MİKROEKONOMİ YRD. DOÇ. DR. ÇİĞDEM BÖRKE TUNALI 20.10.2015 İ.Ü. Sağlık Bilimleri Fakültesi Sağlık Yönetimi Bölümü Ders 4: Tüketici Teorisi

Tüketici Tercihlerine Yönelik Varsayımlar Tüketici Seçim Teorisi’nin temelinde tüketici tercihlerine ilişkin üç varsayım bulunmaktadır: 1- Tercihler tamdır. Bunun anlamı tüketicinin herhangi iki mal sepetini sıralama kabiliyetine sahip olmasıdır. Örneğin A ve B mal sepetleri için, tüketici tercihlerini aşağıdaki olasılıklardan herhangi biriyle ifade edebilir: Tüketici A mal sepetini B mal sepetine tercih eder. (A>B) Tüketici B mal sepetini A mal sepetine tercih eder. (B>A) Tüketici A ve B mal sepetleri karşısında kayıtsızdır, yani tüketici A ve B mal sepetleriyle eşit derecede tatmin olacaktır. (A ≈B)

Tüketici Tercihlerine Yönelik Varsayımlar 2- Tercihler geçişkendir. Tüketiciler birbirleriyle tutarlı seçimler yapacaklardır. Yani bir tüketici A mal sepetini B mal sepetine, B mal sepetini de E mal sepetine tercih ediyorsa, A mal sepetini E mal sepetine de tercih edecektir. Bu durumu şöyle ifade edebiliriz: Eğer A>B ve B>E ise; A>E olacaktır. 3- Daha fazla daha iyidir. Tüketicinin bir mala daha fazla sahip olması daha iyidir. Bu durumu bir şekil yardımıyla açıklayalım:

Tüketici Tercihlerine Yönelik Varsayımlar Giyim Birimi A B 30 C D 20 E F 10 20 60 Yemek Birimi

Tüketici Tercihlerine Yönelik Varsayımlar Yukarıdaki şekilde tüketici A mal sepetini B mal sepetine tercih edecektir. Çünkü A noktasında 60 birim yemek 30 birim giyim elde ederken, B noktasında 20 birim yemek ve 30 birim giyim elde edecektir. Benzer şekilde tüketici A noktasını D noktasına da tercih edecektir. Çünkü A noktasında 30 birim giyim 60 birim yemek elde ederken, D noktasında 20 birim giyim ve 60 birim yemek elde edecektir.

Tek Mal Tüketimi Durumunda Tercihler: Marjinal Fayda Kavramı Fayda fonksiyonunu açıklayabilmek için herhangi bir tüketicinin tek bir mal tükettiğini (ekmek) varsayalım. y maldan tüketilen miktarı göstermek üzere, fayda fonksiyonu U(y) şeklinde ifade edilecektir. Fayda fonksiyonu, tüketicinin y birim ekmek tükettiğinde elde edeceği tatmin düzeyini (fayda) düzeyini gösterecektir. Tüketicinin fayda fonksiyonunun U(y)= 𝑦 Söz konusu fayda fonksiyonu tüketici tercihlerine yönelik varsayımları sağlamaktadır.

Tek Mal Tüketimi Durumunda Tercihler: Marjinal Fayda Kavramı Öncelikle bu fonksiyona göre tüketicinin tercihleri tamdır. Çünkü tüketici her bir birim mal tüketimine belli bir değer atayabilmektedir. Daha fazla mal tüketiminin daha fazla fayda sağladığı varsayımı da gerçekleşmektedir. Tüketicinin 4, 9 ve 16 birim mal tüketmesi durumunda elde edilecek fayda düzeyi 2, 3 ve 4 birim olacaktır. Görüldüğü gibi daha fazla mal tüketimi tüketiciye daha fazla fayda sağlamaktadır. Son olarak tercihler geçişkendir. 4, 9 ve 16 birim mal tüketimlerini A, B ve C ile gösterirsek, tüketici C’yi B’ye, B’yi de A’ya tercih edecek, dolayısıyla aynı zamanda C’yi A’ya da tercih etmiş olacaktır.

