SES B İ LG İ S İ KADRİYE ATLI. Ses : Akciğerlerden çıkan havanın nefes borusu aracılığıyla yukarı çıkarak, gırtlaktaki ses tellerine çarpmasıyla oluşan.

... konulu sunumlar: "SES B İ LG İ S İ KADRİYE ATLI. Ses : Akciğerlerden çıkan havanın nefes borusu aracılığıyla yukarı çıkarak, gırtlaktaki ses tellerine çarpmasıyla oluşan."— Sunum transkripti:

1 SES B İ LG İ S İ KADRİYE ATLI

2 Ses : Akciğerlerden çıkan havanın nefes borusu aracılığıyla yukarı çıkarak, gırtlaktaki ses tellerine çarpmasıyla oluşan titreşimlere ses denir. Bir dilin en küçük birimi sestir. Konuşma ve Yazı : Düşünce, istek ve duyguların sözle anlatımı “konuşma”; harf, hece ya da resimlerle anlatımı “yazı” ile gerçekleşir.

3 Harf : Bir dilin başlıca seslerini yazıda göstermeye yarayan işaretlere denir. Bir dildeki harflerin bütünü o dilin alfabesini oluşturur. Hece : Bir dilin sesten sonraki en küçük birimi hecedir. Heceler bir veya birden fazla sesten oluşabilir. Ağzımızın bir hareketiyle çıkan tek veya birleşik sese hece denir. Her hecede mutlaka bir sesli olur. Bir kelimede kaç sesli varsa o kadar hece vardır.

4 Türkçenin başlıca ses özellikleri şunlardır: 1. Türkçe sözcükler büyük ve küçük ünlü uyumuna uyar. Ancak bu kurala uymayan çok az sayıda sözcük ve ekler vardır. (menfaati,saatler,otomobil,banyo,motor,otobüs,şof ör…) (menfaati,saatler,otomobil,banyo,motor,otobüs,şof ör…) 2. Türkçe sözcüklerde ilk heceden sonra (ikinci üçüncü hecelerde) o, ö ünlüsü bulunmaz. Bulunan sözcükler Türkçe değildir. Atom, horoz, radyo,sabun,salon, kavanoz,havlu vb. Atom, horoz, radyo,sabun,salon, kavanoz,havlu vb.

5 3. Türkçede uzun ünlü yoktur, âlim, nâzım, âşık gibi sözcükler Türkçe değildir. 4. İki ünlü yan yana gelmez. İki ünlü yan yana geliyorsa araya bir kaynaştırma sesi (harfi) girer. Oku-y-an, bağla-n-acak, masa- s-ı,su-y-u,eli-n-i, elli-ş-er vb.

6 İki ünlü yan yana bulunan saat, şair, şiir, fiil, muayene, reis, maalesef vb. Türkçe değildir. 5. Türkçe sözcüklerde f, h, j sesi yoktur. Mahkeme, tüfek, jilet, jandarma,hacim,havlu, fikir,sabah,ihsan, ajanda, vb.

7 Ancak tabiat taklidi seslerden oluşan sözcükler bu kuralın dışındadır. Fısıldamak, of,horlamak, vb. 6. Türkçede c, ğ, l, m, n, r, v, z sesleri sözcüğün başında bulunmaz. Yani bu seslerle başlayan sözcükler Türkçe değildir. Cami, lâle, marul, nane, raf, vazife, zerdali vb.

8 7. Sözcük sonunda b, d, c, g sesleri bulunmaz. Kitab, Murad, ümid,kebab,derd, ilac, vb. Bu seslerle biten sözcükler kitap, dert, ilaç,Murat,ümit,kebap biçiminde söylenir. 8. Sözcüğün başında iki ünsüz yan yana bulunmaz. Bulunanlar Türkçe değildir. Plan, kredi, tren,spor,stad,kredi,kroki, gram,

9 9. Sözcüğün sonunda üç ünsüz ses yan yana bulunmaz. Bulunanlar Türkçe değildir. Sfenks, kontr, 10. Sözcük kökünde aynı cinsten iki ünsüz yan yana bulunmaz. Millet, hürriyet, tasavvur, hassas, sıhhat,

