0,91 mm Örnek kesit alanı: 7,55x6,97 mm Katıhal Fiziği - I Dr. Aytaç Gürhan GÖKÇE

23 Fonon-Fonon Çarpışması Normal (N) Etki
k1 ve k2 dalga vektörlü fononların çarpışarak k3 dalga vektörlü bir fonon oluşturduğunu düşünelim. Eğer k3 BB içinde ise sistemin enerjisi ve momentumu korunur. Termal özdirenç = [Termal iletkenlik]-1 Fononların akışına ve böylece termal özdirence bir etkisi yoktur. Katıhal Fiziği - I Dr. Aytaç Gürhan GÖKÇE

24 Fonon-Fonon Çarpışması Umklapp (U) Etkisi
Eğer k3 BB içinde değil ise k3 BB ne taşınarak, fiziksel eşdeğeri k4 elde edilir. Etkin fonon dalga vektörü k4 , k1 ve k2 ye zıt yöndedir. Momentum farkı örgünün kütle merkezine aktarılmıştır. Bu süreç, fononun momentumunu değiştirmede çok etkindir ve yüksek sıcaklıklarda fononun ortalama serbest yolundan sorumludur. k4 Katıhal Fiziği - I Dr. Aytaç Gürhan GÖKÇE

25 Normal & Umklapp Etkisi
Boyuna 4 Enine Umklapp etkisi Normal etki Katıhal Fiziği - I Dr. Aytaç Gürhan GÖKÇE