ÖZNE

ÖZNE Bugünkü konu için önerilen literatür: 1. Leyla Karahan, Türkçede Söz Dizimi, Akçağ Yayınları, 2008, 18-24. 2. Mustafa Özkan, Türkçe Cümle Bilgisi - II, Anadolu Üniversitesi, 2013, 20-35.

ÖZNE Özne, cümlede yüklemden sonra en önemli ögedir. Bir cümlede yüklemin bildirdiği işi, hareketi, oluşu veya kılışı yapan veya olan ögeye, özne denir. Özne; kişi, nesne veya kavram olabilir. Cümlede özneyi bulmak için, yükleme kim ve ne sorularından biri sorulur.

ÖZNENİN ÖZELLİKLERİ Özne cümlede “olanı” veya “yapanı” bildirir: a) “olan”: - yüklemi isim soylu cümleler; - yüklemi edilgen fiili cümleler; - yüklemi oluş bildiren cümleler. Örnekler: Kadınlar çiçektir. Muayene odasının kapısı açılır. Rabia, çabuk iyileşti. b) “yapan”: - diğer cümleler. Örnek: İsa konuşmaya devam etti.

ÖZNENİN ÖZELLİKLERİ Özne yalın durumdadır. Sadece iyelik, aitlik ve çokluk eklerini alabilir. Akbar rüyasında yavrularını gördü. Annem dünden beri iki karış suratla dolaşıyor evde. Seni yere ben yıkmadım. Dördüncü günü atlılardan biri bağırdı. Rüyasındaki az sonra geliyordu. Bu adamlar az kalsın seni öldürüyorlardı.

ÖZNENİN ÖZELLİKLERİ Cümlelerde özne sayısı birden fazla olabilir. Otomobiller, atlar, arabalar coşkun bir sel uğultusu ile geçiyordu. Karısı, kızları, çocukları korkudan sapsarı kesildiler. Bazen bu öznelerden biri, ötekisinin açıklayıcısı olabilir. Ali, bizim Ali, çok efendidir. Tarih, sanat eserleri, gelenekler, hepsi, cemiyetin süreklilik şuurudur. Ben, Kaymakam Mustafa Kemal, Sofya’da ateşemiliter bulunuyordum.

ÖZNENİN ÖZELLİKLERİ Özne bir kelime veya kelime grubudur. Bugün kardeşim buraya geliyor. Kafasındaki büyük düşünceler, onu ikide bir böyle dalgınlaştırıyordu. Bazen özne kelime veya kelime grubu olarak cümlede bulunmaz ve varlığı ancak yüklemdeki şahıs eklerinden anlaşılır: Gözleri kararmış beş-on bin azgın arının çevremi sardığını gördüm. (ben) Ateş açmak istemiyordu. (o) Böyle güzelce o köşeye oturdular. (onlar)

ÖZNENİN ÖZELLİKLERİ Geçişsiz-edilgen çatıda olan fiillerde özne yoktur. Bunlar da sadece 3. şahısta kullanılır. Çok sayıda ajan ve polis olunca hep hata yapılırdı. Macide'nin hayatına kulağının yolu ile girilirdi. 3T şahısta gereklilik kipi ve aynı görevde kullanılan “/-mAk/ lazım” veya “/-mAk/ gerek” yapısındaki cümlelerde de özne yoktur. Onun yüzüne bakmalı. Fakat sıçrayabilmek, ufuk değiştirmek için dahi bir yere basmak lazım. Bunu bir ilke haline getirmemek gerek.

ÖZNENİN ÖZELLİKLERİ Yüklemi birleşik fiil olan bazı cümlelerde, özne birleşik fiilin içinde yer alır. Geceleri beni uyku tutmuyor. Bir aralık yanımdaki evin penceresine gözüm ilişti. Öznesi özellikle vurgulanmak istenilen cümlelerde, şahıs zamirleri kullanılır. Ben sizin kendi kendinizi öven konuşmanızdan kim olduğunuzu anladım. Ben olmasam siz daha çok uyurdunuz.

