FİİLLERDE ÇATI

FİİLLERDE ÇATI Fiillerin, özne ve nesneye göre gösterdikleri özelliklere fiil çatısı denir. Fiil Çatısı A)Nesneye göre çatı B) Özneye göre çatı 1.Geçişli Fiil 1.Etken Fiil 2.Geçişsiz Fiil 2.Edilgen Fiil 3.Oldurgan Fiil 3.Dönüşlü Fiil 4.Ettirgen Fiil 4.İşteş Fiil

A.NESNEYE GÖRE FİİLLER 1.Geçişli Fiiller ‘Neyi, kimi’ sorularına cevap verebilen, nesneye ihtiyaç duyan, yani nesne alabilen fiiller geçişli fiildir. Örnek:Babam balık yemeyi sever.’ cümlesindeki ‘sever’ fiili ‘neyi, kimi’ sorusuna cevap vermektedir. Cümlede ‘balık yemeyi’ sözcük grubu nesnedir.

1. Geçişli Fiiller ‘Neyi,kimi’ sorularına cevap verebilen, nesneye ihtiyaç duyan, yani nesne alabilen fiiller geçişli fiillerdir. ‘Babam balık yemeyi sever.’ cümlesindeki ‘sever’ fiili ‘neyi, kimi’ sorusuna cevap vermektedir.Cümlede ‘balık yemeyi’ sözcük grubu nesnedir.

1.Geçişli Fiiller Zor durumda kalınca babasını çağırdı. Hasta, derdini doktora anlatıyordu. Konuşmasıyla herkesi duygulandırdı. nesne yüklem kimi nesne yüklem kimi nesne yüklem kimi

1.Geçişli Fiiller Not:Bazı cümlelerde nesne olmaz.Fakat fiil nesne olabilen bir fiil ise yine geçişlidir. ‘İki gün önce sattım.’ cümlesinde ‘sattım’ fiili nesne almamıştır.Ancak biz bu cümleye nesne getirebiliriz. ‘Arabayı iki gün önce sattım.’Neyi sattım (arabayı, evi vb.) diyebiliyoruz.Bu nedenle satmak fiili geçişlidir. nesne yüklem

2.Geçişsiz Fiiller ‘Neyi, kimi’ sorularına cevap veremeyen, nesneye ihtiyaç duymayan yani nesne alamayan fiiller geçişsiz fiildir. Ne Neyi nesne yok Geçişsiz fiil Kimi Cevap yok.

2. Geçişsiz Fiiller Kadıncağız evde baygın bulundu. Cümledeki ‘bulundu’ fiiline ‘neyi, kimi’ sorusunu sorduğumuzda cevap almadığımız için bu fiil geçişsizdir. Yorgun olduğum için erken yattım. yüklem geçişsiz fiil

2.Geçişsiz Fiiller Boş çuval ayakta durmaz. Neyi durmaz? Kimi durmaz? Cevap yok. Not:Cümlelerde nesne aranırken kesinlikle önce özne bulunmalıdır. geçişsiz fiil

3.Oldurgan Fiiller Gökçe evde yalnız kalınca korkmuş. geçişsiz Gökçe kardeşini korkutmuş. geçişli Geçişsiz olan ‘korkmak’ fiili -t yapım eki ile ‘korkutmak’ geçişli hale getirilmiştir. Geçişsiz fiiller kök ve gövdelerine ‘-t, -ır, -tir, -dır’ ekleri getirilerek geçişli hale getirilir.Böyle fiillere oldurgan fiil denir.

3.Oldurgan Fiiller Geçişsiz fiil Oldurgan fiil yatmak yatırmak pişmek pişirmek erimek eritmek gülmek güldürmek

4.Ettirgen Fiiller ‘Babalarından kalan mirası kavgasız paylaştılar.’ cümlesindeki ‘paylaştılar’ fiili nesne aldığından geçişlidir. ‘Babalarından kalan mirası kavgasız paylaştırdılar.’cümlesinde ‘paylaştırdılar’ fiilinin geçişlilik derecesi ‘-t, -tır’ ekleri ile artırılmıştır.Bu yolla oluşturulan fiillere de ettirgen fiil adı verilir.

4.Ettirgen Fiiller Geçişli fiil Ettirgen fiil taşımak taşıtmak kazmak kazdırmak açmak açtırmak Not:Oldurgan ve ettirgen fiiller geçişli fiildir.

B. ÖZNEYE GÖRE FİİLLER 1.Etken Fiiller Özne, fiilin bildirdiği işi yapan konumunda ise fiil etkendir.Etken fiilin öznesi gerçek öznedir.Cümlede bildirilen işi, hareketi yapar veya yaptırır. Annesi merdivenleri güzelce temizledi. gerçek özne yüklem

1.Etken Fiiller Cümlenin öznesi ‘annesi’ sözcüğüdür. Cümlede bildirilen ‘temizleme’ işini de yapan ‘annesi’ dir.Dolayısıyla fiil etken çatılıdır. Avcı, avını afiyetle yedi. Gerçek ö. yüklem

1.Etken Fiiller Pazar günü uçurtma uçurmaya gidecekler. Gidecek olan kim? Onlar işi bizzat yapacaklar. Örnekte olduğu gibi öznenin açık özne veya gizli özne olması çatısını değiştirmez.Gizli özne eğer işi, hareketi yapan durumunda ise fiil etkendir. yüklem gerçek özne

1.Etken Fiiller Ben/ Öğretmenin anlattıklarını kolayca anladım. Anlayan kim? Ben - etken Neyi anladım? Onu - geçişli Gizli öz. nesne yüklem

2.Edilgen Fiiller Edilgen çatılı fiilde özne cümlede bildirilen işi, hareketi yapan değil de ondan etkilenen konumdadır.Fiilde bildirilen işi başkaları gerçekleştirir. Özellikleri: Özne sözde öznedir. Fiil ‘-l,-n’ edilgenlik eklerini alır. Nesne, özne görevi yaptığı için nesne olmaz.