Tek Mal Tüketimi Durumunda Tercihler: Marjinal Fayda Kavramı Tüketici davranışlarını incelerken, genel olarak tüketilen miktarda meydana gelen değişim karşısında fayda düzeyinin (elde edilen tatmin düzeyinin) ne kadar değişeceğini inceleriz. Tüketimdeki artış karşısında toplam faydadaki değişim oranı MARJİNAL FAYDA (MARGINAL UTULITY, MU) olarak adlandırılmaktadır. Dolayısıyla marjinal fayda; 𝑀𝑈 𝑌 = ∆𝑈 ∆𝑦 formülüyle ifade edilmektedir. Grafiksel olarak herhangi bir noktadaki marjinal fayda, toplam fayda fonksiyonuna o noktada teğet olan doğrunun eğimine eşittir. Toplam fayda fonksiyonu boyunca hareket ettiğimizde, fonksiyona teğet olan doğruların eğimleri değişeceğinden marjinal fayda da değişecektir. Dolayısıyla marjinal fayda, tüketicinin ne kadar mal tükettiğine bağlı olacaktır.

Tek Mal Tüketimi Durumunda Tercihler: Marjinal Fayda Kavramı TU B TU= 𝑦 2 A 1 MU 1 4 Tüketim Miktarı A’ 0.5 B’ 0.25 MU= 1 2 𝑦 1 4 Tüketim Miktarı

Azalan Marjinal Fayda İlkesi Toplam fayda ve marjinal fayda fonksiyonlarını çizerken aşağıdaki unsurlara dikkat edilmesi gerekmektedir. 1- Toplam fayda ve marjinal fayda aynı şekil üzerinde çizilemez. Çünkü toplam fayda grafiğinde dikey eksen elde edilen toplam fayda miktarını gösterirken, marjinal fayda fonksiyonunda dikey eksen tüketim miktarında meydana gelen değişim karşısında toplam faydada meydana gelen değişimi, yani marjinal faydayı göstermektedir. 2- Marjinal fayda toplam fayda fonksiyonunun herhangi bir noktasındaki eğimine eşittir. Toplam fayda fonkisyonu üzerinde herhangi bir noktadaki eğim, tüketim miktarındaki değişim karşısında toplma faydada meydana gelen değişimi göstermektedir. Yani, ∆𝑈 ∆𝑦 ’dir. Bu da marjinal faydayı vermektedir. 3- Toplam ve marjinal fonksiyonlar arasında burada açıkladığımız ilişki ekonomideki diğer göstergeler için de geçerlidir. Yani marjinal fonksiyon genel olarak toplam fonksiyonun eğimine eşittir.

Azalan Marjinal Fayda İlkesi Yukarıdaki şekilde de görüldüğü gibi, tüketicinin tüketim miktarı arttıkça,ilave birim tüketimden elde ettiği fayda giderek azalmaktadır. Bu durum AZALAN MARJİNAL FAYDA İLKESİ (PRINCIPLE OF DIMINISHING MARGINAL UTULITY) ile ifade edilmektedir. Azalan marjinal fayda ilkesi, herhangi bir maldan (ekmek, giyim, araba vs.) ne kadar fazla tüketirsek elde edeceğimiz ilave tatminin (faydanın) giderek azalacağını ifade etmektedir.

Azalan Marjinal Fayda İlkesi Bu durumu açıklayabilmek için açken bir paket bisküvi aldığınızı düşünelim. Yediğiniz birinci bisküvi size belli bir tatmin sağlayacaktır. İkinci bisküviyi yediğinizde elde edeceğiniz toplam tatmin (fayda) artacaktır. Fakat ikinci bisküvi size birinci bisküvi kadar tatmin sağlamayacaktır. Çünkü daha önce bir bisküvi yemiş olduğunuzdan açlığınız bir miktar azalmıştır. Üçüncü bisküviyi yediğinizde elde edeceğiniz ilave tatmin ikinci bisküvinin sağladığı tatminden daha az olacaktır. Çünkü daha önce iki bisküvi yemiş olduğunuzdan açlığınız bir miktar daha azalmıştır. Bu süreç bu şekilde devam edecektir.

