Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN ( L. Karahan; AAS )

Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN BATI GRUBU AĞIZLARI : A) Ağız Bölgesinin Sınırları : Bölgenin sınırları kuzeydoğuda Giresun’dan başlar; Sivas, Malatya, Adıyaman, Halfeti ve Birecik’i ( Urfa ) içine alarak güneyde Suriye sınırına ulaşır. Marmara Denizi, bu ağız bölgesinin kuzeybatıdaki tabii sınırıdır. B) Tarihi ve Sosyal Yapı: Faruk Sümer, Oğuzlar isimli eserinde, tarihî araştırmalar ve yer adlarına dayalı olarak 24 Oğuz boyundan, Alka Evli boyu hariç, 23’ünün Anadolu’da bulunduğunu söyler. ( Sümer 1965: 211-213 ) Prof. Dr. Zeynep Korkmaz ise bu boyların adını taşıyan yer adlarını sıralar. Özet olarak en fazla Kayı, Avşar ve Kınık boylarının adını taşıyan yer adlarının varlığını sonra sırasıyla Salur, Çepni, Bayındır, Bayat, Alayuntlu, Eymir boylarının adlarını taşıyan yer adlarının takip ettiğini ifade eder ( Korkmaz; Belleten 1980: 25 ). Aynı kaynaklarda geriye kalan Oğuz boylarının adını taşıyan yer adlarının ise sayıca azlığı ortaya konur. Ayrıca, Anadolu’ya sadece Oğuzların yerleşmediği, Anadolu ağızlarındaki diyalektolojik malzemelerin gösterdiği bir başka gerçektir. Bu malzemeler ve tarih, Kıpçakların da Anadolu’da var olduklarını kanıtlamaktadır.

Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN Batı Grubu Anadolu Ağızlarının Belirleyici Özellikleri: 1) Bu ağızlarda, ilerleyici benzeşme, gerileyici benzeşmeden daha kuvvetlidir. Bu sebeple tek şekilli birçok ek, uyuma tâbi olmuştur ( varıdı, yaparḳan ) . 2) «ė >i» değişmesi bütün Anadolu ağızlarında görülmekle beraber bu ağızlar kadar yoğun değildir ( virmek, dimek ) . 3) « r,l » ünsüzleri önündeki ünlü türemesi hadisesi, bu ağızlarda düzenli ve kurallıdır ( ilimon, İrecep, Irmazan, ireçber ‘rençber’ ) . 4) « g, ġ » ünsüzleri iki ünlü arasında ve hece sonunda sızıcılaşır ( bağır, değ-, bey ) . 5) « k- >g, ḳ- > ġ- ve t- > d-» değişmelerindeki yoğunluk da, bu ağızlarda fazladır ( geçi, ġız, daş ) . 6) Arka ve orta damak ünsüzü «ŋ» korunmuştur ( deŋiz, doŋuz ) . 7) Zamir kökenli teklik 1. ve 2. şahıs ekleri ile bildirme ekleri dar ünlülüdür. Bu ekler çokluk 2. şahısta «-sıŋız/-siŋiz/ -suŋuz/ süŋüz» şeklindedir ( gelirim, gelirsiŋ, gelirsiŋiz ) .

Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN Batı Grubu Anadolu Ağızlarının Belirleyici Özellikleri: 8) Çokluk 2. şahıs iyelik eki ve iyelik kökenli şahıs eki Doğu grubu ağızlarında olduğu gibi büzülme ile yapısını değiştirmemiştir ( babaŋız, geldiŋiz ). 9) Duyulan geçmiş zaman eki çok şekillidir ( olmuş, gelmiş, almış ). 10) Şimdiki zaman eki genellikle geniş ünlülüdür ( geliyo, geliye, geliya ) Bölgenin doğusunda dar ünlülü şimdiki zaman ekleri kullanan ağızlar da bulunmaktadır ( geliy, yapıy ) . ( Karahan, 1996: 115 vd.) Prof. Dr. Leyla Karahan, Batı grubu ağızlarının belirleyici özelliklerini sıraladığı eserinde bu ağız grubunun 9 alt ağız grubuna ayrıldığını söylemekte ve bu alt ağız gruplarını şu şekilde tasnif etmektedir:

Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN Batı Grubu Anadolu Ağızlarının Alt Ağız Grupları : 1. Alt Ağız Grubu: Afyon, Antalya, Aydın, Balıkesir, Bilecik, Burdur, Bursa, Çanakkale, Denizli, Eskişehir, Isparta, İzmir, Kütahya, Manisa, Muğla, Uşak, ve Nallıhan ( Ankara ) 2. Alt Ağız Grubu: İzmit ve Sakarya Ağızları 3. Alt Ağız Grubu: Bolu ( Göynük, Mudurnu, Seben, Kıbrısçık hariç ), Zonguldak, Bartın, Kastamonu ( Tosya hariç ), Ovacık, Eskipazar ( Çankırı ) 4. Alt Ağız Grubu: Beypazarı, Çamlıdere, Kızılcahamam, Güdül, Ayaş ( Ankara ), Göynük, Mudurnu, Seben, Kıbrısçık ( Bolu ), Çankırı ( Ovacık, Eskipazar ve Kızılırmak hariç), Tosya ( Kastamonu), Boyabat ( Sinop ), Çorum merkez, İskilip ( Dağ köyleri hariç ), Bayat, Kargı, Osmancık. 5. Alt Ağız Grubu: Sinop ( Boyabat hariç), Samsun ( Havza, Ladik hariç), Ordu ( Mesudiye hariç ), Giresun ( Şebinkarahisar ve Alucra hariç ), Şalpazarı ( Trabzon ).

Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN Batı Grubu Anadolu Ağızlarının Alt Ağız Grupları : 6. Alt Ağız Grubu: Havza, Ladik ( Samsun), Amasya, Tokat, Sivas ( Şarkışla ve Gemerek hariç ), Mesudiye ( Ordu ), Şebinkarahisar, Alucra ( Giresun ), Malatya Merkez, Hekimhan, Arapkir ağızları. 7. Alt Ağız Grubu: Tarsus ( İçel ), Ereğli, Konya merkez ilçesinin bazı yöreleri, Adana, Hatay, Kahramanmaraş, Gaziantep, Adıyaman, Darende, Akçadağ, Doğanşehir ( Malatya ), Birecik, Halfeti ( Urfa) ağızları. 8. Alt Ağız Grubu: Ankara Merkez, Haymana, Bâlâ, Şereflikoçhisar, Çubuk, Kırıkkale, Keskin, Kalecik, Kızılırmak ( Çankırı), Çorum merkez ilçesi ile güneyindeki ilçeler, Kırşehir, Nevşehir, Niğde, Kayseri, Şarkışla, Gemerek ( Sivas ), Yozgat ağızları. 9. Alt Ağız Grubu: Konya ( merkez ilçenin bazı yöreleri hariç), İçel ( Tarsus hariç )

Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN NEVŞEHİR VE YÖRESİ AĞIZLARI ( Prof. Dr. Zeynep Korkmaz ) Batı grubu Anadolu ağızlarının 8. alt ağız grubunda yer alan Nevşehir ve Yöresi ağızları genel olarak Batı grubunun genel belirleyici özelliklerini taşımakla birlikte ses bilgisi ve şekil bilgisi bakımından bazı özgün özellikler gösterir. Bu özelliklerin başlıcalarını şöyle sıralayabiliriz: Ses Özellikleri: 1- #ḳ > #ġ ötümlüleşmesi sıklıkla görülür: ḳadın>ġadın, ḳoyun >ġoyun 2- / ḳ /, ḳ # > / ħ / , ħ # : çıħar-, yoħ, yoħarı, ufaħ, ḳaħardıħ 3- Ünlüyle biten kelimelerden sonra kelime başında k, g, ḳ ünsüzü taşıyan bir kelime gelmesi hâlinde bu kelime başı ünsüzü de beklenenin ötesinde sızıcılaşmaktadır: ne kadar >ne ğadar >neãdar, şu kadar > şu ğadar > şuãdar, nereye gidersin >nėriye ğideŋ > nėriye Įdeŋ 4-Kelime başında #k > #ķ ve #g > #ġ ünsüz arka damaklılaşması ve bunun sonucunda ö > ó ve ü > ú ünlü yarı kalınlaşmaları düzenli ve kurallıdır: ķóy (< köy), ġóz (< göz), óŋlerinden, (<önlerinden) ġúlemez ( < gülemez )

Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN NEVŞEHİR VE YÖRESİ AĞIZLARI ( Prof. Dr. Zeynep Korkmaz ) Ses Özellikleri ( Devam ): 5- Bazı kelimelerde #s > #z ötümlüleşmesi görülür: zabānan (< sabahla: sabahleyin), zoba ( < soba ), zıca0 ( < sıcak ) 6- Bazı kelimelerde aslî dar ünlüler korunurken ( dimiş, virdik vb.), bazılarında ünlü genişlemesine rastlanır: get (<git), zéyin(<<zihin), éhdiyaş (<< ihtiyaç) vb. 7- İkizleşme çoktur: bu ğaddan (<<bu kadar), yazzı0 (<<yazık), ġaşşı0 (<<kaşık) vb. 8- Göçüşme de görülür: yurmūnan (<<yumrukla), kirbidi ( <kibriti ) 9- Bazı benzeşme ( asimilâsyon ) çeşitleri ( ls>ss vb.) yaygındır: assıŋ (<alsın), ossuŋ ( < olsun ), na ğaddan ossa ( ne kadar olsa) 10- Birçok kelimede ötümlülük-ötümsüzlük uyumu yoktur: üsdüne, gafdan, itdi, esgi 11- ŋ sesi yaygın olarak kullanılır: şonuŋ (onun), şunuŋ ( şunun ) nóriyoŋ (ne yapıyorsun), ideŋ (ediyorsun)

Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN Ses Özellikleri ( Devam ): 12- / r / > /Ø / seyrek görülür: vėriken ( < verirken ) duruħan ( <dururken ) 13- Dudak ünsüzleri yanında bulunan ilk hece dışındaki yuvarlak ünsüzlerin oluşturduğu düzlük yuvarlaklık uyumsuzluğu burada görülmez. Çamır ( < çamur ), yağmır ( < yağmur ), savış- ( savuş-), armıt( <armut ) B ) Şekil Özellikleri : 1- Zamir kökenli şahıs eki, teklik 2. şahısta –n ve ŋ, çokluk 1. şahısta (z yerine) –ḳ ve -0 kullanılır: yörüyemeŋ (<yürüyemezsin), ideŋ (ediyorsun); utanacı0 (<<utanacağız), ġórmezik (<görmeyiz), ġırmıssıħ ( <<kırmışız ). 2- Teklik 1. şahıs emir çekimi ba0ı(y)ım (bakayım), gelim (geleyim) şeklindedir. 3- Şimdiki zaman eki ağırlıklı olarak “-yo” şeklindedir: geliyom, gidiyoŋ, alıyo, bitiriyoħ (bitiriyoruz), gėtmiyoħ (gitmiyoruz)

Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN B ) Şekil Özellikleri ( Devam ) : 4- İşaret zamiri ve işaret sıfatı olarak kullanılan “şu” ünlüsü genişlemiş olarak kullanılır: şonuŋ, şordaħı, şorda ( ***şu: yakını, şo: uzağı işaret eder ). 5- Aitlik eki uyuma girer: bıldır0ı (geçen yılki), şonuŋ0u (<< şu ( o ) nunki) 6- Vasıta hâli eki +nAn biçiminde kullanılır: arabĮnan (arabayla) 7-Zarf-fiil eklerinden –IncA eki benzeşmeyle ünlü daralmasına uğrar ve > –IncI(0/k) şeklinde kullanılır: ġoparıncı(0), bilmeyinci(k) 8- Ünlüyle biten kelimelerde yönelme ekinin destek ünsüzü “y” almaması sonucunda ünlü ikizleşmesi ( diftong ) oluşur: nerie (<<nereye), tallia (<<tarlaya) 9- İç Anadolu’daki diğer bazı ağızlarda da görülebilen “davarını neyi (davarını falan), nórelim (ne yapalım), nóriyoŋ (ne yapıyorsun)” gibi ifadeler bu ağızda da vardır. 10- “-I ” Zarf fiil eki işlektir: ġaynayı ġaynayı, ẫleni ẫleni ( eğlene eğlene )