İnternet Erişilebilirliği Farkındalık Analizi Güray ARIK Muhittin ŞAHİN Tansel TEPE Abdullah Yasin GÜNDÜZ Doç.Dr. Hakan TÜZÜN Akademik Bilişim 2016, 03-05.

... konulu sunumlar: "İnternet Erişilebilirliği Farkındalık Analizi Güray ARIK Muhittin ŞAHİN Tansel TEPE Abdullah Yasin GÜNDÜZ Doç.Dr. Hakan TÜZÜN Akademik Bilişim 2016, 03-05."— Sunum transkripti:

1 İnternet Erişilebilirliği Farkındalık Analizi Güray ARIK Muhittin ŞAHİN Tansel TEPE Abdullah Yasin GÜNDÜZ Doç.Dr. Hakan TÜZÜN Akademik Bilişim 2016, 03-05 Şubat 2016, Adnan Menderes Üniversitesi, Aydın

2 /33 Giriş - 1 Dünyadaki İnternet kullanıcı sayısını ölçen İnternetworldstats ve İnternetlivestats İnternet sitelerine göre 2015 yılı itibariyle dünyada yaklaşık 3 milyar İnternet kullanıcısı bulunmakta olup bu oranın her geçen yıl bir önceki yıla göre artış gösterdiği gözlenmektedir. Dünya nüfusunda yıllık %1’lik bir büyüme oranı olurken, İnternet kullanıcı sayısında yılık ortalama %12’lik bir artış görülmektedir. 2 İnternetlivestats

3 /33 Giriş - 2 İnternet kullanıcı sayısındaki artış, İnternet sitelerindeki artışı tetiklemiştir. 2005 yılında dünya genelindeki yaklaşık 65 milyon İnternet sayfası varken, 2015 yılı itibariyle bu rakam yaklaşık 1 milyara ulaşmıştır. 3 http://news.netcraft.com/archives/2015/03/19/march-2015- web-server-survey.html

4 /33 İnternet Siteleri ve Erişilebilirlik İnternet kullanımındaki bu önemli artış insanların bilgiye ulaşmalarını kolaylaştırmaktadır. Ancak, İnternet’ten bilgiye ulaşmada her birey eşit olanaklara sahip değildir. Mevcut birçok İnternet sitesi içerdiği erişilebilirlik engellerinden dolayı engelli kişilerin sitelere erişimini zorlaştırmaktadır. Alan yazında İnternet erişilebilirliği üzerine yapılmış birçok çalışma erişilebilirliğin İnternet sitesi tasarım sürecinde göz ardı edilen bir unsur olduğunu göstermektedir. 4

5 /33 Araştırmanın Amacı Bu araştırma, Türkiye’de BÖTE eğitimi veren ve ders programlarında web tasarımına yönelik ders bulunan üç üniversitede lisans eğitimi alan öğrencilerin İnternet siteleri tasarımına yönelik erişilebilirlik farkındalık seviyelerini belirlemeyi amaçlamaktadır. 5

6 /33 Alan yazın -1 Bu çalışma kapsamında, Türkiye’de ve diğer ülkelerde daha önceden engelliler ve erişilebilir web konusundaki çalışmaları tespit etmek maksadıyla bir alan yazın taraması yapılmıştır. Araştırma ISI Web of Science veri tabanları, ULAKBİM veri tabanı ve Google Scholar üzerinden yapılan taramaları kapsamaktadır. 6

7 Alan yazın – Web Of Science Web of Science veri tabanında yapılan taramada; konu alanında(“accessibility” VE (“disability” veya “disable”) VE “Web”) anahtar kelimelerini içeren İngilizce ve Türkçe dillerinde makale türünde toplam 24 adet çalışmanın yayımlandığı tespit edilmiştir. accessibility (“disability” veya “disable”) Web 24 adet çalışma 7

