HUKUK METODOLOJİSİ-4 YRD.DOÇ.DR. AHMET K. MASTI. NORMLAR HİYERARŞİSİ ANAYASA KANUN, KHK TÜZÜK YÖNETMELİK YÖNERGE, TALİMAT EMİR.

... konulu sunumlar: "HUKUK METODOLOJİSİ-4 YRD.DOÇ.DR. AHMET K. MASTI. NORMLAR HİYERARŞİSİ ANAYASA KANUN, KHK TÜZÜK YÖNETMELİK YÖNERGE, TALİMAT EMİR."— Sunum transkripti:

1 HUKUK METODOLOJİSİ-4 YRD.DOÇ.DR. AHMET K. MASTI

2 NORMLAR HİYERARŞİSİ ANAYASA KANUN, KHK TÜZÜK YÖNETMELİK YÖNERGE, TALİMAT EMİR

3 POZİTİF HUKUKUN UYGULANMASI Yalnız belirli bir kişi veya olayı değil, bir konudaki muhtemel tüm olaylarla ilgili alanı düzenlemeyi amaçladığı için, hukuk kuralları genel, soyut ve objektif niteliktedir. Genel, soyut ve objektif kuralların içerikleriyle ilgili somut olaylara tatbik edilmesi ve bu şekilde o olayın hukuk kuralı çerçevesinde bir sonuca bağlanmasına “hukukun uygulanması” adı verilir. Yani Hakimin hüküm vermesidir.

4 POZİTİF HUKUKUN UYGULANMASI Hakimin hüküm vermesi yani kesin hüküm, ortaya çıkan iradi bir işlem olmakla birlikte; bu işlemin hem gerekçelendirme açısından hem de mantıksal olarak bir temele oturtulması gerekir.

5 POZİTİF HUKUKUN UYGULANMASI Hukukun uygulanmasının hukuksal araçlar açısından sıralaması: - Pozitif hukukun içeriğini kavramak - Hukukun yorumlanması - Boşlukların doldurulması - Hukukun sistemleştirilmesi Birbirini takip eden bu uygulama süreçlerinden herhangi bir aşamada hukuksal sorunun çözülmesi sağlanıyorsa uygulama o aşamada biter.

6 POZİTİF HUKUKUN UYGULANMASI Pozitif hukukun içeriğinin saptanması Dogmatik hukuk bilimi, yürürlükte bulunan hukukun içeriğini açıklamak, varsa kusurlarını ortadan kaldırmak, kısacası hukukun biçimlendirmesini sürdürmekle onu uygulanabilir bir duruma getirmeye çalışır. Pozitif hukuk kişiler arasındaki ve kişilerle devlet arasındaki ilişkilerin hukuksal açıdan nasıl olması gerektiğini belirleyen kurallar bütünü olarak kişilere haklar tanır ve ödevler yükler. Kişiler arası özel hukuk ilişkilerini düzenleyen kurallar bütünü özel hukuk iken kişi ile devlet ya da devletin fonksiyonlarını gerçekleştiren kamu kuruluşları arasındaki ya da bu kuruluşların birbiri ile olan ilişkilerini düzenleyen kurallar ise kamu hukukunu oluşturur.

7 POZİTİF HUKUKUN UYGULANMASI USUL HUKUKU: Hukuksal bir çekişme durumunda hakların korunması için gerekli uygulamanın nasıl yapılacağı ya da uygulama sonucu ortaya çıkan yaptırımın yerine getirilme koşullarını belirler. HUKUKİ MUHAKEME: Çok farklı özellikler gösteren somut durumlarda, sübjektif hakları yürürlükteki hukukla koruduğu oranda, soyut kuralları somutlaştırarak hukukun gerçekleşmesini sağlar.

8 POZİTİF HUKUKUN UYGULANMASI İHKAKI HAK: Kendi kendine hak alma Devlet hukuksal sorunun çözülebilmesi için olanak sunduğu oranda kendi kendine hak almayı yasaklamıştır. Bu yasaklama hakların yerine getirilmesini devletin üstlenmesi anlamına gelir ve devlete sorumluluk yükler.

9 POZİTİF HUKUKUN UYGULANMASI HUKUKUN UYGULANMASININ AŞAMALARI - Hakların belirlenmesi - Hakların korunması - Hakların kabul ettirilmesi yani yerine getirilmesi

10 POZİTİF HUKUKUN UYGULANMASI GEREKÇE Köken bakımından “neden” kavramına dayanmaktadır. İyi bir kararda hakim bu karara ne şekilde ulaştığını açıklamalıdır. Çağdaş ve adil yargı düzeninin var olması için “yargı kararlarının gerekçeli olması” gerekmektedir. (Any Md.141) Bu nedenle yargı kararlarının zorunlu şartıdır. Uluslararası hukuk açısından da gerekçe önem arz etmektedir.

