YRD.DOÇ.DR.ESRA MELTEM KOÇ

... konulu sunumlar: "YRD.DOÇ.DR.ESRA MELTEM KOÇ"— Sunum transkripti:

1 YRD.DOÇ.DR.ESRA MELTEM KOÇ
ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ YRD.DOÇ.DR.ESRA MELTEM KOÇ Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

2 Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç
Tanımlar: Araştırma, çeşitli konularda bilgi, veri toplamak için belirli koşullar altında, planlı, sistemli yapılan gözlem ve/veya ölçümlerdir. Epidemiyoloji, belirli toplumlarda sağlıkla ilgili durum ya da olayların dağılımı ile belirleyicilerin incelenmesi ve bu çalışmanın sağlık sorunlarının önlenmesi ve kontrolüne uygulanmasıdır. Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

3 Epidemiyolojinin amaçları:
1-Bir hastalığın etyoloji veya nedenini ve ilgili risk faktörlerini belirlemek 2-Toplumda görülen hastalığın kapsamını(boyutlarını) belirlemek 3-Hastalığın doğal öykü ve prognozunun çalışılması 4-Sağlık hizmeti dağıtımı için , yeni gelişen ve mevcut koruyucu ve terapotik ölçümlerin ve biçimlerin değerlendirilmesi 5-Çevresel problemler, genetik konular ve hastalıklardan korunma ve sağlık gelişimi ile ilgili diğer konularda toplumsal politikaların geliştirilmesi için alt yapı sağlamak Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

4 Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç
Epidemiyoloji Hem klinik, hem de toplum bilimlerinde sağlık olaylarının ya da sağlığı ilgilendiren olayların dağılımının, nedenlerinin, çözüm ve önleme yollarının araştırılmasında kullanılan yöntemlerin temel kurallarını öğreten bir bilim dalıdır. Kısaca, sağlık araştırmaları yöntem bilimidir. Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

5 Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç
EPİDEMİYOLOJİ Bilimsel bir disiplin Sağlık ile ilgili tüm araştırmalar için bir yöntem bilim “İnsanlarda, sağlık ve hastalık durumları; risk faktörleri ve olası müdahalelerin etkililiğini inceler…” Amaç: sağlıklı insanlar, sağlıklı TOPLUMLAR Kim bilmeli? Tüm sağlık çalışanları Kim uygulamalı? Eğitim almışlar Eğitim içeriği ne olmalı? Temel bilgiler + ilgi alanına özel Eğitim süresi ne olmalı? Yaşam boyu… Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

6 Nerede Kullanılabilir?
Hastalıkların zaman içindeki değişimi Toplumsal tanı Sendromların tanımlanması Klinik tablonun tanımlanması Kişiye özel risk ve değişikliklerin öngörülmesi Sağlık hizmetlerindeki ihtiyaçların belirlenmesi Sağlık hizmetlerinin değerlendirilmesi… Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

7 Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç
TEMEL STRATEJİLER …..Tanımlamak Karşılaştırmak: grupları, zaman içinde Yorumlamak- hata kaynaklarına dikkat! İzlemek (dinamik sürece ayak uydurmak) Gerekli düzenlemeleri yapmak … Sağlık politikalarına ışık tutmak Doğru ve güvenilir sonuçlar Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

8 Kanıta Dayalı Tıp(KDT)
Kanıta dayalı tıp, hastalıkların tanı ve tedavi sürecinde alınan kararlarda mevcut en iyi kanıtların dikkatli, şeffaf ve akılcı kullanımı olarak tanımlanmaktadır. Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

9 Kanıta Dayalı Tıp Klinik tecrübe,seçimler, yargılar,etik
kanıtlar Hasta değerleri, beklentileri Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

10 Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

11 Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

12 EPİDEMİYOLOJİK ARAŞTIRMALAR
I. GÖZLEMSEL ARAŞTIRMALAR 1. TANIMLAYICI 1.1. Toplumsal Ekolojik/Korelasyon çalışmaları 1.2. Kişisel Vaka takdimi Vaka serileri 2. ANALİTİK 2.1. Kesitsel 2.2. Vaka-Kontrol 2.3. Kohort II. DENEYSEL/MÜDAHALE (INTERVENTION) ARAŞTIRMALARI 1. KLİNİK DENEYLER 2. SAHA DENEYLERİ III. METODOLOJİK ÇALIŞMALAR 1. GEÇERLİLİK (VALİDİTE) 2. GÜVENİLİRLİK-TUTARLILIK 12 Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