10 SES TÜRLERİ Sesler, ses yolundan çıkışlarına göre ikiye ayrılır: 1. ÜNLÜLER (SESLİLER) 2. ÜNSÜZLER (SESSİZLER) ÜNLÜLER Ünlüler, ses yolundan hiçbir engele uğramadan çıkarlar. Tek başlarına okunur ve hece olabilirler. 8 ünlü vardır : a, e, ı, i, o, ö, u, ü. Bunlardan dördü ince (e, i, ö, ü), dördü kalın (a, ı, o,u) ünlüdür. Ünlüler söyleyiş özelliklerine, dilin ve ses yolunun aldığı biçimlere ve dudakların durumuna göre şu özellikleri gösterirler :

11 Söyleyiş özelliğine ve dilin durumuna göre ikiye ayrılır: a) Söyleyiş özelliğine göre ünlüler: Geniş Ünlüler : a, e, o, ö Dar Ünlüler : ı, i, u, ü b)Dudakların durumuna göre ünlüler : Düz Ünlüler : a, e, ı, i, Yuvarlak Ünlüler : o, ö, u, ü ŞEMA : DÜZ ÜNLÜLERYUVARLAK ÜNLÜLER Geniş DarGeniş Dar KALIN a ı o u İNCE e iö ü Bu tabloya göre her ünlünün 3 özelliği vardır: a ünlüsü ; kalın, düz ve geniş...

12 ÜNLÜ UYUMLARI 1. BÜYÜK ÜNLÜ (SESLİ) UYUMU 2. KÜÇÜK ÜNLÜ (SESLİ) UYUMU 1.BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU Türkçe’de sözcüklerde genel olarak, kalın ünlülerden sonra kalın, ince ünlülerden sonra ince ünlü gelir. e, i, ö, ü e, i, ö, ü a, ı, o,u a, ı, o,u Türkçe’yi başka dillerden ayıran bu temel özelliğe büyük ünlü uyumu denir. (Çocuklar, çiçekler, güzel). Bu durum, kelimenin Türkçe olup olmadığını bize gösterir.

13 Zamanla ses değişikliğine uğramış bazı sözcüklerde bu kurala aykırılık olabilir. Ama bu kelimeler Türkçe sayılır : elma < alma, anne < ana, dahi <takı, hani < kanı, hangi < kangı, inanmak < ınanmak, kardeş < karındaş, şişman < şışman, çamur< çamır …

14 ·Tek heceli kelimelerde bu kural aranmaz. ·Birleşik kelimelerde aranmaz. Kelimeler birleşikken uymaz, ayrı ayrı incelendiğinde uyarsa bu tür kelimeler Türkçe’nin yapısına uygundur. Hanımeli....hanım + eli

15 ·Kök veya gövde halindeyken büyük ünlü uyumuna uyduğu halde - yor, - ki, - ken, - leyin, - imtıra k, - gil eklerini aldığında kurala uymayan kelimelerde özel durumdadır. Getiri-yor, Sabah-ki, Yeşil- imtırak...

16 NOT : Bazı yabancı kel. Tesadüfen uyuma uyabilir. Bunun Türkçe olup olmadığını diğer kurallara bakarak karar vereceğiz. (Cennet : Türkçe’de kel. –c- harfi ile başlamaz) **** Yukarıda belirtilen durumlar dışında, bir sözcük b.ünlü uyumuna aykırı yapıda ise, o sözcük yabancı kökenlidir. Dünya, otomobil, kitap...Bu kelimeler yabancı kökenli olduğundan b.ünlü uyumuna uymazlar.

17 2.KÜÇÜK ÜNLÜ (SESLİ) UYUMU Bir kelimenin ilk hecesinde düz sesli harf (a,e,ı,i) varsa, diğer hecelerinde de düz sesli harf olması gerekir. Kelimenin ilk hecesinde yuvarlak sesli harf (o,ö,u,ü) varsa, diğer hecelerinde ya düz- geniş (a,e), ya da dar-yuvarlak (u,ü) sesli harf bulunması gerekir. Buna küçük ünlü uyumu kuralı denir. a,e,ı,i a,e,ı,i // o,ö,u,ü a,e u, ü

18 K. ünlü uyumuna uyan kelimelere örnek : Kalem, kitap, merak, sevgi, odun K.Ünlü uyumuna uymayan kelimelere örnek: Horoz,palto, karton,havlu,atom,radyo,kavanoz, sembol, karpu z..