11 POZİTİF HUKUKUN UYGULANMASI HUKUSAL YARGILAMANIN BAŞARISI - Çabukluk - Normların kesin uygulanması -Benzer olaylarda benzer sonuçların verilebilmesi ile sağlanır. Bu koşulların varlığı ile muhakemede «adil yargılanma hakkı» gerçekleşir.

12 POZİTİF HUKUKUN UYGULANMASI ADİL YARGILANMA HAKKI Uygun bir sürede, yasal, bağımsız ve yansız bir mahkemede yargılanmayı, masumiyet karinesini ve mahkemenin kararlarının gerekçeli olmasını kapsar.

13 POZİTİF HUKUKUN UYGULANMASI Mahkemelerin Bağımsızlığı: Yargılama makamını işgal eden hakimlerin bağımsız olması, görev yaparken hiçbir etki ile baskı altında kalmaması ve hiçbir kişi veya makamdan emir almaması, kısaca özgür olmasıdır. Hakimin tarafsızlığı: Hakimin yargılama yaparken yan tutmaması, taraflara karşı objektif olması ve kişiliğinden sıyrılabilmesidir.

14 POZİTİF HUKUKUN UYGULANMASI Gerekçenin Kapsamı Anayasamızla tüm yargı kararlarının gerekçeli olması Kabul edilmiştir. İş yoğunluğu ve alışkanlıklarla “kalıp gerekçeler” yazılması aslında bir geçersizlik hali olarak anlaşılabilir. Gerekçesizlik nedeniyle temyiz edilebilme koşulu olarak gerekçenin iç ve dış gerekçe noksanları biçiminde bir ayırıma tabi tutulmaktadır.

15 POZİTİF HUKUKUN UYGULANMASI 1-Dış gerekçe noksanı: Hakimin verdiği hükmün dayanağı olan maddi ve hukuki unsurları göstermemesi durumunda söz edilir. Tam gerekçesizlik söz konusudur. Gerekçenin gösterilmiş olmasına rağmen, gerekçe ile karar arasında mantıksal bir bağlantının kurulamıyor olması da tam gerekçesizliktir.

16 POZİTİF HUKUKUN UYGULANMASI 2-İç gerekçe noksanı: Gerekçe olarak gösterilen hukuksal dayanağın, somut olayda temellendirilmesi mümkün değilse iç gerekçe noksanıdır. Mahkeme, kural olarak, kararın dayanaklarını gerekçelendirmiştir; ancak kararda başka bir sonuca götürebilecek önemli olan unsurlar tartışılmamıştır.

17 POZİTİF HUKUKUN UYGULANMASI Tüm unsurlar tek başına ve birlikte değerlendirilmesinde doğru hususlarda hareket edildiği hallerde mantık gereği, yanlış sonuçlara varılmasında da gerekçe noksanı vardır. Gerekçe hem hukuk kuralına hem de mantık ve tecrübe kurallarına ters düşmemelidir. Aksi halde gerekçe noksanından söz edilir. Mahkemeler, dayandıkları gerekçelerin başka sonuçlar çıkarılmasına olanak vermeyecek tarzda olmasına özen göstermelidirler; bu nedenle hükmün akli gerekçelere dayandırılması zorunludur.

18 POZİTİF HUKUKUN UYGULANMASI TEKNİK OLARAK UYGULAMA İLE İLGİLİ SORUNLAR Hukukun anlamlandırılması belli bir mantıksal sıralama içerisinde yapılmalıdır, bu sıralama: 1-Yargıç hukuksal olayı hukuk açısından isimlendirecektir, 2-İsimlendirilen olay için uygulanabilecek bir kuralın varlığını belirleyecek, bulunan kuralın gerçekten uygulanıp uygulanamayacağını araştıracaktır, 3-Uygulama olanağının varlığı, bağlantılı hükümler ve bağlantılı hukuksal isimlendirmelerle ilişkisi değerlendirilecektir, 4-Çerçevesi çizilmiş olan hukuksal durum için bulunan yasal platformun hukukun temel ilkelerine özellikle de anayasaya uygunluğunu kontrol edecektir, 5-Bütün bu aşamalardan sonra hukuk normu somut hukuksal olaya uygulanacaktır.

