CÜMLE

BU YARIYIL İÇİN LİTERATÜR Ana literatür: Leyla Karahan, Türkçede Söz Dizimi, Akçağ Yayınları, 2008. Ek literatür: Mustafa Özkan, Türkçe Cümle Bilgisi – II, Anadolu Üniversitesi, 2013.

CÜMLE (GİRİŞ) Hatırlatma: fonem > ses (harf, işaret) > hece > morfem > kelime > kelime grubu > cümle > metin Farklı dilciler, cümleyi farklı tanımlarlar. Vecihe Hatiboğlu kelime gruplarını “yargısız anlatımlar” olarak adlandırır, çünkü onlar kendi başına bir yargı bildirmezler. Kelime gruplarından daha büyük birim, cümledir.

CÜMLE (GİRİŞ) Beşir Göğüş, bütün bir düşünceyi bildiren her olumlu, olumsuz veya soru kelime dizisini cümle olarak adlandırır. Hikmet Dizdaroğlu’na göre ise cümle, düşünce veya yargı bildiren en küçük anlamlı birimdir.

CÜMLE (GİRİŞ) Mustafa Özkan: “Cümle, en dar anlamıyla bir yargı grubudur. İçinde yargının bulunmadığı söz dizileri cümle oluşturmaz. Bir düşünceyi, bir duyguyu, bir hareketi, bir olayı, bir isteği tam bir hüküm hâlinde ifade eden kelime veya kelime dizisine cümle denir.”

CÜMLE (GİRİŞ) Leylâ Karahan’a göre, “Bir düşünceyi, bir duyguyu, bir durumu, bir olayı yargı bildirerek anlatan kelime veya kelime dizisine cümle denir. Cümle, dilin en küçük anlatım birimidir. Duygular, düşünceler, olaylar ve durumlar, cümle veya cümlelerden meydana gelen dil birlikleri ile karşılanır.”

CÜMLENİN ÖZELLİKLERİ Cümle, yargı bildiren bir unsurla kurulur. Bu unsur da çekimli fiiildir: Baktım. Kalk. İşçidir. Güzelsin. Bazen eksiz de yargı bildirilebilir: - Adın ne? - Orhan. - Sevindin mi? - Evet.

CÜMLENİN ÖZELLİKLERİ 3. Çekimli fiil cümlenin kurulması için yeterlidir, ancak çoğu zaman ek unsurlara da ihtiyaç vardır: Getirdi. Mektubu getirdi. Otobüsle mektubu getirdi. İzmir’den otobüsle mektubu getirdi. Murat İzmir’den otobüsle mektubu getirdi. Bugün Murat İzmir’den otobüsle mektubu getirdi.

CÜMLENİN ÖZELLİKLERİ Ögeler: Bugün Murat İzmir’den otobüsle mektubu getirdi. bugün – zarf tamlayıcısı Murat – özne İzmir’den – yer tamlayıcısı otobüsle – zarf tamayıcısı mektubu – nesne getirdi – yüklem

CÜMLENİN ÖZELLİKLERİ 4. Cümlede yüklemden sonra en önemli unsur, öznedir. Aktan gitti. 5. Nesne geçişli fiil cümlelerinde mutlaka bulunur. Mektubu uzattı. 6. Yer tamlayıcısı ve zarf tamlayıcısı bazen mecburen kullanılır, bazen de kullanılmazlar. Oturuyor. Evde yalnız oturuyor.

CÜMLENİN ÖZELLİKLERİ 7. Cümlede en önemli unsur sonda bulunur: Tarihin gelmiş geçmiş en zengin adamıdır. 8. Konuşma dilide, istenilen unsur vurgulanır, ancak yazıda vurgu olmadığı için, yükleme daha yakın yazılan unsurlar daha önemlidir (vurgulanmıştır): Yarın uçakla hemen İstanbul’a uçuyorum. Yarın hemen İstanbul’a uçakla uçuyorum. Yarın uçakla İstanbul’a hemen uçuyorum. Uçakla hemen İstanbul’a yarın uçuyorum.

CÜMLENİN ÖZELLİKLERİ 9. Yazıda cümle büyük harfle başlar, sonunda ise anlam gereği nokta (.), virgül (,), iki nokta (:), üç nokta (...), soru işareti (?) veya ünlem işareti (!) konur. 10. Kısaltılmış (eksiltili) cümleler de cümle olarak sayılır, çünkü kendilerinden önceki cümle veya cümlelere anlamca bağlanırlar: - Sana o kadar el salladım. Beni görmedin mi? - Hayır.

BUGÜNLÜK BU KADAR.