ANKARA ÜNİVERSİTESİ DİL VE TARİH-COĞRAFYA FAKÜLTESİ

... konulu sunumlar: "ANKARA ÜNİVERSİTESİ DİL VE TARİH-COĞRAFYA FAKÜLTESİ"— Sunum transkripti:

1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ DİL VE TARİH-COĞRAFYA FAKÜLTESİ
ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ VE EDEBİYATLARI BÖLÜMÜ GÜNEY-BATI OĞUZ GRUBU TÜRK LEHÇELERİ VE EDEBİYATLARI ANABİLİM DALI

2 2016 TÜRKMEN TÜRKÇESİ IV Dersin amacı, Türkmen Türkçesinde tasarlama kiplerini; fiilimsileri ve fiillerin görünüş kategorisini öğrenmek. Doç. Dr. Berdi Sarıyev Doç. Dr. Berdi SARIYEV

3 TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde fiilimsiler
ORTAK IŞLIK ŞEKILLERI WE OLARDA ATLAŞMA Ortak işlikler alymlaryň ünsüni çekip gelen işlik şekilleriniň biridir. Onuň hyzmatyny kesgitlemek üçin türki dilleri öwrenýän alymlaryň birnäçesi bu babatda öz çaklamalaryny, barlaglaryny ýerine ýetiripdirler.

4 TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde fiilimsiler
ORTAK IŞLIK ŞEKILLERI WE OLARDA ATLAŞMA ―Ortak işlikler türki dilleriň (şol sanda hem türkmen diliniň) grammatik gurluşynda uly orun tutýar: munuň türki dillerde ýörite forma ýasaýjy goşulmalary bolup, olar düýp işliklere goşulyp ulanylýarlar, dürli-dürli grammatik manylary aňlatmaga gatnaşýarlar we dürli sintaktik hyzmatlarda gelýärler‖(B. Hojaýew, Häzirki zaman türkmen dilinde ortak işlik formalary, A. 1975, 5s.)

5 TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde fiilimsiler
ORTAK IŞLIK ŞEKILLERI WE OLARDA ATLAŞMA Ortak işlikleriň sözlemdäki hyzmaty, gurluşy we manysy özboluşly häsiýetlere eýedir. Hut şonuň üçin hem türkmen dilindäki ortak işlikler hakynda aýry-aýry makalalar, monografik işler edildi. (Guzuçyýew T., Türkmen diliniň XVIII-XIX a. edebi ýazuw ýadygärliklerinde ortak işlikler, 1970, Hojaýew B., Häzirki zaman türkmen dilinde ortak işlik formalary, Aşgabat, 1975)

6 TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde fiilimsiler
ORTAK IŞLIK ŞEKILLERI WE OLARDA ATLAŞMA Ortak işlikler isimler bilen işlikleriň grammatik aýratynlyklaryny özünde jemlän işlik şekilidir. Şonuň üçin hem olara ortak işlikler diýip at beripdirler.

7 TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde fiilimsiler
ORTAK IŞLIK ŞEKILLERI WE OLARDA ATLAŞMA Ortak işlikleriň atlyk, Sypatlyk işliklik häsiýetleri bardyr. Şonuň üçin-de ortak işlikler käbir ýagdaýda sypatlaryň, käbir halatlarda bolsa atlaryň we işlikleriň soraglaryna jogap bolýarlar. Muny kesgitlemek bolsa ortak işligiň kontekstdäki hyzmaty bilen baglydyr.

8 TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde fiilimsiler
ORTAK IŞLIK ŞEKILLERI WE OLARDA ATLAŞMA Ortak işlikleriň sypatlara ýakynlygy onuň sözlemde sypatlar ýaly, aýyrgyç bolup, sypatlaryň soragyna jogap bolmagydyr. Meselem: nähili talyp? – okajak talyp, nähili gyz? – okaýan gyz, nähili suw? – akar suw.