Daha Fazla Her Zaman Daha İyi Midir? Eğer daha fazla mal her zaman daha iyiyse, tüketim arttıkça toplam faydanın sürekli artması, yani marjinal faydanın her zaman pozitif olması gerekmektedir. Ancak gerçek hayatta bu durum her zaman gerçekleşmeyebilir. Bunu açıklayabilmek için yukarıdaki örneğimize geri dönelim. Tüketici ilk ekmeği tükettikten sonra ikinci ve üçüncü ekmeği tükettiğinde toplam faydası azalarak artmaya devam edecektir. Ancak belli bir miktar ekmek tüketiminden sonra (örneğin 6 tane ekmek) tüketicinin toplam faydası artmayacak ve hatta azalmaya başlayacaktır (fazla ekmek yemek ve kilo almak, bu durum sağlığı olumsuz yönde etkiler.)

Daha Fazla Her Zaman Daha İyi Midir? TU C D B A 2 4 6 9 Tüketim Miktarı MU A’ B’ C’ D’ 2 4 6 9 Tüketim Miktarı

Toplam Fayda ve Marjinal Fayda İlişkisi Toplam Fayda (TU): Herhangi bir maldan belli bir miktar tüketildiğinde elde edilen faydaya toplam fayda denir. Marjinal Fayda: Herhangi bir maldan bir birim daha fazla ya da bir birim daha az tüketildiğinde toplam faydada meydana gelen değişmeye marjinal fayda denir. Toplam fayda ve marjinal fayda arasındaki ilişkiyi bir örnek yardımıyla açıklayalım.

Toplam Fayda ve Marjinal Fayda İlişkisi Bisküvi Sayısı Toplam Fayda (TU) Marjinal Fayda (MU) --- 1 32 2 60 28 3 84 24 4 102 18 5 118 16 6 130 12 7 138 8 144 9 10 140 -4

Tüketici Dengesi Tüketici Dengesi: Tüketicinin sınırlı geliri, piyasadaki fiyatlar ve tüketicinin tercihleri çerçevesinde toplam faydasını maksimize eden mal ve hizmet bileşimini tüketmesi tüketici dengesi olarak adlandırılmaktadır. Tüketici dengesinin oluşumunu bir örnek yardımıyla açıklayalım: X tüketicisinin aylık gelirinin 270 Türk Lirası olduğunu, tüketicinin A ve B gibi iki mal tükettiğini ve bu malların fiyatlarının sırasıyla 60 TL ve 30 TL olduğunu varsayalım. X tüketicisinin her iki malın tüketiminden elde ettiği toplam fayda ve marjinal fayda aşağıdaki tablodaki gibidir:

Tüketici Dengesi A MALI B MALI Miktar ( Q A ) Toplam Fayda ( TU A ) Marjinal Fayda ( MU A ) ( Q B ) Toplam Fayda ( TU B ) ( MU B ) --- 1 300 750 2 500 200 1200 450 3 650 150 1500 4 100 1700 5 830 80 1800 6 890 60 1850 50 7 930 40 1880 30 8 960 1900 20 9 980 10 990 -20

Fayda Maksimizasyonu (Tüketici Dengesi) Kuralı Fayda maksimizasyonu için tüketicinin A ve B mallarından tükettiği son birimlerinin 1 TL karşılığı olan marjinal faydaları birbirine eşit olmalıdır. Yani, satın alınan en son birim A ve B malı için; MU A P A = MU B P B olmalıdır.

Fayda Maksimizasyonu (Tüketici Dengesi) Kuralı A MALI B MALI Miktar ( Q A ) Marjinal Fayda ( MU A ) (𝑀𝑈 𝐴 ) (𝑃 𝐴 =60) ( Q B ) ( MU B ) (𝑀𝑈 𝐵 ) (𝑃 𝐵 =30) --- 1 300 5 750 25 2 200 3,3 450 15 3 150 2,5 10 4 100 1,7 6,7 80 1,3 6 60 1,0 50 7 40 0,7 30 8 0,5 20 9 0,3 0,0 0,2 -20 --0,7

Fayda Maksimizasyonu (Tüketici Dengesi) Kuralı Birinci birim A malı tüketimi sonucunda 1 TL’ye karşılık gelen marjinal fayda A malı için 5 birim iken, B malı için 25 birimdir. Dolayısıyla tüketici öncelikle 1 birim B malı tüketecektir. Benzer şekilde 2. birim B malı tüketiminde 1 TL’ye karşılık gelen marjinal fayda 15 birimdir ve 1. birim A malı tüketiminden elde edilecek marjinal faydadan yüksektir. Bu durumda tüketici yine B malı tüketecektir. 3. birim B malı tüketiminde 1 TL’ye karşılık gelen marjinal fayda 10 birimdir ve yine A malından yüksektir. Bu durumda tüketici yine B malı tüketecektir. 4. birim B malı tüketiminde 1 TL’ye karşılık gelen marjinal fayda yine A malı tüketiminden elde edilecek marjinal faydadan yüksektir. Bu durumda tüketici yine B malını tercih edecektir.