8 /33 Alan Yazın Özet Geçmişte yapılan çalışmalarda özet olarak; Engellilerin İnternete erişebilmeleri üzerine yapılan çalışmaların yetersiz olduğu, Web tasarımı eğitimi almış kişiler tarafından erişilebilirlik kavramının tam olarak anlaşılmadığı şeklinde ifade edilmektedir. Bu sorunu giderebilmek maksadıyla da; Erişilebilirliğin İnternet sayfalarında uygulanabilmesinde en önemli konunun web sayfalarının tasarımını yapan web tasarımcılarının ve bu konuda eğitim almış kişilerin erişilebilirlik kavramı hakkında yeterli ve doğru bilgiye sahip olmaları gerektiği, Web tasarımı ve İnternet teknolojileri alanında eğitim veren üniversite, okul ve diğer eğitim kurumlarında eğitim içeriklerinde erişilebilirlik konusu üzerine ağırlık verilmesi ve erişilebilir tasarım örneklerinin uygulamalı olarak anlatılması gerektiği yönünde tavsiyelerde bulunulmuştur. 8

9 /33 Alan Yazın – Türkiye’deki Çalışmalar Türkiye’de engellilerin İnternet erişilebilirliği üzerine yapılan çeşitli yasal düzenlemeler ve akademik çalışmalar bulunmaktadır. İnternet erişilebilirliği üzerine yapılan en somut çalışmalar; 2006 yılında TÜBİTAK tarafından hazırlanan “Kamu Kurumları İnternet Sitesi Kılavuzu”, 2009 yılında TÜRKSAT tarafından hazırlatılan “Kamu Kurumları İnternet Siteleri Standartları ve Önerileri Rehberi” ve 2014 yılında hazırlanan Kamu İnternet Siteleri Rehberi (KAMİS) Projesi bu alanda devlet desteği ile yapılan önemli kurumsal çalışmalardır (İnal, 2015). 9

10 /33 İnternet Erişilebilirliği İnternet erişilebilirliği engelli kişiler tarafından web sayfalarının kullanılabilmesi demektir. İnternet sayfalarında erişilebilirlik; sayfaların engelli kişilerin algılayabileceği, anlayabileceği, gezinebileceği, etkili bir şekilde kullanabileceği ve bunun yanında da içerik yaratıp, katkıda bulunabileceği bir şekilde tasarlanmasıdır. Engellilerin web tabanlı içeriklere nasıl eriştiklerini bilmek erişilebilir tasarım için çok önemlidir. 10

11 /33 Web İçeriği Erişilebilirlik Kılavuzu İnternet üzerinde geliştirilen web sitelerinin erişilebilirlik düzeyleri, World Wide Web Consortium (W3C) Web Erişilebilirlik Girişimi'nin (WAI) hazırladığı Web İçeriği Erişilebilirlik Kılavuzunda (WİEK) yer alan esaslar doğrultusunda değerlendirilmektedir. İnternet sitesi geliştirilen kişiler bu kılavuzu esas alarak erişilebilirlik uyumunu sağlamalıdır. Kılavuzlar belirli ilkelerden oluşur. Her ilkenin kendine ait alt kontrol noktaları bulunur. 11

12 /33 Web İçeriği Erişilebilirlik Kılavuzu WİEK 2.0’da erişilebilirlik, dört temel ilke üzerine inşa edilmiştir. Bu ilkeler algılanabilir, çalıştırılabilir, anlaşılır ve sağlam olma ilkeleridir. Algılanabilirlik ilkesi, bilgi ve kullanıcı arayüzü bileşenlerinin kişilerin algılayabileceği şekilde olmasını ifade eder. Kullanılabilirlik ilkesi, kullanıcı arayüzü bileşenleri ve yönlendirmelerin kullanılabilir olmasını belirtir. Anlaşılabilirlik ilkesi, kullanıcı arayüzündeki işlemlerin ve bilgilerin anlaşılabilir olmasıdır. Sağlamlık ilkesi ise içeriğin yardımcı teknolojiler de dâhil olmak üzere, birçok kullanıcı yazılımı tarafından algılanabilecek derecede sağlıklı olmasını ifade eder. 12

13 /33 Öncelikler ve uygunluk düzeyi Her bir kontrol noktası kontrol noktalarının erişilebilirliğe etkisi temeline dayanarak çalışan bir çalışma grubu tarafından atanmış bir öncelik düzeyine sahiptir. Öncelik düzeyleri şöyle ifade edilir: Öncelik 1  Bir içerik geliştirici bu kontrol noktalarının şartlarını sağlamak zorundadır. Diğer durumda birçok grubun dokümandaki bilgilere ulaşması imkânsız hale gelecektir. Öncelik 2  Bir içerik geliştirici bu kontrol noktalarının şartlarını sağlamalıdır. Aksi takdirde birçok grup dokümandaki bilgilere ulaşmakta zorlanacaktır. Öncelik 3  Bir içerik geliştirici bu kontrol noktalarını referans olarak gösterebilir. Diğer durumda birçok grup dokümandaki bilgilere ulaşmakta biraz zorlanabilir. 13