13 Etkene maruziyete araştırmacı mı karar veriyor ?
EVET HAYIR DENEYSEL ARAŞTIRMA GÖZLEMSEL ARAŞTIRMA Gruplar rasgele mi belirleniyor ? Hipotez (testi) var mı ? EVET HAYIR EVET HAYIR Randomize klinik/saha çalışması Non-randomize klinik/saha çalışması Analitik çalışma Tanımlayıcı çalışma Çalışmanın yönü ne ? Etken Sonuç Sonuç Etken Etken-Sonuç aynı anda Kohort Vaka-Kontrol Kesitsel Kaynak: Lancet Epidemiology Series, 2002 Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

14 I-TANIMLAYICI ARAŞTIRMALAR
Bilgi toplamak Hastalık/sağlık sorunu özellikleri hakkında Hastalıkların doğal seyri hakkında Olası risk faktörleri hakkında “Risk altındaki toplum”un özellikleri hakkında Olayın yeri, zamanı ve “yaygınlığı” hakkında.. 6W: who, what, when, where, why… so what? Sağlık hizmet planlamada yararlı Hastalıkların nedenleri konusunda hipotezler geliştirmeye yönelik ipuçları elde etmek Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

15 TANIMLAYICI ARAŞTIRMALARIN AVANTAJLARI
Çabuk Ucuz Kolay Yeni hastalıkların/sağlık olaylarının tanımlanması Analitik araştırmalar için ipuçları sağlaması – hipotez yaratmaya, hipotez taramaya yönelik araştırmalar Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

16 TANIMLAYICI ARAŞTIRMALARIN DEZAVANTAJLARI
Analiz yapılacak ise çalışılacak durum özelinde örnek hacmi hesaplanmalı- burada yok (tip II hataya dikkat) Sonuçlar topluma genellenemez. “External validity” Özel seçilmiş toplumlar, temsiliyet aranmıyor, heterojenesite? Özellikle korelasyon çalışmalarında “karıştırıcı faktörleri” ayırt etmek olası değil. Çoğunlukla “karşılaştırma grubu” yok. Gözlemsel- kullanılan yöntemler standart değil (information bias) Risk/rölatif risk hesaplaması mümkün değil. Nedensel ilişki kurmak olası değil. Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

17 TANIMLAYICI ARAŞTIRMALAR
NE: Hastalık Belirtileri / Tanı Kriterleri KİM: Hastaların Kişisel Özellikleri NEREDE: Hastaların Yaşadıkları Yer/Ortam Özellikleri NE ZAMAN: Hastalığın Zaman Özellikleri Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

18 Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç
Tanımlayıcı araştırmalarda en sık yapılan yanlış: karşılaştırma grubu olmaksızın ilişkiler konusunda yorumlarda bulunmak veya gelişigüzel seçilmiş karşılaştırma grupları kullanarak, temsiliyeti olmayan örneklerde nedensellik incelemek. Tanımlayıcı araştırmalar hipotez yaratmak için kullanılır ancak bu hipotezlerin doğru planlanmış analitik araştırmalar yoluyla test edilmesi gerekir. Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

19 Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç
Tanımlayıcı araştırmalar dört ana başlık altında incelenir: Ekolojik çalışmalar Vaka sunumları Vaka serileri Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

20 Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç
VAKA SUNUMLARI Tıbbi açıdan özelliği olan, yeni, dikkat çekici yapıda vakaların tanımlayıcı özelliklerinin sıralanması Örn:Atatürk Eğitim ve Araştırma Hastanesindeki Zika virüsü vakası Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

21 Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç
VAKA SERİLERİ Benzer vakalara ait sunumların tek rapor halinde derlenmesi Örn.: Los Angeles’da homoseksüel erkeklerde benzer özellikler - AIDS epidemisi En önemli özelliği, vaka-kontrol çalışmalar için “vaka” grubu olarak kaynak sağlayabilir. Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