9 TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde fiilimsiler
ORTAK IŞLIK ŞEKILLERI WE OLARDA ATLAŞMA Görnüşi ýaly, ortak işlikler bu mysallarda atlaryň öňünde gelip, ol atlaryň hereket aýratynlygyny bildirdiler. Emma sypatlar bolsa özleriniň sypatlandyrýan atlarynyň reňk, tagam, hil we ş.m. aýratynlyklaryny bildirýärler. Munuň özi ortak işlikleriň isimlere ýakyndygyny aňladýar, ýöne onuň zaman hem ýokluk aňlatmagy bolsa isimlerden tapawudyny aýdyň görkezýär.

10 TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde fiilimsiler
ORTAK IŞLIK ŞEKILLERI WE OLARDA ATLAŞMA Isimleşen ortak işlikler sypatlaryň soragyna jogap bolan halatynda sypatlar ýaly üýtgediji goşulmalar bilen üýtgemeýärler. Üýtgediji goşulmalar olaryň aýyklaýan sözüne goşulýar. Meselem: nähili? bişen tagamly nahar, naharyň, nahara, nahary, naharda, nahardan, nähili? bişen nahar/-yň/-a/-y/-da,-dan we ş.m.

11 TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde fiilimsiler
ORTAK IŞLIK ŞEKILLERI WE OLARDA ATLAŞMA Munuň özi ortak işliklere edil sypatlar ýaly diýip düşünmegi aňlatmaýar. Ýöne ol ortak işlikleriň sypatlaryň käbir aýratynlyklaryna meňzeşligini görkezýär.

12 TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde fiilimsiler
ORTAK IŞLIK ŞEKILLERI WE OLARDA ATLAŞMA Ortak işlikleriň işlik alamatlary Ortak işlikler sypatlara ýakynlygy aňladýan bolsalar-da, olarda şu hili işlik alamatlary bardyr:

13 TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde fiilimsiler
ORTAK IŞLIK ŞEKILLERI WE OLARDA ATLAŞMA Ortak işlikleriň işlik alamatlary 1. Hereket we zaman aňlatmak. Meselem: ýazylan, ýazyljak, ýazylýan eser

14 TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde fiilimsiler
ORTAK IŞLIK ŞEKILLERI WE OLARDA ATLAŞMA Ortak işlikleriň işlik alamatlary 2. Işlikler ýaly ýokluk aňlatmak okamaýan talyp, gelmejek oglan…

15 TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde fiilimsiler
ORTAK IŞLIK ŞEKILLERI WE OLARDA ATLAŞMA Ortak işlikleriň işlik alamatlary 3. Işlik derejelerinden soň gelip bilmek: okaş-an, okad-an, okatdyr-an oglan

16 TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde fiilimsiler
ORTAK IŞLIK ŞEKILLERI WE OLARDA ATLAŞMA Ortak işlikleriň işlik alamatlary Habar bermek häsiýeti hem bar. Ol kitaby alanmyş Doldurgyçlaryň ortak işligi aýyklap gelmek häsiýeti hem bar. Meselem: Işe gaýdan adam, Işden giden işçi, Işden çykan gullukçy we ş.m.

17 TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde fiilimsiler
ORTAK IŞLIK ŞEKILLERI WE OLARDA ATLAŞMA Ortak işlikleriň işlik alamatlary Netijede, ortak işlikler işliklerden tapawutlylykda sözlemiň dürli agzalary bolup bilýärler. Giden getirer – giden -eýe. Ortak işlikler atlary aýyklaýarlar – görer göz – nähili göz.

18 TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde fiilimsiler
ORTAK IŞLIK ŞEKILLERI WE OLARDA ATLAŞMA Ortak işlikleriň işlik alamatlary Munuň özi bolsa ortak işliklere aýratyn söz topary hökmünde garalmagyna ýardam edýär. Mundan başga-da ortak işlikleriň atlaşmak häsiýeti hem bar. Olar özüniň aýyklan sözüniň galdyrylmagy bilen atlaşýarlar. Meselem: uly adamlar - ulular/a, gelen adamlar – gelenler, okaýan kitabym – okaýanym, okajak kitabyň okajagyň we ş.m.