14 /33 Yöntem Bu araştırma ile programlarında web tasarımına yönelik derslerin yer aldığı üç üniversitenin BÖTE bölümlerinde lisans eğitimlerine devam eden öğrencilerin erişilebilirlik farkındalık seviyelerinin belirlenmesi amaçlanmıştır. Yapılan çalışma keşfetmeye dayalı bir durum çalışmasıdır (exploratory case study). 14

15 /33 Yöntem ÇALIŞMA GRUBU: Araştırmanın çalışma grubunu 2014-2015 öğretim yılında Ege, Hacettepe ve Karadeniz Teknik Üniversitelerinin BÖTE bölümlerinde öğrenimlerine devam eden 1., 2., 3. ve 4. sınıf öğrencileri oluşturmaktadır. 116’sı erkek, 87’si kadın olmak üzere toplam 203 gönüllü öğrenci çalışmaya katılmıştır. 15

16 /33 Yöntem VERİ TOPLAMA ARACI: Çalışmada veri toplama aracı olarak araştırmacılar tarafından geliştirilen “Engelliler İçin Web Erişilebilirlik Farkındalığı Anket Formu” kullanılmıştır. Ankette yer alan maddelerin, ihtiyaç duyulan verileri kapsamada ve toplamada ne derece yeterli olduğuna ilişkin uzman görüşü alınmıştır. Bu anket formu 3 bölümden oluşmaktadır. İlk bölüm katılımcılara ait demografik bilgiler, ikinci bölüm katılımcıların erişilebilirlik konusunda farkındalık düzeylerini belirlemek için hazırlanan çoktan seçmeli sorular, üçüncü bölüm ise web sitelerinin engelli bireyler için erişilebilir olması için tasarımda ne gibi taktiklerin izlenmesi gerektiğini belirlemeye yönelik açık uçlu sorulardan oluşmaktadır. 16

17 /33 Yöntem VERİLERİN ANALİZİ: Demografik ve çoktan seçmeli sorulara yönelik görüşler yüzde ve frekans tabloları halinde sunulmuş, açık uçlu sorulara yönelik öğrenci görüşleri ise kavramlara göre kodlanarak içerik analizi yapılmıştır. Bu doğrultuda öncelikle her bir sorunun amacına yönelik öğrencilerin cevaplarından kodlar oluşturulmuş, bu kodlar sıklık açısından en fazla olandan en aza doğru sıralanarak tablolaştırılmıştır. 17

18 /33 Bulgular (Cinsiyet ve Okul) Cinsiyetn% Erkek11657 Kadın8743 Toplam203100 Tablo 1. Cinsiyete göre dağılımı Katılımcıların % 57’si erkek, %43’ü kadındır. Katılımcıların % 42’si Ege, %36’sı Hacettepe ve %22’si Karadeniz Teknik Üniversitesinde eğitim görmektedir. 18 Üniversiten% Ege 8542 Hacettepe 7436 KTÜ 4422 Toplam203100 Tablo 2. Üniversiteye göre dağılım

19 /33 Bulgular (HTML ve Tasarım Bilgisi) Tablo 4. HTML bilgi seviyesi Katılımcıların 73,8’i HTML düzeyi olarak kendilerini orta ve üstü düzeyde görmektedir. Çalışmaya katılan öğrencilerin kendilerini HTML konusunda yeterli gördüğünü söylememiz mümkündür. Katılımcıların 72,2’si kendilerini web tasarımı konusunda orta ve üstü düzeyde görmektedir. Katılımcıların web tasarım düzeyleri ile HTML bilgi düzeyleri paralellik göstermektedir. HTML Düzeyin% Yetersiz125,9 Düşük4120,2 Orta11657,1 Yüksek3416,7 Toplam203100,0 19 73,8 Web Tasarımı Düzeyin% Yetersiz94,4 Düşük4723,2 Orta12461,1 Yüksek2311,1 Toplam203100,0 Tablo 5. Web tasarım düzeyi 72,2