19 POZİTİF HUKUKUN UYGULANMASI Bu aşamalardan herhangi birinde çözümlendirilemeyen olay karşısında bizim hukuk sistemimiz boşluk doldurma mekanizmasının işletileceğini kabul etmiştir.

20 Hukukun Yazılı Kaynakları  Kanunlar dört aşamadan geçerek yürürlüğe girerler Öneri Bakanlar Kurulu (Kanun Tasarısı) Milletvekilleri (Kanun Teklifi) Görüşme TBMM İç Tüzük esaslarına göre görüşür. Kabul Toplantıya katılanların salt çoğunluğu Yayım Cumhurbaşkanı 15 Gün içinde Onay Geri Gönderme TBMM Değişiklik Aynen kabul POZİTİF HUKUKUN UYGULANMASI

21 NORMUN YÜRÜRLÜĞE GİRMESİ 23 MAYIS 1928 tarih ve 1322 sayılı Kanunların ve Nizamnamelerin Sureti Neşir ve İlanı ve meriyet tarihi hakkında kanun- 45 gün

22 POZİTİF HUKUKUN UYGULANMASI NORMUN YÜRÜRLÜKTEN KALKMASI Süreli yasalar dışındaki yasa türlerinin yürürlükten kaldırılması için 3 olasılık mevcuttur. 1.Açık Yürürlükten Kalkma: Yasa koyucunun, yürürlükte olan bir yasayı başka bir yasayla yürürlükten kaldırıldığını açıkça belirtmesi durumudur. İlga yasası denir. Yeni yasada «…. Diğer yasaların bu yasaya uymayan hükümleri mülgadır.» biçimindeki kaldırıcı bir hükümle de açık yürürlükten kaldırma yapılabilir.

23 POZİTİF HUKUKUN UYGULANMASI NORMUN YÜRÜRLÜKTEN KALKMASI 2-Örtülü Yürürlükten Kalkma: Yeni tarihli kanun yürürlükte olan bir kanunu veya onun bir maddesini açıkça yürürlükten kaldırmamakla beraber onunla bağdaşmayacak hükümleri içermesi durumunda örtülü yürürlükten kaldırma söz konusu olur.

24 POZİTİF HUKUKUN UYGULANMASI 3-Özel Durumlar: Bir konuyu düzenleyen iki ayrı yasanın aynı anda yürürlükte bulunması durumlarının da yürürlük açısından bir çözüme bağlanması gerekir. Eğer hükümler çelişik değilse sorun yoktur ancak çelişikse çözümlenmesi, çoğunlukla yürürlük tarihi eski alan hükümsüz olur.

25 Uygulamada Özel Durumlar  Üst Kanun (Lex Superior) İlkesi: Birbiri ile çatışan iki hukuk kuralı arasında astlık-üstlük ilişkisi varsa, üst kuralın dediği olur, alt kural ihmal edilir.  Sonraki Kanun (Lex Posterior) İlkesi: Normlar hiyerarşisinde aynı düzeyde yer alan ve birbirleriyle çatışan iki hukuk kuralı varsa, bunlardan sonraki tarihte yürürlüğe giren giren kuralın, önceki kuralı zımnen ilga ettiği kabul edilir.

26 Uygulamada Özel Durumlar  Özel Kanun (Lex Specialis) İlkesi: Aynı düzeyde yer alan ve aynı düzeyde iki hüküm arasında çelişki varsa, özel hüküm niteliğindeki hüküm uygulanır, genel hüküm niteliğindeki ise ihmal edilir.

27 27/27 Normun Yer Bakımından Uygulanması  Mülkilik İlkesi: Bir devletin kanunu, bu devletin ülkesinin sınırları içerisinde yerli ve yabancı herkese uygulanır. (Kamu hukukunda uygulanır.)  Şahsilik İlkesi: Bir devletin vatandaşı yabancı ülkede bulunda bile yine vatandaşı olduğu ülkenin kanunlarına tabidir. (Özel hukukta uygulanır.)

28 28/27 Kanunların Zaman Bakımından Uygulanması Kanunda açık hüküm varsa o tarihte Yürürlükten Çıkma İptal Zımni Yürürlüğe Girme Yoksa yayından 45 gün sonra Kendiliğinden İlga Sarih

29 29/27 Hukukun Uygulanmasında Yorum Yorum; kanunun gerçek anlam ve kapsamını tespit etme faaliyetidir. Kanunun anlamı belirsiz ise, hakim önce “yorum” yaparak kanunun anlamını belirginleştirir ve sonra da uygular.

