İşletim Sistemlerini Gözden Geçirme

İşletim Sistemi Uygulama programlarının çalıştırılmasını sağlar Uygulamalar ve donanım arasında bir arayüz oluşturur

İşletim Sisteminin Amacı Kullanıcı programlarının çalıştırılması Kullanıcı problemlerinin çözümünün kolaylaştırılması Bilgisayar sisteminin kullanımının daha elverişli hale getirilmesi Bilgisayar kaynaklarının verimli bir şekilde kullanılması (Çok kullanıcılı sistemlerde önem kazanır)

Bilgisayar Sisteminin Katmanları

İşletim Sisteminin Sağladığı Hizmetler Program geliştirme Program yazanlar ve hata ayıklayıcılar (debugger) Program çalıştırma I/O cihazlara erişim Dosyalara kontrollü erişim Sisteme erişim

İşletim Sisteminin Sağladığı Hizmetler Hata yakalama ve düzeltme Dahili ve harici donanım hataları Bellek hataları Cihaz arızaları Yazılım hataları Aritmetik taşma Yasaklı bellek alanlarına erişim İşletim sisteminin, uygulama isteklerini yerine getirememesi

İşletim Sisteminin Sağladığı Hizmetler Hesaplamalar Kullanım istatistiklerini çıkarma Performans izleme Olabilecek işlemleri tahmin etme

İşletim Sistemi Kaynakların yönetiminden sorumludur İşletim sistemleri, sıradan bilgisayar yazılımları gibi aynı tarz fonksiyonlara sahiptirler Örnek : Programları çalıştırır İşletim sistemi işlemciyi kontrol eder

Kernel (Çekirdek) İşletim sisteminin ana bellekte bulunan bir parçasıdır Çok sık kullanılan fonksiyonları içerir “Nucleus” olarak da isimlendirilir

Bir İşletim Sisteminin Evrimi (Gelişimi) Motive eden sebepler: Donanımların gelişmesi ve yeni tür donanımların bulunması Yeni hizmetler (servisler) Düzeltmeler

Bir İşletim Sisteminin Evrimi (Gelişimi) Basit toplu işletim sistemleri Zaman paylaşım tabanlı çoklu programlama Kişisel bilgisayarların işletim sistemleri Paralel sistemler Dağıtık sistemler (Paylaşılmış sistemler) Gerçek zaman sistemleri

Bir İşletim Sisteminin Evrimi (Gelişimi) Basit toplu işletim sistemleri (Batch Systems) İlk bilgisayarların genelde işletim sistemleri yoktu. İşletim sistemleri bilgisayarların donanımları geliştikten sonra ortaya çıkmaya başlamıştır. Bu tür sistemlerde işlemcinin zamanının büyük kısmı giriş çıkış işlemlerini beklemekle geçer. Çünkü, G/Ç aygıtlarının hızı işlemcinin hızından düşük olduğu için işlemci bu aygıtları beklemek zorundadır. Bunu önlemek için Spooling tekniği (Ana işlem birimini giriş çıkış biriminden ayırma işlemi) kullanılır. Böylece CPU gelen girişi ya doğrudan, yada işleyip çıkışa aktarır

İşletim Sistemlerinin Sınıflandırması Büyük Bilgisayarlar için Sistemler Basit toplu işlem sistemleri Benzer işlerin toplu işlenmesi sonucu işlem zamanının kısalması Otomatik iş ardışıklığı: bir işten diğerine otomatik geçmek (İlk basit işletim sistemidir). Kalıcı monitör Monitör’de başlangıç denetimi yapılır. Denetim, yapılacak işe devredilir O İş bittikten sonra denetim monitöre tekrar devredilir.

