NESNE ve YER TAMLAYICISI

NESNE

NESNE Bugünkü konu için önerilen literatür: 1. Leyla Karahan, Türkçede Söz Dizimi, Akçağ Yayınları, 2008, 25-28. 2. Mustafa Özkan, Türkçe Cümle Bilgisi - II, Anadolu Üniversitesi, 2013, 37-43.

NESNE Nesne, cümlede yüklemin bildirdiği ve öznenin yaptığı işten etkilenen ögedir. Cümlelerde nesnenin bulunması için, fiilin geçişli olup olmadığına bakmak gerekir. Yüklemi geçişli fiil olan cümlelerde, nesne mutlaka vardır. Yüklemi geçişsiz fiil olan cümlelerde ise, kılış ve oluş nesne üzerinde değil de öznenin üzerindedir.

NESNE Örnekler: O nedenle de Numan'a öğüt vermeye kalktım. (geçişsiz fiil) Göz göze geldik ve hemen başka yere baktık. (geçişsiz fiil) Macaristan krallarına ait bir taç olan Krona'yı padişaha sunması için Veziriazam İbrahim Paşa'ya vermişti. (geçişli fiil) Onu öz oğlum gibi seveceğim. (geçişli fiil)

NESNENİN ÖZELLİKLERİ Nesne, geçişli fiile ya NOM ya da ACC durum ekiyle bağlanır: Eline bıçak aldı. (NOM) Uzaklarda bir çocuk görmüşsüm. (NOM) Sen bugün kalp kırdın. (NOM) Olsun, tedirginlik insanı uyanık tutar. (ACC) Suyu içtim, ama Türk kahvesi midemi altüst etmeye başladı. (ACC) Ben de onları yeryüzünden kaldırmaya ant içtim. (ACC)

NESNENİN ÖZELLİKLERİ Buradan hareketle, nesneler iki çeşit olabilir: a) Belirtisiz nesne – Nesnesi NOM durumundadır: Ben polisiye roman okumam. On dokuz yaşında bir kız sevdi. b) Belirtili nesne – Nesnesi ACC durum ekini almıştır: İki yaşındayken annesini, dört yaşındayken babasını kaybeden Malet'yi dedesi büyütür. O kendi evrenini yaratır.

NESNENİN ÖZELLİKLERİ Belirtisiz nesne her zaman yüklemin önünde yer alır ve konuşmacılar tarafından somut olarak belli olmayan bir varlığı karşılar. Belirtili nesne ise, konuşmacılar tarafından somut olarak belli olan, önceden konuştukları veya bildikleri bir varlığı karşılarlar. Belirtisiz nesne ve yüklem arasında sıkı bir ilişki vardır ve aralarına sadece bazı pekiştirme edatları (bile, dA, dahi…) girebilir: Çünkü sen tavuk bile kesecek olsan, düşüp bayılıvereceksin. Fikret eline fırça da almıştı. Eline ekmek dahi vermedi.

NESNENİN ÖZELLİKLERİ Cümlede belirtili nesnenin yeri değişebilir: Bunu bana bir çocuk anlattı. Kız kardeşi masada bardağı kırdı. Cümlede birden fazla nesne bulunabilir: Hayatımı, prensiplerimi, her şeyimi, bir küçük işaretinle bırakır gelirim. Her çağ kendi rüyalarını, kendi emellerini söyletmiş kelimeye. Yüzlerce kişi haftalarca her gün taze yemiş, taze sebze, taze balık yiyor.

NESNENİN ÖZELLİKLERİ Art arda dizilen birden fazla cümlenin nesnesi ortak olabilir: Türk subayı bizleri dikkatle süzdü, başıyla selamladı. Mektubunu okumaktan bile korkuyorum, fakat merak da ediyorum.

NESNENİN ÖZELLİKLERİ Yüklemi isim soylu olan cümlelerde nesne yoktur, ancak “bir şeyi birine borçlu olmak” veya “bir şeyi bir şeye borçlu olmak” şeklinde kurulan isim cümlelerinde nesne bulunabilir: Ey yaşam güzelsin ve güzelliğini ölüme borçlusun. Milletvekilleri her yere rahatlıkla girip çıkmalarını dokunulmazlıklarına borçludurlar. Bu tercihinden de hiçbir zaman yakınmadı, çünkü bugün zirvede olmasını o tercihe borçluydu.

NESNENİN ÖZELLİKLERİ İsim soylu kelime grupları, cümlede nesne olabilirler: Fidye görüşüldükten sonra son rakamın ayarlanacağını söyledi. son rakam: sıfat tamlaması son rakamın ayarlanacağı: belirtili isim tamlaması (son rakamın: ty; ayarlanacağı: tn) Dev binanın üç-dört saat önce boşalmış olduğunu fark ettiler.