30 Hukukun Uygulanmasında Yorum Yoruma ihtiyaç duyulmasının nedeni? -Dilin kullanımının yol açtığı sorunlar ve dilin yoruma ve boşluk oluşturmaya açık olmasıdır. Anlamı çeşitli ve açık olmayan kelimelerin olması -Dilin uzmanlık gerektiren alanlarda o Alana özgü bir anlama bürünmesidir, günlük konuşma dilinden alınan bir sözcük, teknik bir alanda farklı anlamda kullanılabilir. -Yasanın yetersizliği ya da çelişik oluşu da yoruma yol açabilir. -Yasaların zamanla eskimesi nedeniyle değişen koşullar nedeniyle yeni ihtiyaçları karşılayabilmesi için yoruma ihtiyaç duyulur.

31 POZİTİF HUKUKUN UYGULANMASI Yorum Türleri 1-Yasama Yorumu: Yasa koyucunun kendi iradesiyle ortaya koyduğu metnin, nasıl anlaşılmasını belirttiği yorum çeşididir. Yorum yargıya ait bir görev olduğu için 1982 Anayasasında yoktur. Yasama yorumu tüm mahkemeleri ve yargı organlarını bağlayıcıdır. Geriye etkilidir. Hukuk bilimi 2-Bilimsel Yorum: Hukuk bilimi ile uğraşanların pozitif hukuk kurallarını açıklama amacı ile yaptıkları kurumsal bir yorum türüdür. Mahkemeleri bağlayıcı gücü yoktur. Somut değil soyut çözümleri kapsar. Bilimsel içtihat. 3-Yargı Yorumu: Mahkemelerin somut uyuşmazlığı çözerken karşılaştıkları yorum problemlerini de hükme bağladıkları kararlar hakkındadır. Yargısal İçtihat

32 POZİTİF HUKUKUN UYGULANMASI YARGISAL İÇTİHAT Yargı organının bir dava ile ilgili yargılama faaliyeti sonucu verdiği, taraflar arasındaki dava ilişkisini sona erdiren yargı kararının gerekçesinden tümevarım yöntemi ile çıkarsanan ve hükmün temelini oluşturan esastır.

33 33/27 Yorumlamada Kullanılan Mantık Kuralları  Kıyas: Kanunda belirli bir durum için konulmuş bir kuralın, o duruma benzeyen fakat hakkında kanunda kural bulunmayan bir başka duruma uygulanmasıdır.  Evleviyet (Öncelik): Bir şeyin azı yasaksa çoğunun da yasak olması veya bir şeyin çoğuna izin verilmişse azına da izin verilmesidir.

34 34/27 Aksi ile Kanıt: Bir hukuk kuralının belirli bir durumunun belirli bir özelliğini dikkate alarak o hukuki duruma belirli bir sonuç bağlanmışsa bu durunun dışında kalan bütün diğer durumların, bu sonucun aksi hukuki sonuçlara bağlanmasıdır. Yorumlamada Kullanılan Mantık Kuralları

35 POZİTİF HUKUKUN UYGULANMASI Yorum Yöntemleri 1-Söze göre(lafzi) yorum: Her metnin yorumunda onun lafzından hareket etmek zorunludur. Zira yasa koyucu anlatmak istediğini kelime ve cümlelerle ifade etmiştir. 2-Mantıksal-Sistematik Yorum Metodu: Sadece yasanın sözüne başvurulması normun anlamı ve amacını aydınlatmaya yetmez. Hukuk normunun anlamı hukuk düzeninin bütünü içerisinde, içinde bulunduğu sistemin üst normları dikkate alınarak kavratılmaya çalışılır. Yasanın ruhundan hareket edilir. 3-Karşılaştırmalı(mukayeseli) argüman: Geçmişteki bazı ilişkilerin, hukuksal dile getirilişine değil başka bir topluma ya da toplumda ortaya çıkan uygulamalara göndermede bulunmaktır.

36 POZİTİF HUKUKUN UYGULANMASI Yorum Yöntemleri 4-Amaçsal Yorum Yaklaşımları -Subjektif-Teleolojik Tarihi Yorum: yasayı yapanın onu ortaya koyarken izlediği amaç araştırılır. yasa koyucunun o tarihteki subjektif iradesine göre belirlenir. hazırlık aşamaları, tutanaklara bakılır. -Objektif-teleolojik yorum: geçmişte ya da şu an için var olan kimselerin amaçlarına itibar edilmez. Tam tersine “rasyonel” amaçlara yada geçerli hukuk düzeni çerçevesinde objektif olarak düzenlenmiş rasyonel amaçlara dayanır. -Amaca göre yorumun farklı uygulamaları: -genişletici yorum ve daraltıcı yorum. Bir yorum yöntemi olarak: “Yasa koyucunun niyeti” -Kollektif niyet -Yasa koyucunun niyeti - niyet çokluğu