İşletim Sistemlerinin Sınıflandırması Masaüstü Sistemler Kişisel bilgisayarlar – tek kullanıcıya ayrılmış bilgisayar sistemi. G/Ç aygıtları – klavye, fare, monitör, yazıcı. Kullanma rahatlığı sağlar. Birkaç farklı işletim sistemleri çalışabilir (Windows, MacOS, UNIX, Linux)

İşletim Sistemlerinin Sınıflandırması Çok İşlemcili Sistemler Birden fazla AİB’nin yakın iletişimde bulunduğu sistemlerdir Sıkıca birleştirilmiş sistem: İşlemciler belleği ve saati paylaşırlar; İletişim, genelde ortak bellek aracılığıyla gerçekleştirilir. Paralel sistemlerin üstünlükleri: Yüksek işlem yeteneği Yüksek güvenilirlik Simetrik çoklu işlem (Symmetric multiprocessing -SMP) Her işlemci işletim sisteminin aynı kopyasını çalıştırır. Başarım düşmeden, çoklu işlemci yapısı çalışabilir. Pek çok işletim sistemi SMP’yi destekliyor Simetrik olmayan çoklu işlem (Asymmetric multiprocessing) Her işlemci özel bir probleme tahsis edilir; ana işlemci işleri planlar ve diğer işlemciler arasında dağıtır Genelde, çok büyük sistemler için kullanılmaktadır.

İşletim Sistemlerinin Sınıflandırması Dağıtık Sistemler İşlem, birkaç fiziki işlemci arasında dağıtılır. Zayıf birleştirilmiş sistem – her işlemcinin kendi yerel belleği bulunur; işlemciler birbirleriyle yüksek hızlı ana iletişim yolları üzerinden veya telefon hatları gibiçeşitli iletişim hatlarıyla iletişim kurarlar. Dağıtık sistemlerin üstünlükleri: Kaynakların ortaklaşa kullanımı İşlem hızının yükselmesi - yükün paylaşımı Güvenilirlik İletişim Ağ yapısı gerektirmektedir: Yerel alan ağları veya Geniş alan ağları Ağ için, ya istemci-sunucu, yada eşit bağlantı (peer-to-peer) modeli kullanılabilir. Kümeleşmiş Sistemler Kümeleşme, bellek alanını ortak kullanmaya izin veriyor. Yüksek güvenilirliği sağlıyor. Asimetrik kümeleşme: Bir sunucu uygulamayı çalıştırdığı zaman, diğer sunucular yedek kalır. Simetrik kümeleşme: Tüm ana makineler uygulamayı çalıştırır.

İşletim Sistemlerinin Sınıflandırması Gerçek Zaman Sistemler Bilimsel denemelerde, fabrikalarda üretimin otomatik denetiminde, tıbbi görüntü sitemleri gibi uygulamalarda kontrol amacı ile sıkça kullanılmaktadır. Önemli özelliği, iyi tanımlanmış belirli zaman kısıtlamalarının bulunmasıdır. Gerçek zaman sistemleri ya sert (hard), yada hafif (soft) gerçek zamanlı olabilir: Sert gerçek zaman sistemleri: İkinci bellek sınırlıdır veya yoktur, veriler kısa süreli bellekte, veya sabit bellekte saklanır. Zaman paylaşımlı çalışmalar genel amaçlı işletim sistemleri tarafından desteklenmiyor. Hafif gerçek zaman sistemleri: Sanayi robotlarının denetiminde sınırlı kullanılmaktadır. Gelişmiş işletim sistemlerinin özelliklerini gerektiren uygulamalarda yararlıdır El Sistemleri El bilgisayarları (Personal Digital Assistant (PDA)) Hücresel telefonlar (Cellular telephones) Özellikleri: Sınırlı bellek Düşük hızlı işlemciler Küçük ekran.

I/O Devices Slow

Uniprogramming (Tekli Programlama) İşlemci işleri yapmak için I/O komutlarını beklemek zorundadır.

Multiprogramming (Çoklu Programlama) Bir iş I/O için beklerken, işlemci başka bir işe yönelebilir

Multiprogramming

Utilization Histograms

Zaman Paylaşımı Çoklu programlama çoklu interaktif işler için kullanılır İşlemci zamanı çoklu kullanıcılar arasında paylaşılır Çok sayıda kullanıcı eşzamanlı olarak sisteme erişmiş olur

Virtual Memory (Sanal Bellek) Sanal bellek, programların ve verilerin toplam boyutunun onların erişebileceği ve kullanabileceği fiziksel bellek alanından büyük olabilmesi düşüncesine dayanır Sanal bellek çoklu programlı sistemlerde verimli kullanılabilir Ana bellek ile disk arasında yer değişim işlemi yapıldığında işletim sistemi başka görevleri çalıştırabilir Programların erişebildiği veya ürettiği adresler kümesi sanal adresler uzayını oluşturur Bellek yöneticisinin görevi bu sanal adresleri fiziki adreslere çevirmektir Bir çok sanal bellek sistemleri sayfalama yöntemi kullanır