19 TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde fiilimsiler
ORTAK IŞLIK ŞEKILLERI WE OLARDA ATLAŞMA Ortak işlikleriň işlik alamatlary Munuň özi bolsa munuň atlar ýaly hyzmaty ýerine ýetirmäge girişýändigini aňladýar. Şeýlelikde, olar atlaryň soragyna jogap bolýarlar.

20 TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde fiilimsiler
ORTAK IŞLIK ŞEKILLERI WE OLARDA ATLAŞMA Ortak işliklerde atlaşma Atlaşma hem ortak işliklerde iki hili bolýar. Birinjisi – substantiwleşen, (gorkan, giden, işlemedik) ýagny işliklerden arasyny doly üzmedik sözler; Ikinjisi – doly substantiwleşenler, ýagny atlaryň hataryna geçip giden sözler ( tozan, çykan, aýran, gapan, towşan, syçan)

21 TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde fiilimsiler
ORTAK IŞLIK ŞEKILLERI WE OLARDA ATLAŞMA Ortak işliklerde atlaşma Ortak işlikleriň atlaşmak häsiýeti nakyllarda, atalar sözlerinde köp duş gelýär. Olar bir bitewi söze öwrülip giden sözlerdir. Şonuň üçin olaryň düzümini üýtgetmek bolmaýar.

22 TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde fiilimsiler
ORTAK IŞLIK ŞEKILLERI WE OLARDA ATLAŞMA Ortak işliklerde atlaşma Meselem: Giden getirer, oturan nyrh sorar. Bu sözlemdäki ―giden, oturan‖ sözleri kim? diýen soraga jogap bolup geldi. Munuň özi bolsa ortak işlikleriň atlaşmagydyr.

23 TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde fiilimsiler
ORTAK IŞLIK ŞEKILLERI WE OLARDA ATLAŞMA Ortak işliklerde atlaşma Atlaşan ortak işliklere mysallar. Ergeneksiz eklenen, terbiýesiz saklanan (N.a. 1961, 69 s.) Ýedi derýanyň suwuny içen (64 s.) Bal tutan barmagyny ýalar (18 s.)

24 TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde fiilimsiler
ORTAK IŞLIK ŞEKILLERI WE OLARDA ATLAŞMA Ortak işliklerde atlaşma Häzirki zaman türkmen dilinde ortak işlikleriň atlaşmak häsiýeti öten, nämälim geljek zamanlarynda has-da güýçlüdir.

25 TEMEL KAYNAKLAR Azimov, P. (1969). Türkmen diliniň meseleleri. Aşgabat. Azimov, P.; Hıdırov, M. N., Sopıyev, G. (1960). Häzirki zaman türkmen dili. Aşgabat. Azimov, P.; Sopıyev, G. Çöňňäyev, Y. M. (1974). Türkmen dili. Aşgabat: Türkmenistan Neşiryatı. Azimov, Pıgam, (1992), Türkmen Dili, Aşgabat. Esenmedowa, A.(2010) Häzirki Zaman Türkmen Dili (Morfologiýa). Aşgabat Clark, Larry, (1998), Turkmen Reference Grammar. Çarıyarov, B., (1978), Türkmen Diliniň Orfoepik Sözlüği, Aşgabat. Hamzayev, M., (1962), Türkmen Diliniň Sözlüği, Aşgabat. Türkmen Diliniň Grammatikası, Aşgabat 2000. Tekin Talat ve başk., (1995), Türkmence-Türkçe Sözlük, Ankara. Veyisov B., Babayeva G. (2010) Türkmen dili (praktikum). Yokarı Okuv Mekdepleri Üçin Okuv Kitabı. Aşgabat. Söyegov Muratgeldi, Arnazarov Seyintanazr (2017) Örnekli Türkmence Gramer, Ankara.