Anadolu ve Rumeli Ağızları II Haz. Yrd Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN

Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN Prof. Dr. Zeynep Korkmaz, Ahmet Bican armağanı için hazırladığı “Anadolu ve Rumeli Ağızlarında Etnik Yapı Ayrılıklarından Kaynaklanan Ses ve Şekil Bilgisi Zenginliği Üzerine” adlı yazısında Anadolu Ağızları için şöyle diyor: Eldeki verilere göre, Anadolu ve Rumeli ağızları üzerinde coğrafi temelde değil, dil özelliklerine dayanarak yapılan bir sınıflandırmada, bu ağızlar yapılarını belirleyen temel özellikler açısından: I. Doğu Grubu Ağızları, II. Kuzey Doğu Grubu Ağızları III. Batı Grubu Ağızları olarak üç ana gruba ayrılmıştır. Ancak, bunlardan Doğu Grubu Ağızlarında 4 alt grubun, Kuzey Doğu Grubu Ağızlarında 3, Batı Grubu Ağızlarında da 9 alt grubun belirlenmiş olması , üstelik bunların bir de 2. derecede alt gruplara ayrılmış bulunması, bu ağızlar arasında ne denli bir dil çeşitlenmesi olduğunu ortaya koyan bir tespittir. Karahan, Ana Ağız gruplarını şu özelliklere göre ayırmaktadır:

Ana Ağız gruplarını belirleyen özellikler 1. AĞIZ BÖLGESİ DOĞU GRUBU 2. AĞIZ BÖLGESİ KUZEYDOĞU GRUBU 3. AĞIZ BÖLGESİ BATI GRUBU 1 Alınma kelimelerdeki uzun ünlülerin normal süreli ünlüye dönüşmesi. padişah paTişah 2 Kalınlık-incelik bakımından ünlü benzeşmesi var idi varıdı 3 Kök ve ek ünlülerinde sebebi belirsiz kalınlaşmalar ettin ettun ettiŋ 4 Kök ve ek ünlülerinde sebebi belirsiz incelmeler ġız-ḳız ḱíz ġız 5 Çok heceli kelimelerin sonundaki “ı, u, ü” ünlülerinin “i”ye dönüşmesi buni bunu 6 Alınma kelimelerdeki ünlü incelmesi yoluyla meydana gelen uyum değişmesi ḫerp harp

Ana Ağız gruplarını belirleyen özellikler 1. AĞIZ BÖLGESİ DOĞU GRUBU 2. AĞIZ BÖLGESİ KUZEYDOĞU GRUBU 3. AĞIZ BÖLGESİ BATI GRUBU 7 İlk hecede bulunan yuvarlak ünlülerin düzleşmesi çocuḫ çecuḳ 8 Ek ünlülerinde meydana gelen yuvarlaklaşmalar adamın adamun adamıŋ 9 Ünlü-ünsüz uyumsuzluğu ekdıḫ éķduķ ekdik/ ektik 10 Arka ve orta damak geniz ünsüzü “ŋ” nin korunması veya kaybolması evin eviŋ 11 Ön damak ünsüzü g’nin iki ünlü arasında ve hece sonunda korunması dügün düğün düğún 12 Belirli bazı kelimelerde ön ses “y” ünsüzünün düşmesi ilan ilan-yılan yılan

Ana Ağız gruplarını belirleyen özellikler 1. AĞIZ BÖLGESİ DOĞU GRUBU 2. AĞIZ BÖLGESİ KUZEYDOĞU GRUBU 3. AĞIZ BÖLGESİ BATI GRUBU 13 Patlayıcı ünsüzlerin ikizleşmesi sekkiz sekiz 14 Belirli bazı ünsüzlerin kelime içinde yer değiştirmesi torpaḫ torpak 15 Teklik 1., 2., ve 3. şahıs zamirlerinin yönelme hali eki aldığındaki değişimler bahan-bene bağa-baã baŋã 16 “öyle”, “böyle” kelimelerindeki ses değişimleri ėle oyle öyle/ ȫle 17 Zamir kökenli çokluk 2. şahıs eki ve bildirme ekinin yapısı seversiz-burdasız seversiniz-burdasınız seversiŋiz-burdasıŋız 18 Çokluk 2. şahıs iyelik eki ile iyelik kökenli şahıs ekinin yapısı babaz babanız babaŋız