NESNENİN ÖZELLİKLERİ Bazen cümleler de nesne görevinde bulunabilir: Genç adam, kendi kendine: “Ne kadar değişmişim?” dedi. Dağlı çobanlar, “Size prenslerimizi gösterelim.” dediler. Cümlede nesneyi bulmak için, yükleme “ne?”, “neyi?” veya “kimi?” soruları sorulur. “Ne?” sorusunun cevabı ise, belirtisiz nesnedir.

YER TAMLAYICISI

YER TAMLAYICISI Bugünkü konu için önerilen literatür: 1. Leyla Karahan, Türkçede Söz Dizimi, Akçağ Yayınları, 2008, 29-32. 2. Mustafa Özkan, Türkçe Cümle Bilgisi - II, Anadolu Üniversitesi, 2013, 43-47.

YER TAMLAYICISI Cümlede yüklemi yönelme, bulunma ve uzaklaşma bakımından tamlayan ögeye yer tamlayıcısı denir. Yer tamlayıcısı DAT (/-A/), LOC (/-DA/) ve ABL (/-DAn/) ad durum eklerinden birini alır ve doğrudan doğruya yükleme bağlanır: Babam eve gitti. Üsküp’te çok gülünç anıtlar var. Az sonra, barakadan çıktı. Eski literatürde buna “dolaylı tümleç” deniliyordu.

YER TAMLAYICISININ ÖZELLİKLERİ Cümlede bir veya birden fazla yer tamlayıcısı bulunabilir ve bunlar aynı veya farklı ekleri almış olabilirler: Rastlamıştım duvarda bir şâir arkadaşa. Kız bileğini kuvvetle silkip komisyoncudan kurtardı ve anasının yanına kaçtı. Ormanlardan, derelerden, köprülerden, tepelerden, uçurumlardan şimşek gibi geçti. Mahallede hiç kimse ona yanaşamazdı. Yüzükleri benden sana aldı.

YER TAMLAYICISININ ÖZELLİKLERİ Bazı sıralı cümlelerde yer tamlayıcısı ortak olabilir: Muhtelif kafileler, burada birikiyor, toplanıyor… Bu ağaç bin yıl boyunca bu topraklar üzerinde büyümüş, gelişmiş ve meyvelerini vermiştir. LOC ekli yer tamlayıcıları her cümlede, DAT ve ABL ekli yer tamlayıcıları ise, yüklemi isim soylu olan cümlelerde çok az kullanılır: Her şeyde kimsenin bilmediği bir eksiklik vardı. Bu sergilerin getireceği sanat ve güzellik terbiyesine bilhassa biz muhtacız.

YER TAMLAYICISININ ÖZELLİKLERİ Bazı durum, zaman ve miktar zarfları DAT, LOC ve ABL eklerini almalarına rağmen, yer tamlayıcısı değil, zarf tamlayıcılarıdır: En sonunda varmışsın bir Erzincanlıya. Yeniden her gün açarmıi kanayan rengiyle. Odalara çoktan karanlık basmıştı. Tek başına tek odalı bir evde otururdu. Birden döndüm ve oradan uzaklaştım. Çocuk aniden fenalaştı. Doğrudan bana geliniz. Bu hâle senin yüzünden düştüm.

YER TAMLAYICISININ ÖZELLİKLERİ İsim soylu kelime grupları, cümlede yer tamlayıcısı olabilir: Yanağındaki gamzelerden esen kızgın bir aşk yeli, Savapolos'u yaktı. Bu şarkı, beni her şeyden çok sevenlere gelsin. Akşama, Ertan Bey’lere gidiyoruz. Olaylar, dokuz yüz ikiden başladı. Hafta sonları, hem eve hem arkadaşına koşuyordu.

YER TAMLAYICISININ ÖZELLİKLERİ 6. Cümlede yer tamlayıcısını bulmak için, yükleme “kime?”, “kimde?”, “kimden?”, “neye?”, “nede?”, “neden?”, “nereye?”, “nerede?”, “nereden?” soruları yöneltilir.

Aşağıdaki cümlelerde nesne ve yer tamlayıcılarını bulunuz: Amerikalıların öncelikle toplumlarındaki sosyal güvenlik şemsiyesinin durumunu gözden geçirmelerinde fayda vardır. Uzaktan, dövüşe titreyerek bakan yamaklardan biri sordu. Yerde nemli toprakların arasından, ağaçların dallarından tatlı mor renkli kıvır kıvır dumanlar yükseliyor. Orada başka birisi baba ile oğul arasında geçen bu acı sözleri dinliyordu.

BUGÜNLÜK BU KADAR.