Fayda Maksimizasyonu (Tüketici Dengesi) Kuralı 4 birim B malı için tüketici 30x4=120 TL ödeyecektir. Tüketicinin 270 TL’si olduğundan, tüketici mal tüketmeye devam edecektir. 5. birim B malı tüketiminden elde edilecek marjinal fayda 3,3 olup 1. birim A malı tüketiminden elde edilecek marjinal faydadan (5) daha düşüktür. Bu durumda tüketici A malını tercih edecektir. 2. birim A malı tüketiminden elde edilecek marjinal fayda ile 5. birim B malı tüketiminden elde edilecek marjinal fayda birbirine eşittir. Dolayısıyla tüketici iki mal karşısında kayıtsız kalacaktır.

Fayda Maksimizasyonu (Tüketici Dengesi) Kuralı Bu noktaya kadar tüketicinin yaptığı toplam harcama: 4 birim B malıx30 + 1 birim A malıx60 = 180 270 – 180 = 90 2. birim A malı tüketimi + 5. birim B malı tüketimi = 30 +60 = 90 Dolayısıyla tüketici 2 birim A malı ve 5 birim B malı tükettiğinde parası bitecek ve toplam faydasını maksimize etmiş olacaktır. Bu durumda tüketicinin elde edeceği toplam fayda; A malı 300+200 = 500, B malı 750+450+300+200+100 = 1800 ve Toplam Fayda = 500 + 1800 = 2300 birim olacaktır.

Tüketici Talep Eğrisi ve Piyasa Talep Eğrisi X tüketicisinin talep eğrisini çizebilmek için, A malının fiyatının 60 TL’den 30 TL’ye düştüğünü varsayalım. Bu durumda X tüketicisinin davranışı ne olacaktır? Bu soruya yanıt verebilmek için A malının 1 TL için marjinal fayda rakamlarını belirlememiz gerekmektedir.

Tüketici Talep Eğrisi ve Piyasa Talep Eğrisi A MALI B MALI Miktar ( Q A ) Marjinal Fayda ( MU A ) (𝑀𝑈 𝐴 ) (𝑃 𝐴 =30) ( Q B ) ( MU B ) (𝑀𝑈 𝐵 ) (𝑃 𝐵 =30) --- 1 300 10 750 25 2 200 6,7 450 15 3 150 5 4 100 3,3 80 2,7 6 60 2,0 50 1,7 7 40 1,3 30 1,0 8 20 0,7

Tüketici Talep Eğrisi ve Piyasa Talep Eğrisi Yukarıdaki tabloya göre tüketici öncelikle 2 birim B malı tüketecek, daha sonra A malının birinci biriminin marjinal faydası ile B malının üçüncü biriminin marjinal faydası eşit olduğundan her iki maldan da bir birim tüketecektir. Bu durumda harcanan toplam para; 1 birim A malıx30 + 3 birim B malıx30 = 120 TL 4. birim B malının marjinal faydası ile 2. birim A malının marjinal faydası eşit olduğundan tüketici yine her iki maldan bir birim tüketecektir. 3. birim A malı tüketiminin marjinal faydası 5. birim B malının marjinal faydasından yüksek olduğundan tüketici daha sonra bir birim A malı tüketecektir. Son olarak 4. birim A malının marjinal faydası ile 5. birim B malının marjinal faydası birbirine eşit olduğundan ve tüketicinin geliri yeterli olduğundan, tüketici her iki maldan birer birim tüketecektir. Sonuç olarak tüketici 4 birim A malı ve 5 birim B malı tüketecektir.