37 POZİTİF HUKUKUN UYGULANMASI BOŞLUK DOLDURMA Toplumsal yaşamın değişim hızının hukukun değişmesinden daha hızlı ve fazla olması boşluğun en temel sebeplerindendir. Bazen de yasa koyucu boşluğu öngördüğü halde çeşitli sebeplerden bunu çözmeye yarayacak kuralları koymamış olabilir. Kanunun hiç bir kural, hiçbir norm içermediği yani sustuğu yerde bir boşluk vardır. Her susma boşluk değildir. Hukuk düzeninden genişleterek-daraltarak bir hukuk normunu çıkarabildiğimiz sürece boşluk olduğunu düşünmeyiz. Uygulanacak norm kanunda yoksa, örf ve adet kuralıda bulunamıyorsa yargıç Kanun koyucu olsaydı nasıl bir hüküm sevk etse idi ona göre bir norm yaratır ve boşluğu doldurur.

38 POZİTİF HUKUKUN UYGULANMASI Boşluk doldurulurken dikkat edilecek hususlar: -Hukuk yaratırken yargıç, taraf çıkarlarını bilmelidir. -Çıkarları sosyolojik ve ahlaki kriterlere göre değerlendirmeli -Hukuk güvenliğine de dikkat edilmeli -Yürürlükteki hukuk düzenini de göz önüne almalıdır -Hakim Yorum ve kazuistik yöntemden kaçınmalıdır.

39 POZİTİF HUKUKUN UYGULANMASI Boşluk Nedenleri -Yasa koyucunun öngöremeyeceği değişimler sonucu ortaya çıkan, -Yasa koyucunun gözünden kaçan, -İki yasa arasında çelişmeden, -Yasa koyucunun bilinçli bir şekilde düzenleme yapmamasından dolayı boşluk oluşur.

40 POZİTİF HUKUKUN UYGULANMASI Boşluk Türleri 1-Açık Boşluk: Hukuken bir çözüme varılması gereken bir konuda uygulanabilir hiçbir hukuk kuralının bulunmadığının açıkça belli olması durumunda «açık boşluk» söz konusudur. Gerçek boşluk olarak da adlandırılır. 2-Bilinçli Boşluk: İlk bakışta uygulanabilecek hiçbir hüküm içermemesi yasada açık bir boşluk olduğunu göstermez. Yasa koyucunun susması, bilinçli bir hukuk politikası ile yasanın kapsamı dışında bırakmak istenmesinden kaynaklanabilir. Sınırlı sayı ve karşıt anlam ilkelerinden olumsuz bir çözüme ulaşılabilir.

41 POZİTİF HUKUKUN UYGULANMASI Boşluk Türleri 3-Örtülü Boşluk: Yasada somut bir olaya ilişkin kural vardır ancak bu kural yanlışlıkla geniş tutulmuştur. Somut olaya ilişkin sınırlandırıcı istisna kuralı gözden kaçırılmıştır. Tipik olayı düşünen yasa atipik olayı düşünememiştir. Yapılması gereken boşluk doldurma yoluyla yasanın savsakladığı istisnaların koyulmasıdır. Gerçek olmayan boşluklar da denilmektedir örtülü boşluklara ama arasında fark vardır bu fark: gerçek olmayan boşluk yasanın sınırlayıcı istisna kuralı savsaklamasından değil, hukuk politikasındaki yanlışlıklardan ortaya çıkmaktadır. Gerçek olmayan boşluklar yasada bir hüküm olmasına rağmen, lafza ve ruhuna bağdaştırmak mümkün değildir.

42 POZİTİF HUKUKUN UYGULANMASI Boşluk Türleri 4-Gerçek olmayan boşluk: mantıken Kabul edilebilir ve kuralın kanundaki varlığını açıklayabilir bir kanun koyma gerekçesinin olmadığı yasalar için gerçek olmayan boşluk durumundan bahsedebilir. Başka bir ülkenin medeni yasasının alınması sonucu anlaşılamaması. 5-Hüküm içi boşluk: hüküm içi boşlukta uygulanabilecek bir norm vardır ancak yetersiz olup anlamının belirlenmesi hüküm dışı öğelerle tamamlanmasına bağlıdır. yasa koyucu kuralı kalın çizgilerle belirlemiş somut içeriğini yargıca bırakmıştır.

43 BAŞARILAR YRD.DOÇ.DR. AHMET K. MASTI