22 Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

23 EKOLOJİK KORELASYON ÇALIŞMALARI
Kişiler değil toplumlar bazında etken-sonuç ilişkisinin değerlendirilmesi amaçlı; hipotez yaratmaya yönelik Toplum vaka serilerine benziyor ancak bireysel düzeyde yürütülmüyor. Analiz toplum veya grup düzeyinde yapılıyor. Bilgi genelde istatistiklerden derleniyor. Korelasyon katsayısı (r2) etken-sonuç arasında doğrusal (lineer) bir ilişkiyi gösterir Veri toplaması daha hesaplı ve daha az zaman alıyor. Dezavantaj: etken-sonuç ilişkisini kişi bazında değerlendiremez; karıştırıcı faktörler için kontrol ZOR! - EKOLOJİK BİAS (ecologic fallacy) Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

24 II - ANALİTİK ARAŞTIRMALAR
Amacı: Hastalık nedenlerine ilişkin hipotezler test edilir. Kesitsel (taramalar/prevalans) Vaka-kontrol Kohort Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

25 KESİTSEL ARAŞTIRMALAR
Toplumların “belirli bir anda/zaman diliminde” sağlık durumunu tanımlar. Ucuz, takip gerektirmez. Zamansal (temporal) ilişkiyi göstermediği için nedensellik araştırılamaz. Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

26 KESİTSEL ARAŞTIRMALAR
Ölçüm:Prevalans hızı İlişkinin gözlenmesi Risk faktörü/Neden tespit edilemez(?) (Olası risk faktörü/nedenleri üzerine hipotez kurulabilir) Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

27 Kesitsel Araştırmaların Avantajları
Düzenli kayıt ve bildirim sistemi yoksa, kısa sürede, oldukça düşük maliyetle veri elde edebilme Birden fazla sağlık sorununu saptamaya yönelik olursa daha ucuza maliyet Topluma veya evrenine genellenebilir veri Araştırmayı terk sorunu yok Prevalans hızı elde etmek mümkün- “prevalans çalışmaları” Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

28 Kesitsel Araştırmaların Dezavantajları
Hafıza faktörü potansiyel risk Etken-sonuç ilişkisi birlikte incelendiğinden nedensel ilişkiler ihtiyatlı yorumlanmalı Bu durum, özellikle fatalitesi yüksek hastalıkların etkenlerinin araştırılmasında sakınca yaratır – “survival bias” Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

29 VAKA-KONTROL ARAŞTIRMALARI
AMACI: Tanımlayıcı araştırmalar sonucunda yaratılan hipotezlerin sınanması; etken-sonuç arasında ilişki olup olmadığının tayini; saptanan ilişkilerin nedensel olup olmadığını konusunda fikir üretmek… Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

30 Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç
VAKALAR KONTROLLER TOPLAM ETKEN VAR A B A+B ETKEN YOK C D C+D A+C B+D A+B+C+D Vakalardaki tahmini risk (Odds) = A/C Kontrollerdeki tahmini risk (Odds) = B/D TAHMİNİ RÖLATİF RİSK (ODDS RATIO) = (A/C) / (B/D) = AD / BC Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

31 Vaka-kontrol Araştırmalarının Avantajları
Kolay Ucuz Hızlı Latent dönemi uzun ve/veya seyrek görülen hastalıkların araştırılması için en çok tercih edilen araştırmalar Araştırmayı terk sorunu yok Farklı bölgelerde, farklı kurumlarda, farklı araştırıcılarca aynı yönde sonuç bulunduğunda nedensellik hakkında yargıya gidebilmek olası Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

32 Vaka-kontrol Araştırmalarının Dezavantajları
Sonuçlar evrene genellenemez “Etken”in mi, “sonuç”un mu önce başladığını saptamak güç Önemli risk hesapları yapılamaz Taraf tutma (yanlılık- bias) olasılığı yüksek * Hafıza faktörü (recall bias) * Seçim yanlılığı (selection bias) * Yanlış adlandırma (false labeling) * Kayıtların yetersiz, eksik olması hata riskini arttıracaktır. * Diğer nedenlere bağlı ölümler, erken ölümler, yaşamda kalma süresi ile ilişkili diğer faktörler çalışma sonuçlarını etkiler. Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

33 Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç
Kohort Araştırmaları Belli bir özelliğe sahip olan kişilerin oluşturduğu gruba KOHORT denir. AMAÇLARI: Hastalığa yakalanma olasılığını (“insidans”, “risk”) hesaplamak “Sonuç” ile “etken” arasında gözlenen ilişkinin nedensel olup olmadığını belirlemek Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