2.EDİLGEN FİİLLER Fiile sorulan ‘Kim tarafından?’ sorusuna ‘bir başkası tarafından’ cevabı veriliyorsa fiil edilgendir. Bugün sokaklar süslenecek. Süslenecek olan ne? Sokaklar. Süsleme işini sokaklar yapabilir mi? Hayır. O zaman başkası Kim tarafından süslenecek? Bir başkası tarafından sözde özne yüklem

2.EDİLGEN FİİLLER Edilgenlik eki: ‘-n’ almış. süsle-n-ecek ‘Sokaklar’ işten etkilenen durumdadır. O zaman bu fiil edilgendir. Öğrenciler ders çalışmaları için uyarıldı. Bu akşam sinemada yerlerimiz ayrıldı. sözde özne yüklem sözde özne yüklem

2.EDİLGEN FİİLLER Etken Fiil Nasıl Edilgen Yapılır? Fiil kök veya gövdesine ‘-l, -n’ edilgen eki getirilir. Etken Fiil Edilgen Fiil kurmak kurulmak uyarmak uyarılmak bulmak bulunmak

3.DÖNÜŞLÜ FİİLLER Dönüşlü fiillerde özne, cümlede bildirilen işi hem yapar hem de yaptığı o işten kendisi etkilenir. Öznenin yaptığı iş, tekrar kendisine döndüğü için bu fiillere dönüşlü fiil denir.

3.DÖNÜŞLÜ FİİLLER Özellikleri: Özne işi yapar ve o işten kendisi etkilenir. Bu nedenle nesne yoktur. ‘-l,’-n’ dönüşlülük ekini alır. Özne gerçek öznedir. Dönüşlü fiiller geçişsizdir.

3.DÖNÜŞLÜ FİİLLER ‘Çocuk, babasını karşısında görünce çok sevindi.’ Sevinen kim? Çocuk Sevinme eyleminden etkilenen çocuk ‘-l,-n’ dönüşlülük ekini almış sev - in - di Öznesi gerçek öznedir.Dolayısıyla ‘sevindi’ fiili dönüşlü fiildir.

3.DÖNÜŞLÜ FİİLLER Kadın durmadan söyleniyordu. Söylenen kim? kadın gerçek özne Söylenme eyleminden etkilenen kim kadın ‘-l,-n’ dönüşlülük ekini almış.O zaman dönüşlü fiildir. Not:Dönüşlü ve edilgen fiiller aynı ‘-l,-n’ eklerini alırlar.Birbiri ile karıştırılabilir.

3.DÖNÜŞLÜ FİİLLER Dönüşlü fiillerin öznesi gerçek özne, edilgen fiillerin öznesi ise sözde öznedir. Elbiseler yarın acele olarak temizlenecek. Maden işçisi güzelce temizlendi. Sözde özne(sadece işten etkilenen) edilgen fiil Gerçek özne(hem yapan hem etkilenen) dönüşlü fiil

4.İŞTEŞ FİİLLER ‘görüşmek, gülüşmek, uçuşmak, telefonlaşmak’ eylemlerinin tek başına yapılması mümkün değildir. Eylemde anlatılan bir işin, birden fazla özne tarafından karşılıklı veya birlikte yapıldığını gösteren fiiller işteş fiildir.İşteş fiil, fiil kök veya gövdesine ‘-ş’ ekinin getirilmesiyle yapılır.

4.İŞTEŞ FİİLLER Özellikleri: Birden fazla özne bir işi karşılıklı veya birlikte yapar. ‘-ş’ işteşlik eki bulunur. Örnekler. Kuzular mele - ş - tiler. Onunla tam iki yıl yazıştık. özne yüklem

4.İŞTEŞ FİİLLER Birlikte yapılan işleri anlatan işteş fiiller: Bir iş, hareket birden fazla özne tarafından birlikte yapılır. Oradaki bütün insanlar kaçıştılar. Filmi izlerken gülüştük. ‘Ağlaşmak, uçuşmak, bekleşmek...’

4.İŞTEŞ FİİLLER Karşılıklı yapılan işleri anlatan işteş fiiller: Bir iş, oluş, hareket birden fazla özne tarafından karşılıklı yapılır. İki boğa vuruştu. Tartışmada atıştılar. Not:Eylemin aldığı çoğul ekleri veya öznenin çoğul olması bizi yanıltmasın.

4.İŞTEŞ FİİLLER ‘Onun bu haline ağladık.’ ‘ağlama’ eylemini birden fazla özne yapmaktadır.Ama bir öznede yapabilir.Bu nedenle fiil işteş fiil değildir. Ama cümle şöyle olsaydı: ‘Onun bu haline ağlaştık.’ ‘ağlaşma’ eylemi tek başına yapılmaz.Yani bir kişi ağlayabilir, ama ağlaşamaz.

Hazırlayan Sena Karip