Ana Ağız gruplarını belirleyen özellikler 1. AĞIZ BÖLGESİ DOĞU GRUBU 2. AĞIZ BÖLGESİ KUZEYDOĞU GRUBU 3. AĞIZ BÖLGESİ BATI GRUBU 19 Şimdiki zaman ekinde meydana gelen ses değişmeleri geliyėr- gelėr geliyėr- geliyir-geli geliyor-geliyo-geli 20 Duyulan geçmiş zaman ekinin tek şekilli olması varmış-varmiş varmiş var(ı)mış 21 Teklik ve çokluk 1. şahıs emir eklerindeki ses değişmeleri baḫım baḳayım baḳıyım 22 İstek eki –A’nın işleklik derecesindeki farklar gidaḫ-gidek KiTálum - - gidek 23 Soru cümlesinin vurgu ile kurulması geldin? geldin mi? geldiŋ mi? ( Karahan, age, s.53 )

Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN Prof. Dr. Leyla Karahan’ın “Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması” adlı eserinde bazı ses, şekil ve söz dizimi özellikleri bakımından Anadolu ağızları sınıflandırıldığında coğrafî olarak: ağızları, Doğu grubu olarak adlandırılan ağızlar içinde sayılmaktadır. Ağrı Artvin ( Merkez, Şavşat, Ardanuç, Yusufeli ), Bingöl, Bitlis, Diyarbakır, Elazığ, Erzincan, Erzurum, Gümüşhane, Hakkâri, Kars, Mardin, Muş, Siirt, Tunceli, Urfa ( Birecik ve Halfeti hariç), Van

Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN İllerini, Kuzeydoğu ağızları içinde sayan Karahan; İllerini ise “Batı grubu ağızları” olarak sınıflamaktadır ( Karahan a.g.e. 1-2 ). Artvin ( Hopa, Boçka ve Arhavi ), Rize, Trabzon Adana Adıyaman Afyon Amasya Ankara Antalya Aydın Balıkesir Bartın Bilecik Bolu Burdur Bursa Çanakkale Çankırı Çorum Denizli Eskişehir Gaziantep Giresun Hatay Isparta İçel İzmir İzmit K.Maraş Kastamonu Kayseri Kırşehir Konya Kütahya Malatya Manisa Muğla Nevşehir Niğde Ordu Sakarya Samsun Sinop Sivas Tokat Uşak Yozgat Zonguldak Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN

Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN ( L. Karahan; AAS )

Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN Karahan, bu üç ana ağız grubunu da bazı özelliklere göre alt ağız gruplarına ayırmakta ve bu ayrımları haritalarda göstermektedir. Örneğin, ilk olarak ele alacağımız Doğu grubu ağızları şu dört alt ağız grubuna ayrılmaktadır: 1. Grup: Ağrı, Van, Muş, Bingöl, Siirt, Diyarbakır, Mardin, Hakkâri, Urfa ( Birecik ve Halfeti hariç), Palu, Karakoçan ( Elazığ) ağızları. 2. Grup: Kars ( Ardahan ve Posof Hariç ), Erzurum, Gümüşhane ağızları. 3. Grup: Ardahan, Posof ( Kars ), Şavşat, Yusufeli, Ardanuç, Artvin merkezi ağızları. 4. Grup: Kemaliye, İliç ( Erzincan), Elazığ ( Mrk.), Keban, Baskil, Ağın, Harput, Tunceli ağızları.

Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN ( L. Karahan; AAS )

Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN Doğu Grubu Ağız Bölgesinin Sınırları: Kuzeydoğu’da; Artvin ( mrk.)/ Şavşat, Ardanuç ve Yusufeli ilçelerini içine alır. Sınır çizgisi, Rize ve Trabzon’un güneyinden geçer. Kuzeyde; Rize-Erzurum arasındaki idari sınır, aynı zamanda bu ağız grubunun kuzey sınırını oluşturur. Batıda; Gümüşhane’yi kuşatan sınır çizgisi Erzincan, Tunceli ve Elazığ’ın batısından Malatya ve Adıyaman’ın doğusundan geçerek Urfa’nın Birecik ve Halfeti ilçelerini batıda bırakarak Suriye’ye ulaşır. Güney ve doğu sınırları, siyasî sınırları aşarak güneyde Irak Türkmen ağızları ile, doğuda Azerbaycan ve İran içlerine kadar uzanır. Karahan; tespit ettiği 14 adet ayırt edici ses, şekil ve cümle özelliği bakımından Anadolu ağızlarını 3

Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN Doğu grubu ağızlarının karakteristik özellikleri: ( Karahan, age:56-57 ) 1- Alınma ünlülerdeki uzun ünlüler bu ağızlarda kısalır. ( çāre: çare, nāmus: namus…) 2- Benzeştirme ( Erc. )/ benzeşmenin istikameti geriye doğrudur. ( Gerileyici benzeşme; Ahmet : Eḥmed 3- Çok heceli kelimelerin sonundaki ‘ı, u, ü’ ünlüleri ‘i’ ile temsil edilir. ( i’leşme) gözü: gözi/ kulağı: ḳulaği/ kolu: ġoli 4- ‘ ḫ’ ünsüzü, karakteristik olarak görülür. aldıḫ, baḫdıḫ, ḫoş 5- ‘ ñ ( =ŋ )’* ünsüzü değişerek veya düşerek kaybolmuştur. Baña: baa/ baan/been 6- Belirli bazı kelimelerde #y > #Ø düşmesi görülür. Yılan: ilan, yiğit: igit, yıl: il 7- VgV durumunda ve hece sonunda ‘g’ korunur. Döger, söger, beg 8- Özellikle sayı isimlerindeki patlayıcı ünsüzlerde ikizleşme görülür. Yeddi, sekkiz, doḳḳuz… Karahan; tespit ettiği 14 adet ayırt edici ses, şekil ve cümle özelliği bakımından Anadolu ağızlarını 3 *Bu ünsüz , bu ve benzeri çalışmalarda genel kabule aykırı olarak ng ünsüzü yerine kullanılmıştır.

Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN Doğu grubu ağızlarının karakteristik özellikleri: ( Karahan, age:56-57 ) 9- ‘g-r/ p-r’ ünsüzlerinin komşu olarak yer aldığı kelimelerde göçüşme yaygındır. ( doğru:dorġu, toprak: torpaḫ …) 10- İsimden isim yapım eki olan +CI eki yörede +çi şeklinde sadece ötümsüz türevleriyle kullanılır. Yolçu, göSçü, suçi, balçi 11- Teklik şahıs zamirlerinin yönelme hâli baan, sahan, oğan şeklindedir. 12- ‘ öyle, böyle’ kelimeleri, ėle, bėle/ *boylė biçimlerindedir 13- Zamir kökenli çokluk 2. şahıs ve bildirme eki ‘sız/siz’ dir; gelesiz, yapasız… 14- Çokluk 2. şahıs iyelik eki ve iyelik kökenli şahıs eki ‘-z’dir; geldiz, babaz/ babāz… 15- Şimdiki zaman ekinin ünlüsü dardır. Geliy, gelėr, geli… 16- Teklik 1. şahıs emir eki, hece kaynaşması ile yapı değiştirmiştir. Söylim, yapim, alim ‘alayım! 17- İstek eki ‘-A’ bütün şahıslarda işlek olarak kullanılır. Gelem, gelesin , gelesiz… 18- Erzurum, Van, Muş, Ağrı, Diyarbakır, Urfa ağızlarında kip ve şahıs eklerinin sıralanışı; sorarsamse, bıraḫırsamsä, baciysaḫsä şeklindedir. Karahan; tespit ettiği 14 adet ayırt edici ses, şekil ve cümle özelliği bakımından Anadolu ağızlarını 3

Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN KARS İLİ AĞIZLARI Kaynaklar: 1) Kars İli Ağızları, Prof. Dr. Ahmet Bican ERCİLASUN 2) Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması, Prof. Dr. Leyla KARAHAN 3) ARA II Ders Notları, Yrd. Doç.Dr. Kenan ACAR Karahan; tespit ettiği 14 adet ayırt edici ses, şekil ve cümle özelliği bakımından Anadolu ağızlarını 3

Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN Bütün ağız özelliklerini, her ilimizin özeline inerek incelememiz mümkün değildir. Fakat ağız bölgelerinin karakteristik özelliklerine sahip olduğuna kani olduğumuz ve üzerlerinde durmakla pek çok ses, şekil ve cümle niteliklerini örnekleyeceğimizi düşündüğümüz illerimizden örnekler vereceğiz. İlk olarak üzerinde duracağımız il ağzımız “Kars İli Ağızları” olacak. Kars ili ağızlarını seçmemizde birkaç sebep var:

Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN 1- Kars, Karahan’ın Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması adlı eserinde 1. Ağız bölgesi içinde sayılmaktadır. 2- Kars, şu anda Ardahan ve Iğdır ilçeleri de il olan bir bölgemizdir. 2- Yapısal özellikleri bakımından Kars, Kafkas bölgesindeki Oğuz grubuna giren Türk topluluklarının da kaçkın yurdu niteliği taşır. 3- Kars ili ağızlarını çalışan A. Bican Ercilasun hocamızın eseri, bölgenin niteliklerini ayrıntılarıyla ortaya koyan bir doktora çalışmasıdır.

Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN A. Bican Ercilasun, Kars ili sınırları içinde her biri ayrı yönden Kars sınırları dışına taşan beş ağız bölgesi olduğunu söylemekte ve bunları şöyle sıralamaktadır: ( Bu yöre ağızları için açıklamalarda ayraç içinde verilen kısaltmalar kullanılacaktır.) 1- Kars yerli ağzı ( KYA ), 2- Ardahan-Posof yerli ağzı ( APYA ), 3- Hanak Türkmenleri ağzı ( HTA ), 4- Kars Âzerileri ağzı ( KAA ), 5- Kars Terekemeleri ağzı ( KTA ). ( Ercilasun, a.g.e, s.2 )

Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN KARS AĞIZLARININ ÖZELLİKLERİ: KYA APYA HTA KAA KTA Şimdiki zaman eki -ir/ Įr -iyer -or/ ōr -Ir -ėr /- įr Geniş zaman eki -Ar Öğrenilen geçmiş z. -mIş ( 1. Şahıslar hariç ) –I²p Teklik 1.-2. Şahıs eki -Em/ -sEn -Im/ -sIn Teklik 1. Şahıs zamiri ben Ben/ ban* men Kelime sonu “i”leşme karakteristik - Arapça’dan gelen kelimelerdeki a > e Gelb, heyat… İkizleşme Karakteristik şakkılda-, sekkiz #y > # Ø ve buna bağlı olarak ı > i, u, ü İl, ildırım, ulduz

Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN KARS AZERİ VE TEREKEME AĞIZLARININ ORTAK ÖZELLİKLERİ: KYA APYA HTA KAA KTA Yeterliğin = iktidarın olumsuzu - bil/ *< -umA- gidebilmezsen/ gelemmedim/ yazammadım Olumsuz geniş zaman çekimi bil-mez+em bilmeSsen bilmeS bilmezėz/ bilmezez ( bilmezik/ bilmeziḱ / ḫ) bilmeSsiz bilmeSler Çokluk 1. Şahıs eki Çokluk 2. Şahıs eki -ik / íh / íḫ - siz / sįz / síz Bildirme eki sonunda «r» > Ø yürektir: yürehdi durmuştur: durmuşdu / v / > / y / v# > y# avcı: ayçu pilav: piloy, ev: öy 3. Teklik emir eki -ginen dur: durginen -Ip zarf fiil eki -Ib gelip: gelib, ölüp: ölüb -If gelip: gelif, ölüp: ölüf

Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN KARS TEREKEME AĞIZLARININ ÖZELLİKLERİ: KYA APYA HTA KAA KTA / b, p / > v b,p # > f baba: bava, çubuk: çuvuḫ gelip: gelif, kitab: kitaf -AcAk > AjAḫ gelecek: gelejeĥ, yapacak: yavacaḫ * # b > # m Ben: men *bin: min Benzeştirme ( Asimilasyon ) Karakteristik Görürler: görüller, yaparlar: yapallar / l/ > d,n Aslan: asdan, kuşlar: ġuşdar Kızlar: ġıznar

Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN ERZURUM İLİ AĞIZLARI ( Bu bölümdeki bilgiler Efrasiyab Gemalmaz’ın Erzurum İli Ağızları adlı çalışmasına dayanmaktadır.) Erzurum ili ağızları, morfolojik ve fonetik açıdan iki alt ana ağız grubuna ayrılır. 1. Bölge: Yukarı Karasu- Yukarı Aras ağızları ( Doğu Anadolu ana ağız grubu özelliklerini gösterir. ) YKYA Yukarı Karasu Ağız Bölgeleri: a) Güney: Erzurum, Aşkale b) Kuzey: Ovacık, Narman Yukarı Aras Ağız Bölgeleri: a) Güney: Hınıs, Tekman, Karayazı b) Kuzey: Pasinler, Horasan

Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN 2. Bölge: Çoruh boyu ağızları ( Hem Doğu Anadolu ana ağız grubu özelliklerini hem de Kuzeydoğu ana ağız grubu özelliklerini gösterir.) ÇBA a) Oltu-Şenkaya-Olur Yerli Ağzı/ Şenkaya-Olur Türkmen Ağzı/ Oltu-Yusufeli Ağzı Grubu b) Tortum Yerli Ağzı/ Tortum-Yusufeli Ağzı Grubu c) İspir ( Hunut/ Nargâh/ Barhal/ Çörmeli ) Ağızları Grubu Karahan; tespit ettiği 14 adet ayırt edici ses, şekil ve cümle özelliği bakımından Anadolu ağızlarını 3

Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN ( E. Gemalmaz; EiA )

Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN ERZURUM İLİ AĞIZLARININ BELİRGİN ÖZELLİKLERİ Ses Özellikleri: *İnce ünlülü kelimelerde V g V korunur ( dügün, degirman, yigit). * Son hecedeki dar ünlülerde i’leşme ( ġırmızi, babasi, ölmiş, olim…) * Alıntı kelimelerde ünlü kısalması: āşık: aşık, maārif: marif, ālim: alim * İnce ünlülü kelimelerde k# >ĥ # (geldik: geldüĥ, verelim/verek: vereĥ, gelinlik: gelinnüĥ…) * rl > ll benzeşmesi ( asimilasyon ) yaygın ( tekerlek: tekelleĥ, tanırlar: tanıllar, verirler: veriller… ) * Göçüşme, ( Azerbaycan Türkçesi etkisiyle ) yaygın görülür. ( Çapraşık: çarpaşıḫ, çıplak: çilpaḫ, ibrişim: irbişim, ileri: ireli, doğru: dorġi ) * # ķ > # ġ kalmıyor: ġalmir, koymuyor: ġoymir, kaçıyor: ġaçir * # t > # d taş: daş, tutuyorsunuz: dutirsiz, takıldı: daķıldi * Ovacık, Narman bölgesinde #g/k >#c/ç geldik: celdiyh/ celdüyh, celduḫ, çiler ‘kiler’ Karahan; tespit ettiği 14 adet ayırt edici ses, şekil ve cümle özelliği bakımından Anadolu ağızlarını 3

Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN B) Şekil Özellikleri: Erzurum merkez ve güneydeki ağızlarda bildirme ekleri ve zamir kökenli şahıs ekleri geniş ünlülüdür ( yiğidim: igidem, yiğitsin: igitsen, gelmem, gelmemişem, alirem… ) Çokluk 1. şahıs eki, iyelik kökenli şahıs eklerinin 1. çoğulu “ĥ” lidir. Yazmışıĥ, gelmişiĥ, geldiĥ Çokluk 2. şahısta n/ŋ’siz şahıs eki kullanılır. ( aḫıllısız, durirsiz, geldiz, gördüz ) Geniş zamanın olumsuzunda 1. şahıslarda z’li kullanım: gelmezem, gelmeziĥ Şart birleşik çekiminde şart ekinin tekrarlanması ( Doğu grubunun karakteristiği olarak ) çeĥmezsense, sorarsamsa, yaparsansa Karahan; tespit ettiği 14 adet ayırt edici ses, şekil ve cümle özelliği bakımından Anadolu ağızlarını 3

Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN B) Şekil Özellikleri: Yönelme ekli 1. ve 2. şahıs zamiri ince ünlülü ( bene, sene… ) Karakteristik zarf fiil örneklerine rastlanır “öleneceĥ, ġalanacaḫ, duranda, gelereĥden, ġaldıḫliyin” Eşitlik ekli +cAmA( eyiceme, usulcama ) ve vasıta ekli +liyin ( ansızliyin, erkenliyin ) ile buna paralel +AyIn ( düneyin) ve +An ( dünen ) ekleri kullanılmaktadır. Çoruh Boyu Ağızlarında ek ünlülerinde yuvarlaklaşmalar da görülmektedir ( Oltu, Olur, Şenkaya, Tortum, İspir ağızlarında APYA’ya yakın bir şekilde belirgin ) ėdarsuz,binsun, zamanun, çıħdum, eyuyduħ, geldoḫ ( Tortum ). Yukarı Karasu- Yukarı Aras ( Pasinler, Horasan, Hınıs, Tekman, Karayazı, *Oltu, *Olur ) ağızlarında ek ünlülerinde kalınlaşmalar da görülmektedir. ( geldıħ, leşberlıħ, diyecayıħ) Karahan; tespit ettiği 14 adet ayırt edici ses, şekil ve cümle özelliği bakımından Anadolu ağızlarını 3

Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN DİYARBAKIR AĞZI KISA TARİHÇE VE DİYALEKTOLOJİK DURUM: Malazgirt zaferiyle birlikte Anadolu’ya kalabalık gruplar halinde gelen Oğuzların Döğer boyundan Eksük bin Artuk Beğ’in yerleştiği yörelerden olan Diyarbakır, uzun süre Artuklular’a başkentlik yapmıştır. ( Hısn-ı Keyfa= Hasankeyf ) Haçlı ordularının durdurulmasında, Bahreyn ve Kudüs’ün fethedilmesinde öncülük eden Artukoğulları, önce Anadolu Selçuklularının sonra Eyyubilerin egemenliğine girmişlerdir. İranlı tarihçi Ebubekir Tıhranî ( 15.yy ) Kitâb-ı Diyarbekiriyye isimli eserinde bu yörenin yüzlerce yıl burada yerleşen Bayındır boyundan ötürü Bilad-ı Bayındıriyye olarak adlandırıldığını söylemektedir. Doğu grubu ağızlarının Güneyinde yer alan Diyarbakır Ağzı, coğrafi sınırları aşan Kerkük, Telafer, Tuzhurmatı, Süleymaniye gibi Kuzey Irak Türkmen bölgelerine, Hama, Humus Hamedan gibi Suriye Türkmen bölgelerine uzanan bir ağız yapısına sahiptir. Karahan; tespit ettiği 14 adet ayırt edici ses, şekil ve cümle özelliği bakımından Anadolu ağızlarını 3

Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN DİYARBAKIR AĞZI SES ÖZELLİKLERİ : 1. Bu ağızda aşırı patlayıcı ġ ve ķ , nefesli 2, hırıltılı 0 gibi yazı dilinde olmayan sesler vardır: äyaġiya (ayağına), oġlumi(oğlumu); ķarşi, ķomşi; 2acca, 2erslendi; geleca0, o0itiyı0 2. Türkçedeki ünlülerle Arapçadaki ع sesi birlikte kullanıldığında ‘a,‘e, ‘i, ‘ö ve ‘u sesleri ortaya çıkar: ‘amuca, ‘ebdes, Se‘irtli, ‘ömrüm,‘Urfali 3. g ve ġ sesleri sızıcılaşmaz: VgV : VgV ile g# : g# : dögdiler, begim, igne, begeni (beğeniyor); VġV: VġV ile g# : g# : oġlumi, ḳoltıġındadır; yoġıridım 4. Eklerin çoğu kalınlık-incelik uyumunu bozar: günlı0, yema0, bilera0, geldı0ça, zenginı0, bişeca0, desa0, at1dilar, böyügidır; yo0ti, 4ar mi, yaġli, bul1miş, tarafe, yabançi, Karahan; tespit ettiği 14 adet ayırt edici ses, şekil ve cümle özelliği bakımından Anadolu ağızlarını 3

Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN 5. Birçok kelimede düzlük-yuvarlaklık uyumu da bozulur: ol1miş, oyn1dı0, vurulmiş, oldi, gözimize, öl1, oni, yolçi, otli, çocı0, doġri 6. Diyarbakır ağzında ŋ kullanılmaz: daġladın, düştin, bacin, senın, vb. 7. #ḳ > #ḳ : ḳa0dı0, ķapi vb. 8. Bazı kelimelerde açık e (ä) 9ästalı0, äşāmız…ve birkaç kelimede f > 4 değişmesi görülür: etra4, se4er Karahan; tespit ettiği 14 adet ayırt edici ses, şekil ve cümle özelliği bakımından Anadolu ağızlarını 3

Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN Sık görülen ünlü ve ünsüz değişmeleri şunlardır: Ünlü Değişmeleri Ünsüz Değişmeleri a > e/ä: 9äyr, eya0 ç #> c # : ağac, ac ı > i : işıġa, sica0, ķapi c > ç : altunçi, dabança (Bir kısmında ç : ç ) ı > u : artu0, aşu9lar VkV > VgV (istegini) ve k #> g # (böyüg) ö > é : béle, évle (öğle) #k : #k : kibi, kölge (Aslî şekiller. Yazı dilinde #k > #g ) u > ı/i : otırirdỉ0; uy9i k /ḳ > 0 : dema0, éyilı0; eya0ta, çı0i ü > i : köti, küçik ḳ #> ġ #: çoġ, ufaġ, biçuġ, ya0tıġ Karahan; tespit ettiği 14 adet ayırt edici ses, şekil ve cümle özelliği bakımından Anadolu ağızlarını 3

Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN ŞEKİL ÖZELLİKLERİ: İYELİK EKLERİ Çokluk 2. şahıs iyelik eki (ŋ kullanılmadığından) +(I2)z şeklindedir: ev1ze (evinize), çocuġiz (çocuğunuz)   HÂL EKLERİ Yükleme hâli eki sadece düz olup (çocuġi vb.) yükleme ve yaklaşma hallerinde eksiz kullanım görülebilir: be®ān versin (belânı versin), sāten (saatine) Karahan; tespit ettiği 14 adet ayırt edici ses, şekil ve cümle özelliği bakımından Anadolu ağızlarını 3

Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN ZAMAN EKLERİ Birinci şahıslar dışında şimdiki zaman ekinin r’si erir. Ek kalınlık incelik uyumuna tâbi olmaz. Çoğunlukla –i, bazen 1 şeklinde uzun ünlülüdür: bıra0iyam, otirilar; anlat1, ba01san, begen1 Geniş zamanın olumsuzu için –mAz veya –mAn ekleri kullanılır: almazam (almam), veremenem (veremem) Öğrenilen geçmiş zaman eki sadece –miş olup uyumlara girmez: oturmiş, çalmişsan Gelecek zaman eki kalın ünlülü kelimelerde –acaġ/-aca0 , incelerde –ecaġ/-eca0’tır: çı0aca0sız, çektirecaġam Karahan; tespit ettiği 14 adet ayırt edici ses, şekil ve cümle özelliği bakımından Anadolu ağızlarını 3

Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN ŞAHIS EKLERİ 1. Çokluk 1. şahıs eki olarak +(I)z yerine +(I)0 kullanılır: biliyı0, zenginı0. Ayrıca +az ve +nı0 kullanılabilir. buluşacaġaz, almanı0 (almayız) 2. Çokluk 2. şahıs eki n’siz, -sI2z şeklindedir: çı0arisız, bil1siz 3. Teklik 1. ve 2. şahıs ekleri düz geniş ünlülüdür: bilmiyem, ba0manam (bakmam); at1san, bil1san Karahan; tespit ettiği 14 adet ayırt edici ses, şekil ve cümle özelliği bakımından Anadolu ağızlarını 3

Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN SORU EKİ Soru edatı kullanılırsa uyuma girmez ve mi şeklindedir: Buni mi ? Çoğunlukla bu da kullanılmayıp soru ifadesi vurgu ile sağlanır: Yo0ti? ( Yok muydu?)   YAPIM EKLERİ Mastar eki –maġ/-maķ/-ma0 şeklinde hep kalındır: getma0 vb. Yapım eklerinden +lıķ hep kalın, +cı ise düzdür: evlı0, günluġuna; davulçinın, hanci vb. Karahan; tespit ettiği 14 adet ayırt edici ses, şekil ve cümle özelliği bakımından Anadolu ağızlarını 3