34 Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç
Hastalığa henüz yakalanmamış olanların, yani "sağlam"ların hastalığın etiyolojisindeki rolü araştırılan etkenle karşılaşıp karşılaşmama durumlarının, karşılaşanlarda da bunun derecesinin belirlenmesi, Bu grupların belirli bir süre (ileriye dönük ya da geriye dönük olarak kayıtlardan) izlenerek her birisindeki hastalık insidansının belirlenmesi İzleme ileriye dönük yapılıyorsa "prospektif", eğer kayıtlar kullanılarak geriye dönük veri toplanmış ise "retrospektif" tipte kohort çalışmalarından bahsedilir. Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

35 (Hastaların ayrılması)
İZLEM Sonuç (+) (a) Muayene/testler (Hastaların ayrılması) Etken (+) Sonuç (-) (b) Referans popülasyon “SAĞLAMLAR” Risk Altındaki Toplum Sonuç (+) (c) Etken (-) Sonuç (-) (d) Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

36 Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç
Elde Edilecek Ölçütler HASTALIK(+) HASTALIK(-) TOPLAM ETKEN VAR A B A+B ETKEN YOK C D C+D A+C B+D A+B+C+D Etkene maruz kalanlardaki risk (insidans E+)= A / A+B Etkene maruz kalmayanlardaki risk (insidans E-)= C / C+D Rölatif Risk= insidans E+ / insidans E- = (A / A+B) / (B / B+D) Atfedilen Risk= (insidans E+) - (insidans E- Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

37 Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç
KOHORT ARAŞTIRMALAR AVANTAJLARI Hastalığın doğal seyri, insidans, yaşamda kalma (survival) çalışmak için en uygun Zamansal (temporal) ilişki çalışılabilir Hipotez test etmeye yönelik Tek etken maruziyetine ait değişik ve çok sayıda sonuç oluşabilen durumlar için ideal Etkene maruziyet nadir ise ideal Yaşamda kalmaya bağlı taraf tutma minimum Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

38 Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç
KOHORT ARAŞTIRMALAR DEZAVANTAJLARI Seçime bağlı taraf tutma olabilir Nadir görülen veya oluşma süresi uzun hastalıklar için uygun değildir Takipte kayıp olası ve sık görülür Etkene maruziyet durumu takip süresinde değişebilir Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

39 Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

40 III - MÜDAHALE ARAŞTIRMALARI (Interventional studies, Clinical Trials)
Amacı: Bir uygulamanın (Eğitim, Aşı, İlaç, Ameliyat vb.) etkililiğini ve güvenliğini belirlemek TİPLERİ: Klinik Araştırmalar Saha Araştırmaları Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

41 MÜDAHALE ARAŞTIRMALARI
Yöntemleri: Kontrol Grupsuz Kontrol Gruplu Randomize Olmayan Randomize Olan Tek/Çift/Üçlü Kör Randomize Kontrollü Müdahaleler Dönüşümlü (cross-over) Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

42 MÜDAHALE ARAŞTIRMALARI
ÖZELLİKLER RANDOMİZASYON FARKINA VARDIRMAMA PARAMETRE SEÇİMİ (marker, sonuç) (insidans, yan etkiler, yaşam olasılığı,prognoz, yaşam kalitesi) İZLEME Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

43 Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

44 IV - METODOLOJİK ARAŞTIRMALAR
GEÇERLİLİK (VALİDİTE) Internal Validite External Validite Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

45 METODOLOJİK ARAŞTIRMALAR
GEÇERLİLİK (VALİDİTE) Internal Validite Bir tanı yönteminin doğru tanı koyma yeteneğidir SENSİTİVİTE (DUYARLILIK)(olguları yakalayabilme gücü) SPESİFİSİTE (SEÇİCİLİK)(sağlamları yakalayabilme gücü) PREDİKTİF DEĞERLER (POZİTİF, NEGATİF) Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

46 Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç
Positif Prediktif Değer (PPV) = Testte pozitif olanlar arasında gerçek hasta olanların oranı (olasılığı) Negatif Prediktif Değer(NPV)= testte negatif değer alanlar arasında gerçek hasta olmayanların oranı (olasılığı) Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

47 METODOLOJİK ARAŞTIRMALAR
GEÇERLİLİK (VALİDİTE) External Validite Bir araştırmanın sonuçlarının temsil ettiği topluma genellenebilme özelliği Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç

48 Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç
TEŞEKKÜRLER..... Yrd.Doç. Dr. Esra Meltem Koç