Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN ( L. Karahan; AAS )

Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN KUZEYDOGU GRUBU AĞIZLARI Ağız Bölgesinin Tarihçesi: Bölge, çok önceleri Hazar ve Karadeniz’in kuzeyinde bulunan Kıpçak boylarının iskanlarına uğramasının yanında, 1461’de Fatih Sultan Mehmet tarafından Trabzon ve havalisinde kurulu Rum Pontus’un yıkılışı ile yoğun bir Türk yerleşimine sahne olmuştur. *Bölgenin doğu kısmı, A. Kadir İnan’ın “Makaleler”inde belirtildiğine göre; Lazlar ( Alazlar= Çanar Boyu ) ve Balkarlar ( Çamlı Hemşin yöresi ) ile iskan olunmuşken; Batı kısımları 15. yy’dan itibaren Maraş, Konya, Karaman, Sivas, Tebriz Akkoyunluları, Danişment Çepnileri ile iskân edilmiştir. Gerek yörenin sözlü edebiyatında yaşayan kalıplar ( Ör. Xaxa/aaxa mani düzeni), gerek kelimeler (ergat/ eğrat/eğratluk ‘ırgatlık’, vartivar ‘yayla eğlenceleri’...) gerekse toplumsal gelenekler ( Damadın, düğünden sonraki kız evine gidişindeki tavandan baş aşağı asılması…gibi ) bakımından açıkça Kıpçak izlerini taşımaktadır. Karahan; tespit ettiği 14 adet ayırt edici ses, şekil ve cümle özelliği bakımından Anadolu ağızlarını 3

Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN KUZEYDOGU GRUBU AĞIZLARI Ağız Bölgesinin Sınırları: Trabzon, Rize illeri ile Artvin’in Hopa, Arhavi ve Borçka ilçelerini içine alan bölgedir. *Artvin ( Mrk.) Şavşat, Yusufeli, Ardanuç ağızları Kuzeydoğu grubu ağızları ile Doğu grubu ağızları arasında “Köprü Ağızlar” olarak nitelenir. Kuzeydoğu grubu ağızları Batı’da siyasî sınırların ötesinde Batı Rumeli Ağızları ile birçok bakımdan birleşir. Trabzon/ Akçaabat’ın üç dört köyü ile Şalpazarı ilçesine bağlı 15-20 köyde konuşulan ağız, yörenin diğer yerleşim birimlerindeki ağızlardan farklılıklar gösterir. Bu yörelerin ağızları Batı Grubu Anadolu Ağızları içinde sayılmaktadır. Karahan; tespit ettiği 14 adet ayırt edici ses, şekil ve cümle özelliği bakımından Anadolu ağızlarını 3

Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN Karahan, Kuzeydoğu grubu ağızlarını üç alt ağız bölgesine ayırır. Rize İli Ağızlarını ise Turgut GÜNAY beş alt ağız bölgesi hâlinde inceler. KARAHAN, Kuzeydoğu grubu ağızlarını üç alt ağız bölgesine ayırır. Turgut GÜNAY ise Rize İli Ağızlarını beş alt ağız bölgesi hâlinde inceler. ( T. Günay; RİA )

Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN Kuzeydoğu Grubu Ağızlarının Ayırıcı ve Belirleyici Özellikleri 1- Alınma kelimelerdeki uzun ünlüler kısalmıştır. Cāmi > ćami, hākim > hakim, hāne > hane 2- Alınma kelimelerdeki benzeşmenin yönü genellikle geriye doğrudur. Halime> Helime, Ahmet > Ehmed, akraba > eķrába 3- Belirli bir faktöre bağlı olmayan gerileyici bir ünlü kalınlaşması görülür. Tütün > ťuťun, küçük > ḱuçuḱ, öyle > oyle 4- Çok heceli kelimelerin sonundaki “ı, u, ü” , i ile karşılanır. Gözü > gözi, kulağı > ķulaġi, nasıldı> nasildu, sıcaklık> sicaḱluķ 5- #ḳ > ġ ötümlüleşmesi görülmez. Kızı > ķızi, kalmadım > kalmadum 6- Belirli bazı kelimelerde ilk hecedeki yuvarlak ünlüler düzleşir. Öldürdü> eldurdi, bölük > beĺuḱ, çocuk > çecuk 7- Ek ünlülerindeki yuvarlaklaşmalar bölge geneline hakimdir. Gelir> kelur, senin > senun, yemeğini > yemeğuni

Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN Kuzeydoğu Grubu Ağızlarının Ayırıcı ve Belirleyici Özellikleri 8- Art damak ünsüzü yanında bir ön ünlü veya bunun tam tersi görülebilir ( Ünlü-ünsüz uyumsuzluğu ). Kız > ķiz 9- “l, r” ünsüzleri önünde ünlü türemesi diğer Anadolu ağızlarına nispetle sınırlı sayıdadır. Rus> Urus, Rum>Urum, limon> ilimon. 10- “ŋ” ünsüzü yoktur. Seniŋ > senun 11- “ħ” ünsüzü, sadece ön ve iç ses olarak ön damaklı karşılığı olan ĥ şeklinde bulunur. Hayırlı > ĥeyirli 12- Şimdiki zaman eki dar-düz veya dar-yuvarlak ünlülüdür ( Artvin ili Şavşat ilçesi dışında ). Geliyor >gelĮr, alıyor >alıyu, [ geliyor > geliyer ( Şavşat ) ] 13- Duyulan geçmiş zaman eki tek şekillidir. Olmuş> olmiş, ölmüş> olmiş 14- Hâl ekleri arasındaki görev değişikliği diğer Anadolu ağızlarına göre daha belirgindir. “Ben oni ( ona ) şaşayirum, Enişteye ( enişteyi ) dağvet eder,On yedi yaşinayum (yaşındayım). ( Karahan, age. 96-98 )

Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN 15- Trabzon ve Rize ağızlarında y’den önceki a ve e’ler uzar: māyista (<mayısta), yollāyler (yolluyorlar) 16- Rize’nin doğusu ve Artvin’in batısında r sesi orta damağa kayarak titrekliğini kaybeder: aṝāyṝum, getuṝ vb. 17- Trabzon ve Rize’de patlayıcı ünsüzlerden k,g,c ve ç kısmen sızıcılaşır: he/aye (<hikâye), a/āy (<açıyor), vére/eğum (< vereceğim), )iderum (<giderim) 18- Trabzon’un Vakfıkebir, Akçaabat, Tonya, Maçka, Of ve Çaykara ağızlarında kelime başındaki bazı aslî ötümsüzlerin korunduğu, hattâ bazı ötümlü ünsüzlerin ötümsüzleştiği görülür: kireceğum, kedirmiş; Piçaği (<bıçağı), tervişlan (< dervişle), tuḱan (<< dükkân) vb. Aynı yerlerde içseste ötümlüleşme de görülür: tebesinde (<tepesinde), kabatti (<kapattı), kedirmiş (<getirmiş) 19- Artvin’de #t > #d ötümlüleşmesi ileri boyutlardadır: dersledi (< tersledi), doPrak (< toprak), diksin (< tiksin) vb.

Anadolu ve Rumeli Ağızları, Haz. Yrd. Doç. Dr. Muharrem ÖÇALAN Kuzeydoğu Grubu Ağızları İçerisinde Yer Alan Rize İli Ağızlarında Görülen Eklerle İlgili Belirleyici Özellikler: Rize ağızlarında olumsuzluk eki, “dA” bağlacı ve vasıta hâli eki uyuma girmez: dema (<deme), ben da (< ben de), kúreklan (<kürekle) vb. Rize’nin Çayeli ilçesi civarında yönelme eki almış teklik şahıs zamirlerinde “bağa (<bana), sağa (<sana), oğa (< ona) biçimleri görülür. Rize’nin Fındıklı ve Pazar ilçeleri yakınında şimdiki zaman ekinin “-yur” biçimi görülür: edeyur (<ediyor), oliyur (< oluyor) vb. Bu ekin r’si “aliyu” örneğinde olduğu gibi eriyebilir: Karadeniz’in diğer yörelerinde bu ekin “1r” biçimi de görülebilir: ^el1r (<geliyor) vb. Trabzon ve Rize’de şahıs eklerinin –um, -sun, -uķ, -sunuz tarzında yuvarlak ünlülü biçimleri vardır: ciderum (<giderim), enersun (<inersin), üşüruķ (<üşürüz), çekersunuz (<çekersiniz) vb. İsimden isim yapma eklerinden +CI’nın sadece ötümsüz ünsüzlü biçimi kullanılır: yolçi vb. ( Acar, 2010 Ders notları )