Tüketici Talep Eğrisi ve Piyasa Talep Eğrisi 4 birim A malıx 30 + 5 birim B malı x30 = 120 + 150 = 270 TL Tüketici böylece tüm gelirini harcayacak ve faydasını maksimize etmiş olacaktır. Hatırlanacağı gibi A malının fiyatı 60 TL iken tüketici A malından 2 birim tüketmektedir. A malının fiyatı 30 TL’ye düştüğünde tüketici A malından 4 birim tüketmektedir. Bu durumda X tüketicisinin A malına yönelik talep eğrisi;

Tüketici Talep Eğrisi ve Piyasa Talep Eğrisi 60 30 D 1 2 4 Q A

Tüketici Talep Eğrisi ve Piyasa Talep Eğrisi Piyasa talep eğrisi bireysel talep eğrilerinin yatay toplamıyla elde edilir. Piyasa talep eğrisinin elde edilişini açıklayabilmek için bir ekonomide A malı için, X ve Y olmak üzere yalnız iki tüketicinin bulunduğunu varsayalım. Söz konusu tüketicilerin A malına ilişkin talep eğrileri aşağıdaki gibi olsun:

Tüketici Talep Eğrisi ve Piyasa Talep Eğrisi P A P A X tüketicisinin talep eğrisi Y tüketicisinin talep eğrisi Piyasa talep eğrisi 60 60 60 30 30 30 D 1Y D 1X D 2 4 Q A 1 3 Q A 3 7 Q A

Gelirde Bir Değişme ve Talep Eğrisinde Kayma Gelirdeki değişmenin talep eğrisinde nasıl bir kaymaya yol açtığını açıklayabilmek için X tüketicisinin gelirinin 270 TL’den 450 TL’ye çıktığını ve A ve B mallarının fiyatlarının 30 TL olduğunu varsayalım. Bu durumda;

Gelirde Bir Değişme ve Talep Eğrisinde Kayma A MALI B MALI Miktar ( Q A ) Marjinal Fayda ( MU A ) (𝑀𝑈 𝐴 ) (𝑃 𝐴 =30) ( Q B ) ( MU B ) (𝑀𝑈 𝐵 ) (𝑃 𝐵 =30) --- 1 300 10 750 25 2 200 6,7 450 15 3 150 5 4 100 3,3 80 2,7 6 60 2,0 50 1,7 7 40 1,3 30 1,0 8 20 0,7

Gelirde Bir Değişme ve Talep Eğrisinde Kayma Hatırlanacağı gibi gelir 270 TL iken; tüketici 4 birim A malı ve 5 birim B malı tüketmektedir. A malının 5. biriminin marjinal faydası 2,7 B malının 6. biriminin marjinal faydası 1,7 olduğundan tüketici önce A malından tüketecektir. Daha sonra, A malının 6. biriminin marjinal faydası yine B malının 6. biriminin marjinal faydasından yüksek olduğundan tüketici bir birim daha A malı tüketecektir. A malının 7. biriminin marjinal faydası B malının 6. biriminin marjinal faydasından düşük olduğundan tüketici daha sonra bir birim B malı tüketecektir. Bu durumda harcanan para; 2 birim A malıx30 + 1 birim B malıx30 = 60 + 30 = 90 270 + 90 = 360, 450 – 360 = 90 kalan para.

Gelirde Bir Değişme ve Talep Eğrisinde Kayma 7. birim A malının marjinal faydası 7. birim B malının marjinal faydasından daha yüksek olduğundan tüketici A malından bir birim daha tüketecektir. Son olarak, 8. birim A malının marjinal faydası ile 7. birim B malının marjinal faydası birbirine eşit olduğundan tüketici her iki maldan birer birim daha tüketecektir. Bu durumda; 2 birim A malıx30 + 1 birim B malıx30 = 90 TL Yani kalan parasının tamamını harcamış olacaktır. Sonuçta tüketici 8 birim A malı ve 7 birim B malı tükettiğinde dengeye ulaşmış olacak ve faydasını maksimize edecektir. Elde edeceği toplam fayda: 960+1880 = 2840 olacaktır.

Gelirde Bir Değişme ve Talep Eğrisinde Kayma P A P B D B2 D A2 D B1 D A1 30 4 8 Q A 5 7 Q B

Kaynaklar ERTEK, Tümay (2009) Temel Ekonomi (Basından Örneklerle), Beta Basım Yayım Dağıtım, İstanbul. BESANKO, David, BRAEUTIGAM, Ronald R. (2011) Microeconomics, Fourth Edition, John Wiley and Sons, Inc., US.