Asteraceae ( Compositeae) MARUL & SALATA Asteraceae ( Compositeae) Lactuca sativa L. Marul: Lactuca sativa L. longifolia Kıvırcık: Lactuca sativa L. crispa Başsalata: Lactuca sativa L. capitata

Ana vatanı: Avrupa, Asya ve Kuzey Afrika ülkeleridir. Besin değeri: Marul salata Ekonomik Önemi: Ülkemizde bütün bölgelerde, Haziran –Ağustos dönemi hariç, genellikle ikinci yada üçüncü ürün olarak yetiştirilmektedir. Vegetasyon süresi kısadır (2-3 ay). Örtü altında ve açıkta yetiştirilmektedir. En fazla getiriyi Aralık-Şubat döneminde sağlamaktadır. Kısa sürede yüksek gelir sağlayan sebzeler grubundadır. Ülkemizde 340 000 ton marul salata üretilmektedir. Üretilen marullar genelde göbekli marul ve kıvırcık grubuna girmektedir. Dünya üretimi 22 mil. ton Ana vatanı: Avrupa, Asya ve Kuzey Afrika ülkeleridir. Besin değeri: 100 g marulda: % 94-95 su, 6-8 mg askorbik asit, 1-1.5 g ham protein, 0.2-0.4 g yağ, 1.5-2.5 CH, 330 IU vit A. 20-25 mg Ca, 40 mg P ve 1.5 mg Fe Tüketim Şekli: Pişirilmeden, yemeklerin yanında salata olarak tüketilmektedir. Besin içeriği çok yüksek değildir. İştah açıcı sebzeler grubunda yer almaktadır.

Yoğun yetiştirdiğimiz marul salata grupları: L. sativa var. crispa (kıvırcık) L. sativa var. capitata (Baş salata ice-berg tipi) L. sativa var. longifolia (göbekli marul) Marul salataların en önemli özellikleri yaprak özellikleridir ve Yaprak şekline, rengine, etlilik durumuna, baş yada göbek yapıp yapmama, durumuna göre sınıflara ayrılmaktadır.

Açık yeşil ve koyu yeşil yapraklı göbekli marullar Marul salata Kıvırcık yapraklı salatalar Baş oluşturan kıvırcık yapraklı salatalar (Crisphead) Açık yeşil ve koyu yeşil yapraklı salatalar Kahve rengimsi veya mor yapraklı salatalar Baş oluşturmayan kıvırcık yapraklı salatalar (Bunching) Kahverengimsi veya mor yapraklı salatalar Yağlı salatalar (Butter) Baş oluşturan yağlı salatalar (Butter head) Açık yeşil ve koyu yeşil yapraklı yağlı salatalar Yeşil üzerinde kahverengimsi renkli yapraklı yağlı salatalar Kahverengimsi mor yapraklı yağlı saltalar Baş oluşturmayan yağlı salatalar Marullar (Romaine= Cos) Göbek oluşturan marullar (Yedikule, Lital) Açık yeşil ve koyu yeşil yapraklı göbekli marullar Kahverengimsi- mor yapraklı göbekli marullar Göbek oluşturmayan (Karamarul) Açık yeşil ve koyu yeşil yapraklı göbeksiz marullar Kahverengimsi-mor yapraklı göbeksiz marullar

Morfolojik Özellikler Marul salata Morfolojik Özellikler Marul ve salatalar tek yıllık, yaprakları yenen, serin iklim ve uzun gün sebzelerindendir. Sonbahar, ilkbahar ve kış aylarında üretimi yapılmaktadır. K ö k: Salata marullar kuvvetli ve oldukça derine giden etli bir kazık köke sahiptir. Besin deposu şeklinde olan kazık kökün üzerinden bol miktarda saçak kök oluşur. Saçak kökler doğrudan kazık kök üzerinden çıkar ve 20-30 cm derinlikte dağılmış durumdadır. Tohum üretiminde, çiçeklenme aşamasındaki bitkilerde uygun toprak ve çevre şartlarında kazık kök 1-1.5 m derinliğe kadar inebilir. G ö v d e: Marulda gövde rozet şeklindeki yaprakların ortasından gelişir. Yetiştiricilikte gövdenin gelişmesine izin verilmez. Günlerin uzaması ve sıcaklığın artması ile birlikte, yaprakların, göbeğin yada başın içinden gövde uzayarak yükselir ve 80-100 cm’ye ulaştıktan sonra yaprak koltuklarından yan sürgünleri ve çiçekleri oluşturur. Gövde üzerindeki yapraklar aşağıdan yukarıya doğru azalır ve küçülür.