19 **Bazı kelimeler k.ünlü uyumuna uyduğu halde b.ünlü uyumuna uymayabilir: Kalem, kitap... Buna göre bir kelimenin Türkçe olabilmesi için her iki kurala da uyması gerekir. ·B. ünlü uyumu incelenirken kelimelerin tüm heceleri dikkate alınır. Yani dört heceli bir kelimede ilk üç hece büyük ünlü uyumuna uyarken, son hece uyumu bozuyorsa, bu kelimeler kurala uymamış olur. Getiriyor, otururken...

20 · Kuraldışı : -a- sesinden sonra ikinci hecede b-m-v-p seslerinden biriyle başlıyorsa bu durumda ikinci hecede –u- olabilir. Bu tür kelimeler k.ünlü uyumuna uymamasına rağmen Türkçe’dir. Örnek: Hamur, avuç, sabun, çamur, kavun, kalbur, çabuk, karpuz, tavuk, kabuk, kaput, yağmur, havuç, çaput, yamuk...

21 ÜNSÜZLERLER VE ÜNSÜZ UYUMLARI, ÜNSÜZLERLE İLGİLİ KURALLAR Dilimizdeki 29 harften 21’i ünsüzdür. (sessiz harf). Bunlar aşağıdaki tablo gruplandırılmıştır: Yumuşak (Söylenişi yumuşak, ağızdan titreşimli çıkan) Sert (Söyl.kuvvetli, sert,ağızdan titreşimsiz SürekliĞ,J,L,M,N,R,V,Y,ZF,H,S,Ş SüreksizB,C,D,GP,Ç,T,K

22 Sürekli Ünsüzler: Başlarına bir ünlü geldiğinde söylenişi uzayıp giden yani sürekli söylenebilen ünsüzlerdir. Örn. : z sesi, ezzzzz..., effffffffff, Essssssss, Süreksiz Ünsüzler: Başlarına bir ünlü geldiğinde sürekli söylenemeyen ünsüzlerdir. Örn.: k sesi, ek, eb, ec … (Ses kesiliyor, devam etmiyor.)

23 SES OLAYLARI

24 1. ÜNSÜZ YUMUŞAMASI (SERT SESSİZLERİN YUMUŞAMASI) (Ünsüz değişimi / Ünsüz Değişmesi ) Sonunda p-ç-t-k harfleri (süreksiz-sert) bulunan kelimelere ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde sert olan p-ç-t-k harfleri yumuşar. Yani b,c,d,g (ğ) ‘ye dönüşür. Bu kurala ünsüz yumuşaması denir.

25 p-b’ye, ç-ç’ye, t-d’ye, k-ğ’ ye (-bazen de g’ye -) dönüşür.

26 kitap – ım....Kitabım, öbek-i…öbeği çiçek-imiz … çiçeğimiz, umut –u umudu ahenk-e...ahenge, sağlık-ı...sağlığı mehtap-ı …. mehtabı yaprak-ı…yaprağı vücut-um….. Vücudum, kap-ı…kabı Renk-i….. Rengi, Dert-i….. Derdi, Art art--a…. Art arda, borç-a… borca

27 Özel Durumlar: 1. Tek heceli kelimelerin çoğunda yumuşama olmaz. Örnek: İç – imiz,çit-i,çöp-ü,tek-i,maç-a,top-a 2. Tek heceli kelimelerin bazısında ise yumuşama olur. Örnek: Kap-ın...kabın 3. Özel isimlerde kesinlikle yumuşama olmaz. Örnek: Ürgüp’ e, Zeynep’in, Yozgat ‘a, Mehmet’in, Zonguldak’ın