Sanal Bellek Adreslemesi

Paging (Sayfalama) İşlemler eşit uzunluklu bloklar biçiminde hazırlanır. Bunlara sayfa denir Sanal adres bir sayfa numarası ve sayfa içindeki bir konumdan oluşur Her sayfa ana bellekte herhangi bir yere alınır Real address (gerçek adres) veya physical address (fiziksel adres) ana bellektedir

Virtual Memory (Sanal Belek)

Sabit Diskler Kafa (Head): Sabit disklerde okuma/yazma işlemini yapan mekanik parça. Plaka (Plate): Bilgilerin yazıldığı parça. Bir sabit disk, birden çok diskten oluşur. Üste üste gelmiş bu diskler plaka olarak adlandırılır. İz (Track) : Sabit diskte bulunan plakaların üzerinde gözle görülmeyecek eş merkezli daireler vardır. İşte bu dairesel çizgilere track (iz) denir. Sektör (Sector) : İz yapısının bölünmesiyle oluşan ve sabit disk üzerinde adreslenebilir en küçük alana denk gelen parçaya sektör adı verilir. Küme (Cluster) :  Sektörler üzerinde tanımlanmış en küçük küme olarak tanımlanabilir. Normalde FAT 16, FAT 32 ve NTFS dosya sisteminde, hard diskteki bölümün kapasitesine göre formatlama sırasında standart olarak belirlenmiş boyutta kümeler oluşmaktadır. Cluster'ların boyutunu, cluster'ları kullanan dosya sistemi ve bölümün kapasitesi belirler. Ancak cluster'ların boyutu formatlama sırasında  (/Z:n) parametresi ile elle de ayarlanabilir.

Sabit Diskler Arayüz (Interface) : Sabit disklerin hangi ara birimi kullandığını belirtir. Şu anda, EIDE/ATAPI ya da SCSI arabirime sahip olan arabirimler kullanılmaktadır. RPM (Round Per Minute) : Disklerin dakikadaki dönme hızlarını belirtir. Şu anda piyasada bulunan IDE sürücüler, 5400 rpm ve 7200 rpm hızlarındayken, SCSI sürücülerdeki diskin dönme hızı 10000, 15000 rpm hızlarında dolaşmaktadır. Veri Erişim Hızı (Data Access Time) : Sabit diskteki kafanın, bir veriye erişebilmesi için bir izden diğer bir ize geçerken kaydettiği zamandır. Kullanılan zaman birimi milisaniyedir. Bu süre ne kadar kısa olursa o kadar iyidir. Dosya Yerleşim Tablosu ( FAT ) : Bir diskte bulunan dosyalara ait bilgilerin kayıtlı olduğu alanları belirtmeye yarar. Bir başka deyişle FAT, bir diskin haritası gibidir.

Dosya Sistemleri FAT: Bu tarz dosya sistemleri File Allocation Table - Dosya Atama Tablosu - adli bir sistem kullanırlar Bu sistemde partisyon her biri belli miktarda sektör içeren "cluster" isimli parçalara ayrılır ve hangi dosyaların bu cluster parçalarından hangilerine yerleştiği, hangi cluster parçalarının bos, hangilerinin dolu olduğu gibi bilgiler FAT üzerine yazılır İşletim sistemi de herhangi bir dosyaya erişim yapmak istediğinde dosyayı bulmak için FAT üzerine yazılan bu bilgilerden faydalanır.