Marul salata Y a p r a k l a r : Renk, büyüklük, şekil, düz yapı, kıvırcık yapı, uzunluk, genişlik, etlilik gibi birçok karakter bakımından farklılık göstermektedirler Yaprak büyüklüğü: Büyük, orta, küçük Yaprak şekli: Yuvarlak, oval yuvarlak, basık yuvarlak, basık, uzun ve orta uzun Yaprak rengi: Koyu yeşil, açık yeşil, sarımtırak yeşil, kahverengimsi yeşil, vişne rengi, açık ve koyu kırmızı ve dağnık mor lekeler Kıvırcıklık: Düz hafif kıvırcık (Dalgalı), orta kıvırcık ve tam kıvırcık Damarlılık: Belirgin damarlı, damarları belirsiz (Tercih edilir) Bazı marullarda, yaprakların alt yüzeylerinde tüyler bulunabilmektedir

Marul salata B a ş v e G ö b e k: Marullarda iç içe sarmış yaprakların oluşturduğu yapıya göbek, salatalarda ise baş denilmektedir. Marullarda, ilk 5-6 dış yapraktan sonraki yapraklar uzun elips şeklinde içe doğru kapanarak göbek oluştururlar. Salatalarda ise yine ilk 5-6 yapraktan sonra lahanalara benzer şekilde 25-30 adet yaprak sarılarak baş oluştururlar. Başlar, yuvarlak, basık-yuvarlak, uzun-yuvarlak veya elips şeklinde olabilmektedirler. Salata başları lahanalar kadar sıkı olmamaktadır. Sıkı başlı (Tercih edilen) ve gevşek başlı çeşitler vardır. Göbeklerde ve başlarda bulunan yaprakların renkleri dıştan içe doğru açılırlar, bazen beyaza kadar varabilir. Bazı marul tipleri hiç baş yada göbek oluşturmaz bunlara yaprak marullar denir. Rozet şeklinde sıkıca dizilmiş yapraklardan oluşurlar.

Marul salata Ç i ç e k l e r: Uzun gün ve yüksek sıcaklık şartlarında marul generatif faza geçer. Ticari yetiştiricilikte en önemli sorundur. Çiçek sapı oluşturmaya başlayan marullarda acılaşma başlar. Erkenci ve kışlık çeşitler daha erken çiçeklenirken, yazlık ve geçci çeşitler daha geç çiçeklenmektedirler. Sapa kalkmaya en duyarlı tipler kıvırcık salatalar, sonra göbekli salatalar ve sonra da baş salatalardır. Çiçek sapı oluştuktan sonra her dalın ucunda demetler (15-25 adet) halinde çiçekler oluşur. Marulun çiçekleri erseliktir. Çiçekler genelde sarı ve açık sarı renklidir. Ancak kırmızı renkli tiplerde kırmız, sarı kırmızı, veya benekli kırmızı olabilmektedir. Taç yaprak sayısı 10-17 arasında değişmektedir. Dişi organ, iki gözlü bir yumurtalık, tek bir stil ve iki parçalı bir stigmadan oluşmaktadır. Erkek organların anterleri birleşmiş ve stilin etrafında bir boru şeklindedir. Çiçeklenme aşağıdan başlar ve dıştan içe doğru olur. Marul % 100 oranında kendine döllenir. Çiçek sabah erken saatlerde açar ve tozlanma döllenme öğleden önce olur. Dişicik tepesi anter borusunun içinden geçerek dışarı çıkar ve tozlanma gerçekleşir.