28 4. Dilimize Batı ve Doğu dillerinden girmiş birçok kelimede yumuşama olmaz. Örnek : Devlet-imiz, Tank-ın, Hukuk-un, Hürriyet- imiz, Sanat-ın, Millet-in 5. Fiil kök veya gövdelerine çeşitli yapım ekleri getirilerek türetilen bazı kelimelerde yumuşama olmaz. Örnek: Taşı-t-ımız, Kon-u-t-un DİKKAT : Ünsüz yumuşaması kuralına uymayan kelimeleri, yumuşatarak yazmak yanlıştır. Zonguldak’a gittik (Doğru), Zonguldağ’a gittik. (Yanlış)

29 2. ÜNSÜZ BENZEŞMESİ ( ÜNSÜZ SERTLEŞMESİ ) P, ç, t, k, f, h, s,ş harfleri ile biten bir kelimeye c, d, g harfleri ile başlayan bir ek gelirse, ekin başındaki yumuşak harfler sertleşir. Buna göre; c-ç, d-t, g-k olur. NOT : Bu kural, sayıların rakamla yazılışlarında da geçerlidir. Buna göre rakamlar okunur ve okunuşu p, ç, t, k, f, h, s, ş harflerinden biriyle biterse, ekler de sertleşir. Buna uyulmazsa yazım yanlışı yapılmış olur. Örnek : Saat 3’de geldim. (Yanlış), Saat 3’te geldim (Doğru), 5’te,1954’te

30 Kebap-cı...kebapçı, Yavaş-ca...yavaşça, Ayak-cak...ayakçak, ayak-da...ayakta, yurt-dan...yurttan, ses-deş...sesteş, yap-dı...yaptı, aç-dır...açtır, at-gı...atkı, seç-gin...seçkin, çalış-gan...çalışkan, kıs-gaç...kıskaç... Dişçi, suskun, dostça, çalışkan

31 Özel Durumlar: 1.Bazı birleşik kelimelerin bu kurala uymadığı görülür : Dikdörtgen,Ahmetgil,Akciğer... 2.Bazı matematik terimlerinin bu kurala uymadığı görülür: Üçgen, beşgen.. 3.–De, da bağlacı, başlı başına bir kelime olduğu için p, ç,t,k,f,h,s,ş harfleriyle biten kelimelerden sonra gelse bile sertleşme kuralına uymaz. Zaten de, da bağlacını –d, ekinden ayıran en önemli özelliklerden biri de budur. Örnek: Gitsek de olur, gitmesek de..

32 3.ÜNLÜ DARALMASI (DARLAŞMA) Bir kelimede düz-geniş ünlülerden (a, e) sonra –yor eki gelirse, bu ünlüleri darlaştırarak –ı-i-u-ü ‘ye dönüştürür. Geniş olan ünlülerin daraldığı için bu kurala ünlü daralması denir.

33 Yazma-yor...yazmıyor, anla-yor...anlıyor, hopla-yor...hopluyor bekl-e-yor > bekl-i-yor kalm-a-yor > kalm-ı-yor özl-e-yor > özl-ü-yor soll-a-yor > soll-u-yor Gülmeyor…gülmüyor Sevmeyor…sevmiyor Görmeyor…görmüyor Süsleyor…süslüyor Kanayor…kanıyor Gözleyor…gözlüyor

34 ** Sil-yor>siliyor Al-yor>alıyor Yansı-yor>yansıyor Kelimelerinde ünlü daralması yoktur. *** Ancak tek heceli olan “de-, ye-,ne- ” kelimeleri, kendinden sonra gelen “y” sesinden dolayı darlaşabilir. de-y-en > diyen ye-y-ecek>yiyecek de-y-erek>diyerek ye-y-en>yiyen ne-ye>niye

35 Dilimizde birçok yerde, yanlış ünlü daralması da yapıldığı görülür. Kaynaştırma harflerinden y’den önce gelen a, e ünlüleri konuşmada daralabilir. Ama bu daralma yazıda gösterilmemelidir. Almayan (Doğru)... Almıyan (Yanlış), Bekleyecek (Doğru)...Bekliyecek (Yanlış) “gelmiyecek” diye değil “gelmeyecek” diye yazılır ; keza “anlıyacak”, “bekliyecek”, “söyliyecek” fiilleri de bu şekilleriyle yanlıştı r.