Dosya Sistemleri-FAT16 DOS, Windows 3.1 ve OSR2 sürümü öncesi Windows 95 işletim sistemlerinin kullandığı dosya sistemidir Eski bir dosya sistemi olduğundan dolayı bir takım eksikleri ve dezavantajları bulunmaktadır Bunlardan ilki kök dizininin (root) sınırlandırılmış olmasıdır. FAT16 sisteminde  açılıştaki primary bölüme ait root dizini, FAT tablosu ve partisyon boot sektörü cluster içinde yer almazlar ve sayısı belli olan sıralı sektörlerde tutulurlar. Bu sayının belli olması kök dizine yapılacak eklentilerin belli bir sınırı olması sonucunu doğurur. Kısaca alt dizinleri istediğiniz kadar uzatabilmekle birlikte Birincisi FAT16 bölümlerdeki kök dizinde belli uzunlukta girişle sınırlandırabilirsiniz. İkincisi, FAT16 dosya sisteminde adresleme, adı üstünde 16 bit olduğundan adreslenebilen maksimum cluster sayısı 65525’tir ve bu cluster’larin maksimum boyutu 32KB olabilir. Bu da bizi FAT16 kullanan bir disk ya da partisyonun 2GB’dan daha büyük olamayacağı sonucuna götürür Üçüncüsü, FAT16 elindeki bos sabit disk ya da partisyon alanını bir şekilde elindeki bütün cluster’lara dağıtmak zorundadır. Bu nedenle sabit diskin boyutu büyümeye başladıkça cluster boyutu da büyür. Cluster’lar bölünemezler ve ancak tek bir dosya yahut dosya parçasını taşıyabilirler.  

Dosya Sistemleri-FAT32 Windows 95 OSR2, Windows 98, Windows 2000 ve Linux tarafından tanınıp  kullanılabilen ve FAT16’dan daha gelişmiş bir dosya sistemidir İlk olarak FAT32’de herhangi bir kök dizin sınırlaması yoktur İkinci olarak FAT32, FAT16’daki 16 bit adresleme yöntemi yerine 32 bit adresleme yöntemi kullanır. Bu sayede herhangi bir disk ya da partisyon FAT32 altında 2 TerraByte (yaklaşık 2000 GB) uzunluğunda olabilir Üçüncü olarak ise FAT32 cluster boyutlarını ufak tutarak boş alan israfını azaltır. FAT32 altında tek bir dosyanın erişebileceği maksimum boyut 4 GB ile sınırlıdr.

Dosya Sistemleri-NTFS NTFS (NT File System): Windows NT ve devamı olan Windows 2000, XP, 2003 tarafından desteklenen bir dosya sistemidir. Dosya konumlarını FAT sistemindeki gibi bir ana indeks olarak saklamakla birlikte (MFT, Master File Table) dosyanın yerleştiği konumları ve diğer bilgileri her cluster’in içinde ayrıca saklayarak daha güvenilir bir yapı sunar. Ancak bu arada oldukça geniş bir disk haritası oluşturur ve bu bilgiler önemli bir yer kapladığından dolayı 400MB’den ufak disk yahut partisyonlarda NTFS kullanılması önerilmez NTFS, sunucu olarak görev yapan Windows NT ve Windows 2000 işletim sistemlerine ait bir dosya sistemi olmasının gerektirdiği ihtiyaçlar doğrultusunda daha çok disk güvenliği, stabilitesi ve performansıyla ilgili iyileştirmeler içerir

Dosya Sistemleri-NTFS NTFS’in Özellikleri Dosya konumlarıyla ilgili bilgileri cluster içlerinde de saklayarak daha güvenli bir dosya sistemi yapısı sunar. Cluster boyutu partisyon boyutuyla sinirli değildir ve 512 byte değerine kadar ayarlanabilir. Bu da disk üzerinde dosyaların parçalanmasını azaltarak hem bos alanın verimli kullanılmasını, hem de özellikle yüksek kapasiteli sabit disklerde performans artışını beraberinde getirir. Yaklaşık 16 GB’a kadar uzunlukta olan tek parça dosyaları destekler. ACL (Access Control List, Erişim kontrol listesi) özelliği sayesinde sistem yöneticileri tarafından hangi kullanıcıların hangi dosyalara erişebileceği ile ilgili kısıtlamaların koyulabilmesini sağlar. Bütünleşik dosya sıkıştırma özellikleri içerir. Uzun dosya isimlerini ve Unicode kaynaklı dosya isimlerini destekler. Unicode, dosya isimlendirilmesi sırasında karakterlerin tanımlanması için ikilik sistemde kodlar kullanılmasını öngören bir standarttır. Bu standarda göre Unicode kullanılarak verilmiş olan dosya isimleri Unicode kullanabilen dosya sistemleri tarafından tam olarak nasıl hazırlanmışlarsa o şekilde görünürler (Japonca yahut Arapça gibi).