20 /33 Bulgular (Erişilebilirlik Eğitimi ve Mevzuat Bilgisi) Tablo 6. İnternet erişilebilirliği ile ilgili eğitim bilgisi Katılımcıların %64’ü İnternet erişilebilirliği ile ilgili daha önce herhangi bir eğitim almamıştır. Katılımcıların %91’inin engellilerin erişilebilirlik haklarına yönelik olarak hazırlanan yasal mevzuatlar hakkında bilgisi yoktur. Eğitim ve yasal mevzuat bilgisi eksikliğinin yüksek oranda olduğu tespit edilmiştir. Yanıtn% Evet7336 Hayır13064 Toplam203100 20 Tablo 7. Engellilerin erişilebilirlik haklarına ilişkin yasal mevzuat bilgisi Yanıtn% Evet199 Hayır18491 Toplam203100

21 /33 Bulgular (Erişilebilirlik Engellerinin Farkındalığı) Tablo 8. Engellilerin İnternet kullanırken karşılaştıkları problemlerin farkında mısınız? Katılımcıların %44,3’ü engelli bireylerin İnternet kullanırken karşılaştıkları problemleri tahmin edebilirken, %48,8’i yaşanan sıkıntıları bildiğini belirtmiştir. Katılımcıların % 93,1’i engellerin İnternet kullanırken sıkıntı yaşayacaklarının farkındadırlar. Görüşn% Bilmiyordum146,9 Tahmin ediyorum9044,3 Biliyorum9948,8 Toplam203100,0 21 93,1

22 /33 Bulgular (Erişilebilirlik Tasarım Bilgi Seviyesi) Tablo 9. Engellilerin İnternet kullanırken karşılaştıkları problemlere yönelik tasarım bilgi seviyeniz nedir? Katılımcıların %93,6’sı engelli bireylerin web sayfalarını kullanmalarına yönelik tasarım bilgisine sahip değildir. Öğrencilerin erişilebilir web sitesi tasarımına yönelik yüksek oranda eğitim eksikliği bulunduğu görülmektedir. Görüşn% Tasarımların nasıl yapıldığını bilmiyorum 19093,6 Tasarım ile ilgili daha önce çalışmıştım42 Erişilebilir sayfalar tasarlayabilirim94,4 Toplam203100,0 22

23 /33 Bulgular (WİEK Bilgisi) Tablo 10. Web İçeriği Erişilebilirlik Kılavuzu (Web Content Accessibility Guides-WCAG) hakkında bilgi seviyeniz nedir? Öğrencilerin WİEK ile ilgili bilgi düzeylerinin oldukça düşük olduğu görülmektedir. Katılımcıların yarısından fazlası (%51,7) WİEK’i hiç duymamıştır. Görüşn% Hiç duymadım10551,7 Düşük6431,5 Orta2813,8 Yüksek5 2,5 Uzman1 0,5 Toplam131100,0 23 16,8

24 /33 Bulgular (Görme engelli bireyler için tasarımda hangi taktikler izlenebilir) Web sayfalarının görme engelli bireyler için erişilebilir olması için katılımcılar: İşitsel birçok ögeyi içerisinde barındıran, Sesli yönlendirmeler, butonlar ve ikazların bulunduğu, Metin okuma özelliğinin yer aldığı, Yazıları okuma özelliğine sahip yazılımların entegre edilebildiği tasarımlar yapılması ve Görme engelli bireyler için özel olarak hazırlanan kabartmalı klavyeler ve Braille alfabesinin kullanılmasıyla erişilebilirliği arttıracağını belirtmişlerdir. 24

25 /33 Bulgular (İşitme engelli bireyler için tasarımda hangi taktikler izlenebilir) Web sayfalarının işitme engelli bireyler için erişilebilir olması için katılımcılar: Görsel birçok öğeye yer verilmesi, Alt yazı desteğinin olması, İşaret dili desteğinin olması gerektiği ifade etmişlerdir. Görsel anlatıma dayalı öğelerin olması gerekliliği sıkça tekrarlanan görüşler arasındadır. 25

26 /33 Bulgular (Bedensel engelli bireyler için tasarımda hangi taktikler izlenebilir) Web sayfalarının bedensel engelli bireyler için erişilebilir olması için: Göz hareketlerini algılayabilen ve bunu uygulayabilen, Sesli komutlar ile çalışabilen, Anlaşılır ve sade tasarımların yapılması gerektiği birçok katılımcı tarafından vurgulanmıştır. 26