36 4.ÜNLÜ DÜŞMESİ (HECE DÜŞMESİ, SES DÜŞMESİ) : a)İkinci hecesinde dar ünlü (ı,i,u,ü) bulunan bazı kelimelere, sesli harfle başlayan bir ek gelirse, ikinci hecedeki dar ünlü düşer. ağız-a>ağza burun-a>burna beyin-e>beyne boyun-a>boyna omuz-a>omza göğüs-e>göğse karın-ı>karnı beyin-e>beyne kayın-ı>kaynı oğul-u>oğlu gönül-ü>gönlü akıl-ı>aklı

37 2.İki heceli olup ikinci hecesinde dar bir ünlü bulunan yabancı dilden dilimize geçmiş kelimeler: sabır-ı>sabrıfikir-i>fikri şükür-ü>şükrü zikir-i>zikri zehir-i>zehri gayr-ı>gayrı kayıp ol->kaybol- emir-e>emre 3.İkinci hecesinde dar bir ünlü bulunan kimi fiillere ünlüyle başlayan bir ek gelirse : devir-ik>devri sıyır-ık>sıyrık süpür-ün>süprüntü kıvır-ım>kıvrım çevir-il->çevril- ayır-ıl>ayrıl-

38 4.Bazı birleşik kelimelerin teşkilinde : Pazar+ertesi>pazartesi kayın+ana>kaynana Cuma+ertesi>Cumartesi kahve+altı>kahvaltı Pek+iyi>peki ne+asıl >nasıl ne+için>niçin Not: “Assubay” imlâsı yanlıştır, doğrusu “astsubay ”dır.

39 5.Yapım eki almış bazı kelimelerde: sarı-ar->sararmak oyun-a>oyna- uyu-ku>uyku sızı-la>sızla- yalın-ız>yalnız yanıl-ış>yanlış ileri-le->ilerle ileri-de>ilerde Çevir-e> çevr koku-lamak>koklamak yumur-lamak>yumurtlamak Not: ”Aşağıda”, “yukarıda”,”nereden”,”burada”,”şurada” kelimelerini “aşağda”, “yukarda”,”nerden”, ”şurdan” ve “burdan” şeklinde yazmak yanlıştır.

40 5.ÜNLÜ TÜREMESİ Bazı kelimelerin anlam yönünden küçültülmesi veya pekiştirilmesi sırasında kelimelerin kökü ile aldığı ekin arasına bir ünlü gelebilir. Buna ünlü türemesi denir. Ünlü türemesi hece sayısını artırır. Genç-cik>gencecik yapayalnız sapasağlam Bir-cik>biricik çepeçevre Az-cık>azcık Dar-cık>daracık

41 Ünsüzle biten fiil köklerine şimdiki zaman eki –yor eki getirildiği zaman: Yaz-ı-yor Çiz-i-yor Boz-u-yor Çöz-ü-yor Kas,sev,kov,döv,çal,kal,bas,çırp,kes,y el,ver,sor,toz,söv,gül,döv...

42 6.ÜNSÜZ TÜREMESİ Bazı tek heceli kelimeler ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında veya “etmek, eylemek, olmak” yardımcı fiilleriyle birleştiklerinde asıl kelimenin sonundaki ünsüz ikizleşir. Buna ünsüz türemesi denir. Ünsüz türemesi hece sayısını değiştirmez.

43 **Bir isimle bir yardımcı fiilin yan yana geldiği bazı kelimelerde ismin sonundaki ünsüz ikizleşir. Af-etmek>affetmek His-etmek>hissetmek Zan-ımca>zannımca Hal-etmek>halletmek Red-etmek>reddetme k

44 7.ÜNSÜZ DÜŞMESİ “- k” ünsüzü ile biten bazı kelimelere –cik, -cek küçültme ve sevgi ekleri getirildiğinde kelimenin sonundaki –k sesinin düştüğü görülür. Buna ünsüz düşmesi denir. Küçük-cük>küçücük Minik-cik>minicik Ufak-cık>ufacık Büyük-cek>büyücek Yumuşak-cık>yumuşacık Alçak-cık>alçacık Çabuk-cak>çabucak Öpüş-cük>öpücük Gülüş-cük>gülücük İstisna: Kulak-cık>kulakçık Kapak- cık>kapakçık

45 **Bazen –l, -msa ekleri de ünsüz düşmesine neden olur: Örnek: Ufak-l...ufalmak, alçak-l… alçalmak Yüksek-l>yükselmek küçük-mse...küçümsemek.