Dosya Sistemleri FAT16-FAT32-NTFS NTFS dosya sistemi kullanan Windows NT ve Windows 2000 sürümleri FAT sürücüleri görebilir ve bu sürücülerdeki dosyaları okuyabilirler (Windows NT FAT16’yi, Windows 2000 FAT16 ve FAT32’yi görür) Ancak FAT kullanan Windows 95, 98 ve DOS gibi işletim sistemleri NTFS bölümlerini göremezler, dolayısıyla dosya sistemi NTFS olan disk yahut partisyonlara ait verileri okuyamazlar Bu nedenle sisteminizde örneğin FAT32 altına kurulmuş bir Windows 98 ve NTFS partisyona kurulmuş olan bir Windows 2000 varsa Windows 2000 FAT32 partisyona kurulu olan Windows 98’e ait dosyaları görebildiği ve bu sürücüye bir isim verebildiği halde, Windows 98 NTFS altındaki Windows 2000 dosyalarını göremeyecek ve bu partisyonu bir disk gibi algılayamayacaktır. Bu nedenle bu sürücüye herhangi bir sürücü ismi vermez.

Dosya Sistemleri HPFS (High Technology File System): OS/2 işletim sistemi ve eski NT sürümleri tarafından kullanılan bir dosya sistemidir. NetWare File System: Novell, NetWare işletim sisteminin kullandığı dosya sistemidir. Partition Magic programı NetWare 3.x ve 4.x bölümlerini görebilir. Ancak üzerlerinde hiçbir işlem yapmaz. Fdisk ise NonDos olarak görür ve silebilir.

Dosya Sistemleri-Ext2 Linux Ext2 ve Linux Swap: Linux Second Extended Filesystem (Linux Ext2) ve Linux Swap dosya sistemleri, Unix bazlı işletim sistemi olan Linux’un kullandığı dosya sistemleridir. Ext2 dosya sisteminin desteklediği özellikler arasında 4 TerraByte disk yahut partisyon desteği Gerektiğinde 1012’ye yükseltilebilen 255 karakter uzunluğunda dosya isimlerinin desteklenmesi 2 GB büyüklüğüne kadar olan dosyalarla çalışabilme Linux Swap ise Linux işletim sisteminin takas dosyasını yerleştirmek için kullandığı dosya sistemidir. Linux yapısı gereği kurulum sırasında takas dosyası için ayrı bir partisyon açılmasını ve bu partisyona takas özelliği verilmesini gerektirir Linux bölümleri Linux dışındaki işletim sistemleri tarafından görünmezler ve dolayısıyla bulundukları sürücü yahut partisyona Linux dışındaki bir işletim sisteminde isim verilmez.

Dosya Yönetimi Ana bellek dışında kalan veri kümeleri kütük (dosya) olarak adlandırılır. Bu nedenle ikincil bellekler daha geniş anlamıyla giriş/çıkış birimleri üzerinde tutulan verilerin yönetimi kütük yönetimi kapsamında ele alınır. Kullanıcılar, kaynak ve amaç programlar, veriler, yazılı metinler gibi veri kümelerini tutan kütüklerinin doğrusal bir tutanak veya byte dizisi olarak düşünürler. Ancak bunlar ikincil bellekler üzerinde kaynak kullanım verimliliği yönünden fiziksel olarak değişik silindir, sektör hatta sürücü ve sistemler üzerinde yer alabilirler. Bu durum kullanıcıların programlarını mantıksal olarak ardarda gelen sayfalardan oluşuyormuş gibi düşünmelerine, ancak bu sayfaların ana bellekte bitişken olmayan boş bellek sayfalarına serpiştirilmesine benzer. Bunun gibi kullanıcılar kütüklerini oluşturan tutanakların konumlarını kütük başına görevli olarak düşünürken, bunların yer aldığı disk öbeklerinin kütüğün bulunduğu sürücü başına göreli silindir, kafa, sektör üçlüsünden oluşan mutlak bir adresi bulunur.

Dosya Yönetimi İkincil belleklerin düzenlenmesi, buralardan kütüklere yer sağlanması, boş alanların izlenmesi, kütüklerin ikincil bellek üzerinde yerleşimlerinin erişimin en hızlı olacağı biçimde düzenlenmesi gibi işlemler kütük (dosya) yönetimi kapsamında ele alınır. Bunun yanında sistemde saklanan kütüklerin güvenliğinin gözetilmesi de zorunludur. Ayrıca, kütüklere erişim ve paylaşım haklarının belirlenmesi ve bunların denetlenmesi lazımdır. Yukarıda açıklandığı biçimiyle kütük yönetim sisteminin temel işlevleri üç maddede toplanmıştır : Mantıksal kütük yapılarından fiziksel yapılara geçişin sağlanması. İkincil belleklerin verimli kullanılmasının sağlanması. Kütüklerin paylaşılması, korunması ve kurtarılması ile ilgili araçların sağlanması.