Marul salata M e y v e Tozlanma ve döllenmeden sonra, çiçeğin yumurtalığında tek tohumlu meyveler oluşur, iklim şartlarına bağlı olarak çiçeklenmeden 3-5 hafta sonra tohumlar olgunlaşır. T o h u m Tohumlar yassı ve uzunluğuna oluklu uç tarafı çıkıntılıdır. 3-6 mm uzunluğunda, 0.8-1 mm genişliğinde ve 0.3-0.6 mm kalınlığındadır. Tohum rengi kirli beyaz, sarı, krem, kahverengi ve siyah olabilmektedir. 1 gram tohumda 600-1000 adet bulunur. Tohumlar canlılıklarını 4-5 yıl korur. Tohumlarda dormansi vardır. Hasattan hemen sonra çimlenme performansı düşüktür. Soğuk, GA, kırmızı ışık ve CO2 uygulamaları ile ortadan kaldırılabilir. En çok uygulananı soğuk uygulamasıdır (4 oC’de 1-2 gün bekletmek). Optimum çimlenme sıcaklıkları 18-21oC’dir. 26oC’nin üzerinde çimlenmede sorunlar yaşanır. Salata ve marullarda ışık şiddeti azaldıkça çimlenme olumsuz etkilenir.

EKOLOJİK İSTEKLER İ k l i m İ s t e k l e r i: Marul salata EKOLOJİK İSTEKLER İ k l i m İ s t e k l e r i: Ülkemizde yıl boyu marul üretimini sınırlayan en önemli faktör yaz aylarındaki gün uzunluğu ve yüksek sıcaklıktır. Gün uzunluğu bakımından “uzun gün”ve “gün nört” olmak üzere iki gruba ayrılabilir. Sonbahar, ilkbahar ve kış aylarında yetiştirilen çeşitler gün uzunluğu 17-18 saat olduğunda hemen generatif faza geçerler. Bu çeşitler 11-14 saat gün uzunluğunda çiçeklenmezler. 10 saatlik gün uzunluğunun altında devamlı vegetatif aşamada kalırlar. Gün nört çeşitler gün uzunluğundan etkilenmez ancak yüksek sıcaklık kaliteyi bozduğu için yayla yerlerde yetiştirilmelidir. Marul tohumları 5-25oC’de çimlenirler, opt çimlenme sıcaklığı 15 oC’dir. Bitki gelişme sıcaklığı ise 12-15 oC olmalıdır. Bazı kışlık çeşitler 0 ve -5 oC’ye kadar dayanabilmektedirler. Yeni diklen fideler, soğuğa baş yada göbek oluşturmuş marullardan daha toleranttır.

Toprak hazırlığı, ekim-dikim Marul salata T o p r a k is t e k l e r i: Marullar toprak istekleri bakımından çok seçici değildirler. Hafif topraklardan killi topraklara kadar geniş bir spektrumda yetişebilmektedirler. Ancak, derin köklü olduğu için derin, drenajı iyi, OM’ce zengin kumlu tınlı topraklar marul üretimi için idealdir. Toprak pH’sı 6.0-7.0 arasında olmalıdır. Asit toprakları sevmez ve pH 5.6’nın altında yetiştirilmemesi gerekir. pH’nın 7.0’den yüksek olması da verimde önemli düşüşler sebep olur. Topraktaki tuzluluğa karşı hassastır. Y E T İ Ş T İ R M E Ş E K L İ Toprak hazırlığı, ekim-dikim Doğrudan tohum / fide dikimi şeklinde üretilmektedir.