46 8.ÜNSÜZ BENZEŞMESİ (N-M DEĞİŞMESİ) Dudak ünsüzlerinden olan –b harfi, kendisinden önce gelen diş ünsüzü –n’yi dudak ünsüzü olan –m’ye dönüştürür. Buna göre bir dudak ünsüzü (b), bir diş ünsüzünü (n), kendisine benzetmiş olur. Bu durumda ünsüz değişimi de söz konusudur. Çünkü n ile m birbirlerinin yerini almıştır.

47 Penbe→pembe, canbaz→cambaz, saklanbaç →saklambaç, anbar→ambar, tenbel→ tembel, çarşanba→Çarşamba, : Çenber...çember, tonbul...tombul Sünbül-sümbül, Perşenbe-Perşembe, Canbaz-cambaz, Dolanbaç-dolambaç →Özel isimlerde ve birleşik kelimelerde olmaz: İstanbul, Safranbolu, binbaşı, onbaşı,sonbahar...

48 9.ÜNLÜ DEĞİŞMESİ Daha önce belirtildiği gibi Türkçe’de kelimeler ek aldığında, köklerinde değişiklik olmaz. Bu kural iki kelime için geçersizdir. Buna göre, “ben, sen” sözcüklerine ismin –e hali (yönelme durumu) eki getirildiğinde kökteki e sesleri a’ya dönüşür. Buna ünlü değişmesi denir. Örnek: Ben-e...bana, Sen-e....sana

49 10.KAYNAŞMA (KAYNAŞTIRMA) Türkçe kelimelerde iki sesli harf yan yana gelmez. Bu nedenle sesli harfle biten bir kelimeye, sesli harfle başlayan bir ek gelirse, iki seslinin arasına bir sessiz girer. Bu sessiz, iki sesliyi kaynaştırır. Bu sessiz harfe kaynaşma (kaynaştırma) harfi, bu olaya da kaynaşma (kaynaştırma) denir. Bazı kaynaklarda yardımcı ünsüz olarak da adlandırılan kaynaştırma harfleri –y-ş-s-n’ dir. Kaynaşma harfleri daha çok isim tamlamalarında kullanılır.

50 Örnek : Kapı-y-ı, Akşam sefa-s-ı Araba-ı→arabayı, Amasya-a→ Amasya’ya, kapıcı-ın→ kapıcının, araba-ı→arabası… NOT : -Ş kaynaştırma harfi, bazen sözcüğün sonundaki –ş ile karıştırılır. Buna dikkat etmek gerekir. Altı-ş-ar, yedi-şe- er (Kaynaşma var) Beş-er (Kaynaşma yok)

51 NOT :→Bazı durumlarda ise iki ünlü yan yana gelmediği halde araya n ünsüzü girebilir.Buna “koruyucu ünsüz” denir: o- da → onda, bu- dan → bundan, şu- u→şunu… →İsim tamlamasında kaynaştırma harfi n ve s dir.Ancak su ve ne kelimeleri hariç.Bunlarda kaynaştırma harfi y dir: Suyun suyu, neyin nesi…(ÖSS sorusu)

52 11.ULAMA Cümle içerisinde sessizle biten bir kelimeden sonra, sesliyle başlayan bir kelime gelirse, bu iki kelime okunuşta birleşir. Buna ulama denir. Ulamanın olabilmesi için kelimelerin arasında hiçbir noktalama işareti bulunmamalıdır. Aşağıdaki cümlelerde ulama vardır: Sensiz olamam, Senden ayrılamam, okullar açıl dı.