ÖZNENİN ÖZELLİKLERİ Ünlem grupları ve hitaplar, doğrudan doğruya yüklemle alakalı olmadıkları için, özne olmazlar. Ey oğlumun babası, yeter, beni korkutmaya çalışma. Ulu mabet, seni ancak bu sabah anlıyorum. Sevgilim, sen beni hep sev. İmparatorun zafer kazanmasına yardım et, ey ulu Tanrım!

ÖZNENİN ÖZELLİKLERİ Art arda dizilmiş bazı cümlelerde özne ortak olabilir. İnsanlar çok sevimli ve çok tembel. Sen de götürürsün, ona verirsin. Cümlede sadece isim soylu kelime grupları özne olabilir. Yıldız Hanım, bu gece siyah tüllerine büründü. Bu temel kitabı okumak, Türk aydını olmanın ilk şartlarındandı. Beni çok iyi tanıyan eşim, şahidimdir.

ÖZNENİN ÖZELLİKLERİ Cümlede özne ve yüklem arasında her zaman teklik-çokluk uygunluğu yoktur. Çocuklar bahçede top oynuyorlar. Çocuklar bahçede top oynuyor. Öğrenciler sınıfa girdi. Ahmet ve kardeşi birlikte geliyorlar. Ben ve annem beraber yaşıyoruz. Bir topluluk adına konuşulduğunda; övünme, böbürlenme, alçak gönüllülük, saygı ve nezaket ifade edilmek istendiğinde özne teklik olduğu hâlde yüklem çokluk olur: Biz onun cemaziyelevvelini biliriz. (övünme) Emin Nihat Bey geldiler mi? (saygı) Bakan Bey henüz teşrif etmediler mi? (saygı) Bize de bekleriz. (nezaket)

ÖZNE TÜRLERİ Öznenin özelliklerinden de görüldüğü üzere, Türkçede üç türlü özne vardır: 1) Gerçek özne (leksik özne) – Cümlede kelime olarak var olan özne türüdür. Bekir, bir ay sonra dükkanı kapadı. 2) Gizli özne (morfolojik özne) – Cümlede kelime olarak var olmayan, ancak yüklemdeki şahıs ekinden anlaşılan özne türüdür. Uzun zamandan sonra buraya geliyoruz. (biz)

ÖZNE TÜRLERİ 3) Sözde özne – Yüklemi geçişsiz-edilgen çatıda bulunan cümlelerde “ne” veya “kim" sorularına cevap verildiğinde özne olarak görünen, ama aslında yüklemden etkilenen öge. Gerçek öznenin bulunmadığı cümlelerde cümle içindeki asıl görevi belirtisiz nesne olan kelimeler cümle içinde sözde özne görevi üstlenir. Ad cümlelerinde sözde özne olmaz. Kapı çalındı. Bütün işler yapıldı. Çiçekler sulanıyor. Bozulan araba yolun kenarına çekildi. Pamuklar toplandı. Gömleklerin hepsi ütülendi.

ÖZNE TÜRLERİ Dikkat: Sözde özne yüklemi isim soylu olan cümlelerde bulunmaz, çünkü /-İl/ ve /-n/ edilgenlik ekleri sadece fiillere gelebilir.

Aşağıdaki cümlelerde özneleri bulunuz ve türlerini söyleyiniz: Asansörün yanmda bekleyin. Size prensliği ben veriyorum! Emin olunuz insan olmak, kardeşlerine iyilik etmek, başkalarının mutluluğunu hazırlamak, imparator olmaktan çok daha zevkli ve tatlı bir iştir. Manoel babamı kızdırmakla çok fena yaptı. Yarından sonra, güneşin doğruğu yerde hükümdar olan zat, yaptıklarına daha çok dikkat edecekti. Karar, Kör Ali mahkemeye sevk edildiği gün verilmişti zaten.

Aşağıdaki cümleleri sentaktik açıdan çözünüz: Caine elindeki dört mor fişi ortaya koydu yavaşça. Dört dakika sonra şehrin yüzlerce metre üstünden uçuyordu. Daha kölelik düzeni çağında, şimdi adı dillere destan, Moskova kulüplerinin birinde büfeci olarak çalışmış Luki İvaniç adındaki Jukovo'lu bir köylü, yanında yalnız kendi köylülerine iş verirdi. Bu yetenek tüm insanoğullarına verilmişti.

BUGÜNLÜK BU KADAR.