27 /33 Bulgular (Erişilebilirlik farkındalık seviyesinin arttırılmasına yönelik neler yapılmalıdır) Erişilebilirlik farkındalık seviyesinin arttırılmasına yönelik olarak eğitim programlarında ya da web sayfası tasarımı ile ilgili derslerde neler yapılmalıdır sorusuna ilişkin katılımcılar: Engellilere yönelik farkındalığın arttırılacağı sunum, proje ve tanıtımların yapılması, Engelli bireylere fırsat eşitliği şansının verilmesi, Konu ile ilgili toplantı, seminer ve panellerin düzenlenmesi Erişilebilirlik konusu ile ilgili yeni bir ders açılması ya da var olan bir dersin içeriğine dâhil edilmesi, Tasarlanan web sayfalarının engelli bireyler tarafından da kullanılabilecek şekilde tasarlanması gerektiğini belirtmişlerdir. 27

28 /33 Sonuç ve Tartışma Araştırmaya katılan öğrencilerin HTML bilgi düzeyleri ile Web Tasarımı bilgi düzeyleri paralellik göstermektedir. Genel olarak öğrencilerin bu alanlardaki bilgi düzeyleri orta ve üstünde çıkmıştır. Bu duruma neden olarak, çalışmaya katılan öğrencilerin çoğunlukla 3. sınıf olması gösterilebilir. Öğrenciler bu aşamaya kadar aldıkları dersler ile HTML bilgilerini geliştirme fırsatı yakalamaktadır. 28

29 /33 Sonuç ve Tartışma Katılımcıların yarıdan fazlasının İnternet erişilebilirliği kavramı hakkında bilgi sahibi olmadığı sonucuna ulaşılmıştır. İnternet erişilebilirliği konusunda birçoğunun bilgi sahibi olmamasının yanı sıra katılımcıların birçoğunun engellilerin erişilebilirlik haklarına yönelik yasal mevzuatlar hakkında da bilgi sahibi olmadıkları görülmüştür. Bu bulgu, tek başına yeterli olmamakla birlikte öğrencilerin farkındalık düzeylerinin ve erişilebilirlik bilgi seviyelerinin düşük olduğunu destekleyen bir bulgudur. 29

30 /33 Sonuç ve Tartışma Engelli bireylerin İnterneti kullanırken karşılaştıkları problemlere ilişkin olarak; katılımcıların yaklaşık yarısı engelli bireylerin İnternet kullanırken karşılaştığı problemleri somut olarak bilmemektedir. Öğrencilerin büyük bir çoğunluğu engellilere yönelik web sayfalarının nasıl tasarlandığı konusunda bilgi sahibi değildir. Bu konu ile ilgili çalışan çok az katılımcının olduğu gözlenmiştir. Bu bulgu da yine öğrencilerin farkındalık düzeylerinin çok düşük olduğu yönündedir. 30

31 /33 Sonuç ve Tartışma Katılımcıların WİEK hakkında bilgi seviyelerinin de yine çok düşük olduğu bulgusuna ulaşılmıştır. Öğrencilerin yarıdan fazlası bu kılavuzu hiç duymadığını ve çok az bilgi sahibi olduğunu belirtmiştir. 31

32 /33 Sonuç ve Tartışma Bu çalışmada BÖTE Bölümü’nde öğrenimlerine devam eden öğrencilerin engelliler için web erişilebilirlik farkındalığı belirlenmeye çalışılmıştır. Verilerin analizi ve yorumlanması sonucunda öğrencilerin farkındalık düzeylerinin ve erişilebilirlik bilgi seviyelerinin düşük seviyede olduğu söylenebilir. Gelecek araştırmalarda bu seviyenin neden düşük çıktığı veya nasıl yükseltilebileceğine ilişkin olarak öğrenciler ile görüşmeler yapılabilir. Bu konuda çalışan farklı uzmanlar ile erişilebilirliğe yönelik farkındalık konusu detaylandırılıp görüşmeler yapılabilir. 32

33 Teşekkürler… Güray ARIK Muhittin ŞAHİN Tansel TEPE Abdullah Yasin GÜNDÜZ Doç.Dr. Hakan TÜZÜN 33 Akademik Bilişim 2016, 03-05 Şubat 2016, Adnan Menderes Üniversitesi, Aydın