D o ğ r u d a n t o h u m e k i m i i l e ü r e t i m Marul salata D o ğ r u d a n t o h u m e k i m i i l e ü r e t i m Geniş alanlarda ve makinalı tarımın yoğun yapıldığı alanlarda uygulanmaktadır. Normalde salata ve marulların tohumları çok küçük olduğu için toprak çok iyi işlenmeli ve inceltilmelidir. Hafif bünyeli topraklar tercih edilmelidir. Toprak hazırlığından sonra tohum mibzer ile ekilir. Tohum ekiminde sıra üzeri mesafelerin ayarlanmasında sıkıntılar vardır. Bu sıkıntıyı aşmak için kaplanmış tohumlar kullanılmaktadır. Tohumlar kendi ağırlık ve hacimlerinin 10-15 katı kadar kaplayıcı maddelerle kaplanmaktadır ve kolayca ekilebilmektedir. Doğrudan kaplanmamış tohum ekiminde SA 30-40 cm, 4-5 cm SÜ, kaplanmış tohumlarda SÜ mesafe 15-20 cm olabilmektedir. Kaplanmış tohumlarda, çıkıştan sonra 3-4 yapraklı aşamada yapılan seyreltme ortadan kaldırılmış olmaktadır. Ekimden 8-10 gün sonra çıkış olur ve 3-4 yapraklı aşamada seyreltme yapılır. Ekim düze yada tahtalara yapılabilir. Sıra aralarında yüzlek yapılan çapa ile yabancı ot mücadelesi yapılır ve kaymak tabaksı kırılır.

Marul salata F i d e i l e ü r e t i m Fideler tahta yada tavalarda yetiştirilir. Son bahar üretimi için ise tohumlar Ağustos Eylül aylarında ekilir. Tavalar yada tahtalar işçilerin rahat çalışabileceği genişlikte hazırlanır. Toprak iyice inceltilir. Tohum ya serpme yada sıraya m2 ‘ye 2-3 g tohum gelecek şekilde ekilir. Ekimden sonra tohumların üzeri 1 cm harç ile kapatılır ve baskı tahtası ile bastırılır ve bolca sulanır. Çıkıştan sonra eğer çok sık çıkış olmuş ise 2-3 yapraklı aşamada 1-2 cm aralıklar ile seyreltilir. Seyreltilen fideler başka bir yere dikilerek değerlendirilebilir. Yabancı ot, hastalık ve zararlı mücadelesi yapılmalıdır. Yaklaşık 1 ay içerisinde fideler dikime gelir. Bahar döneminde yapılan yetiştiricilikte tohum ekimi Ocak-Şubat aylarında açıkta, tünel altında yada serada yapılabilir. Fidelerin dikime gelmesi 40-50 gün alabilir. Son yıllarda viyolerde topraklı fide ile üretimde gelişmeye başlamıştır. Dikim ya sırtlara yada tahtalara yapılmaktadır. Sıra arası mesafe 30-40 cm sıra üzeri mesafe 15-20 cm olmalıdır. Baş oluşturmayan çeşitler oluşturanlara göre daha seyrek dikilmelidir. Masuralarda boyun kısmına dikim yapılır. Masuralara su verilir ve fidelerin büyüme noktası su altında kalmayacak şekilde dikim yapılır. Tahtalarda fideler 4-5 sıra olarak dikilir. Sulama yöntemi olarak damla ve yağmurlama sulama kullanılır. Dikimden sonraki bakım işlemleri her iki yöntemde de aynıdır.

Dikim şekilleri Kuruya dikim Çamura dikim Topraklı fide iledikim

B a k ı m İ ş l e m l e ri S u l a m a : G ü b r e l e m e Marul salata B a k ı m İ ş l e m l e ri Çaplama: Fide ile üretimde 4-6 yaprak aşaması Hafif bir çapamla (YO kontrolü, kaymak kırma, havalandırma) 8-10 yaprak aşaması Derin bir çapa işlemi (I. Çapadaki amaçlar ile) İlkim ve bölge şartlarına göre III. Bir çapa yapılır yada yapılmaz. Sıra araları kapandıktan sonra çaplama işlemi yapılmaz. Doğrudan tohum ekiminde çapalama daha önemlidir (YO ile rekabetten dolayı). Çapalama sayısı artabilir. Sıra araları başlangıçta makine ile yapılabilirken, sıra üzeri elle yapılır. S u l a m a : Masuralarda salma, tahta veya düzde yapılan üretimde damla yada yağmurlama sulama kullanılır. Geç sonbahar, kış ve ilkbahar üretiminde bitkiler su ihtiyacının yağışlardan karşılar. Yaz sonu, sonbahar başı ekim yada dikimlerinde sulama önemlidir. G ü b r e l e m e Organik gübrelemeyi çok sever. Fide dikiminden önce dekara 4-5 ton ÇG verilir. Yetiştirme döneminde şerbet verilebilir. Dekara: 10-20 kg N, 10-12 kg P2O5, 18-20 kg K2O Potaslı ve fosforlu gübrelerin tamamı ile azotlu gübrenin yarısı taban gübresi olarak, azotun kalan kısmı yetiştirme dönemi ortasında verilir.