Dosya Yönetimi Kütük yönetimi iki kısımda ele alınır: Kılavuz kütükler ve Kütüklere diskte yer atama yöntemleri

Dosya Yönetimi Kılavuz Kütükleri : Disk biriminde bir seferde okunup yazılabilen veri birimi öbek olarak adlandırılır. Çoğu kez birden çok sektör içerir.  Kütükleri oluşturan mantıksal tutanaklar disk içerisine serpiştirilmiş bu fiziksel öbekler içinde saklanır. Kılavuz kütükler, kullanıcılar tarafından verilen simgesel kütük kimlikleri ile bu kütüklerin fiziksel öbeklerini ilişkilendirmeye yarayan yapılardır. Kılavuz kütükler bu bağlamda kütük adları ve bunlarla ilgili fiziksel öbek adresleri listesi olarak düşünülebilir. Bu listede her kütüğe ilişkin bir satır vardır.Her satırda ilgili kütük adı ve öbek adresinin yanı sıra kütük türü, öz nitelik bilgileri, oluşturulma ve günleme tarihi gibi bilgiler bulunur. Kullanıcılar sistem komutlarını kullanarak sistemde saklanan kütükleri görüntülemek istediklerinde bu kılavuz kütüğünün dökümünü alırlar. Bu dökümde doğal olarak öbek adresleri gibi kullanıcıyı ilgilendirmeyen fiziksel erişim bilgileri yer almaz. Bu bilgiler kütüklere fiziksel olarak erişmek gerektiğinde sistem tarafından kullanılır. 

Dosya Yönetimi Kütüklere Diskte Yer Atama Yöntemleri : Kütük yönetim sisteminin temel görevlerinden bir tanesi de sistemde disk alanlarının verimli kullanmasının sağlanmasıdır. Kütüklere diskte yer atamalar cluster ya da cluster kümesi tabanında yapılır (öbek=cluster). Bu durum sayfalı bellek yönetiminde belleğin sayfalar dizisi biçiminde ele alınmasına ve görevlere de sayfa atanmasına benzer. Kütüklere diskte yer atanırken en çok gözetilen kıstas erişim hızıdır. Bir dosyaya ilişkin tüm cluster’ların aynı silindirde yer alması bu cluster’lara ardarda yapılan erişimlerde yatay kafa hareketi gerekmez. Kütüğe erişim hızı artar. Bunun tersine cluster’ları diskin birbirine uzak silindirlere serpiştirilmiş bir kütükten yapılacak sırada okuma işleminin hızının düşük olacağı açıktır.   Diskte dosyalara yer atama yöntemleri ; Bitişken Yer Atama Yöntemi Zincirli Yer Atama Yöntemi Dizinli Yer Atama Yöntemi

Dosya Yönetimi Kütüklere Diskte Yer Atama Yöntemleri : Bitişken Yer Atama Yöntemi : Bir kütüğün gereksediği tüm alan fiziksel adresleri ardarda gelen bitişken disk cluster’ları ile karşılaşır. Kütük oluşturulurken gereksenen toplam alan boyu belirlenerek atama yapılır. Zincirli Yer Atama Yöntemi : Zincirli yer atama yönteminde bir kütüğün sahip olduğu öbek ya da öbek kümeleri birbirlerine zincirleme olarak bağlıdır. Kütüklere atanan öbeklerin bitişken olma zorunluluğu yoktur. 3 - Dizinli Yer Atama Yöntemi : Dizinli yer atama yönteminde kütüklere ilişkin öbek adresleri, dizin öbeği olarak anılan bir öbek içinde toplanır.  Kütüğün kılavuz kütük satırı, dizin öbeğinin adresini tutar. Kütüklere erişmede önce dizin öbeği okunur. İlgili öbeğin adresi buradan elde edilerek, ikinci aşamada öbeğin kendisine erişilir.