Fizyolojik sorun: Tip burn (Ca eksikliği ve su düzensizliği) Marul salata Başların bağlanması Geniş alanlarda uygulanan bir işlem değildir. Küçük işletmelerde veya aile bahçelerinde göbek oluşum aşamasında yaprakların uç kısımlarından bağlanması işlemidir. T a r ı m s a l S a v a ş ı m: Hastalıklar: Mildiyö, Beyaz küf, gri küf, Bakteriyel çürüklük, Sklerotinia, Fidelikte çökerten, Çeşitli virüslerden kaynaklanan hastalıklar. Zararlılar: Salyangoz, tel kurtları, nematodlar, beyaz sinekler, yaprak bitleri, prodenya Yabancı ot kontrolü de önemli işlemlerdendir. Genelde çapalama ile yapılmaktadır. Fizyolojik sorun: Tip burn (Ca eksikliği ve su düzensizliği)

O l g u n l u k H a s a t v e D e p o l a m a Marul salata O l g u n l u k H a s a t v e D e p o l a m a Olgunlaşma süresi: Dikim – hasat erkenci çeşit 55-60 gün Dikim - hasat geçci çeşit 90-120 gün Baş salata: baş oluşumunun tamamlanması, başın çeşide has rengi ve büyüklüğü alması hasat olgunluğunu gösterir. Göbekli marullar: Göbeğin çeşide has büyüklüğü alması. Yaprak salatalar: Ortalama çeşit iriliğini almış olmak. Her üç grupta da çiçek sapının oluşmaya başlaması hasat zamanın geçmiş olduğunu işaretidir. Hasat küçük işletmelerde elle, büyük işletmelerde makine ile yapılmaktadır. Elle hasat aşamalı olarak yapılabilirken, makine ile bir seferde yapılmaktadır. Kökler toprak seviyesinden kesilerek hasat edilir. Hasat anında dış yapraklar mümkün olduğunca az kopartılmalıdır. Marul salata grubu sebzeler depolanmadan en kısa sürede pazarlanmalıdır. Ancak 0 oC’de %95 nemde 2-3 hafta muhafaza edilebilir.

Marul salata V e r i m Birim alandan alınan bitki sayısı dikkate alınmaktadır. Ülkemiz şartlarında 7000-8000 adet bitki/dekar verim alınmaktadır. T o h u m Ü r e t i m i Bitkiler çiçeklenme aşamasına gelmeden hemen önce tip dışı bitkiler tarladan uzaklaştırılmalıdır. Marul her ne kadar kendine döllenen bir bitki de olsa 200-300 m mesafe izolasyonu konmalı ve yabaniler var ise uzaklaştırılmalıdır. Çiçeklenmeden yaklaşık 3-4 hafta sonra (tohumların % 50’si olgunlaşmıştır) bitkiler toprak yüzeyinden kesilerek gölge bir yere kurutulmak üzere alınır. Tohumların olgunlaştığı beyaz tüylerin görülmesi ile anlaşılır. Olgun tohumların dökülmemesine önem gösterilmelidir. 2-3 hafta kurutulan bitkilerde kuru tohum çıkartma yöntemi ile tohumlar çıkartılır. Makinalı hasatta tohum kaybı fazla olur. Optimum bakım şartlarında 50-75 kg/da tohum elde edilir.