YRD. Doç. Dr. Şaziye Senem BAŞGÜL Çocuk ve Ergen Psikiyatrisi Çocuklarımız ve Biz YRD. Doç. Dr. Şaziye Senem BAŞGÜL Çocuk ve Ergen Psikiyatrisi

Çocuk yetiştirmek anne karnında başlar ... Bebekken şekillenir ....

Çocuğun Gelişimini Bilmenin Yararları Çocuklar değişik yaş gruplarında farklı tutum ve davranışlar gösterirler. Çocukları daha iyi anlayabilmek ve uygun davranabilmek için çocukların gelişim dönemlerini ve bu dönemlerin özelliklerini bilmek önemlidir. Gelişme önceden kestirilebilir. Uygun eğitim planlanabilir. Normal, anormal davranış ayırt edilebilir. Davranış üzerine bireysel özellik ve çevrenin etkisi ayırt edilebilir.

Bebeklik Dönemi 0-12 aylar Dışarıdan verilecek bakıma tümden bağımlı Yaşaması için fiziksel bakım ve sevgi gerekli Doğumdan sonraki ilk 3 ay intrauterin hayata benzer Dürtü kontrolü yok Temel güven duygusu (temel güvensizlik) Bağlanma Anneyi tanıma 3. ayda İlk iletişim aracı ağlama, ikincisi gülümseme 6. ayda ayrılık anksiyetesi

Özerklik Dönemi 12-36 aylar arası Tuvalet eğitimi dönemi Çocuğun annenden ayrı bir birey olabilmesi Çocuk yürür, konuşur Hem bağımlı hem özerk Çevresindeki dünyayı keşfetmeye çalışır Tehlikeyi, yanlışı anlamaz Çocuğu sınırlamaya ve yasaklar koymaya başlarız Bencil, tutturucu ve inatçıdır İstekleri anında olsun ister Duyguları ani iniş çıkış gösterir Yaşıtlarıyla oyun oynamayı bilmez Oyuncak, kitap, kalem vb. anlamlı biçimde kullanamaz

Özerklik döneminde; Geçiş nesnesi- tüylü oyuncak, bahtaniye, yorgan vb. Çatışma alanları; tuvalet eğitimi, yemek, uyumak vb. Saldırganlık dürtüsü için tüylü oyuncak Kirletme, bulaştırma eğilimi için su, kil, plastik hamur

Özerklik döneminde çocuğu olan anne babalar; Bu döneme özgü saldırganlık, tutturuculuk, inatçılık, hareketlilik gibi özellikler 3. yaştan itibaren azalmaya başlar Tutarlı, tatlı-sert davranılmalı Tehlikeli, değerli eşyalar ortadan kaldırılmalı Çocuk istenmeyen bir şey yapıyorsa dikkati başka tarafa çekilmeli

Oyun Çağı 3-6. yaşlar Konuşma, yürüme, el becerileri daha iyi Öğrenme istekleri, merakları çok İnatçılık, tutturuculuk azalır Daha az denetlenmeleri gerekir Bağımsızlıkları artar Hayal gücü zengin Canlı cansız ayrımı yapamazlar Gerçekle gerçek olmayanı ayırt edemezler Somut düşünce hakim Zaman, sayı kavramı iyi gelişmemiş Azalsa da bencil Azalsa da duyguları ani iniş çıkış gösterir Masal, çizgi film, şarkı severler Canlı ve hareketlidirler Oyun oynamayı çok severler Cinsel konulara merak fazladır Ben merkezcil düşünce hakimdir Düşünce ile sözü, söz ile eylemi birbirine karıştırırlar (büyüsel düşünce) Özdeşim:anne babaya benzeme Üst benlik şekillenir Anaokulu dönemidir, çocuğun zihinsel, ruhsal, sosyal gelişimi hızlanır

Oyun döneminde çocuğu olan anne babalar; Çocuklarına oyun arkadaşı ortamı sağlamalı Çocuklarıyla oyun oynamalı Çocuğun sorduğu sorulara onun anlayacağı bir dille cevap verilmeli Kendi işini yapmasına ve kendi kararlarını almasına izin verilmeli Çocuğu korkutmaktan, utandırmaktan, suçlamaktan kaçınılmalı

Oyunun Çocuk İçin Önemi Çocuk için oyun ciddi bir iş ile eş anlamlıdır En doğal öğrenme ortamıdır Duyguların dışa vurumunu sağlar Çocuğun korkutucu, karmaşık olaylarla baş etme becerisini artırır Dil gelişimini hızlandırır Kendi özgür dünyasıdır Gerçeği hayalden ayırt etmesini kolaylaştırır Empati kavramını geliştirir Lider olma özelliğini güçlendirir Çocukların ortak dili ve ilişki kurma yoludur Çocuğun sosyalleşmesini sağlar Çocuğun olumlu kişilik özelliklerini pekiştirir Kendi hakkını korurken başkalarının hakkına da saygı göstermeyi, işbirliği yapmayı, paylaşmayı kazandırır

Okul Çağı 7-11. yaşlar Çocuğun dış dünyaya karıştığı dönem Bağımsızlık artar Canlı, hareketlidir Motor becerileri iyidir Spordan hoşlanır Grup oyunları sever Birbirinin kusuruyla alay eder Saldırganlık içeren film, çizgi filim, fıkralardan hoşlanır Koleksiyon merakı başlar Cinsel kimlik yerleşmiştir Cinsler kendi aralarında oynar, karşı cinsi beğenmezler Cinsel merakları azalır Doğruyu yanlışı, iyiyi kötüyü bilir (üst benlik)

Okul Çağı Öğrenme isteği yüksektir, kolay öğrenir Dikkat süresi artmıştır Konuşma yeteneği, sözcük dağarcığı artmıştır Oyun çağı çocuğuna göre daha mantıklı daha sistemli düşünür Zaman, sayı, ağırlık, hacim gibi kavramları anlar Somut düşünceden soyut düşünceye geçiş başlar Ölüm, onur, ulus, özgürlük gibi soyut kavramları, atasözlerini kısmen kavrar Hayalle gerçeği ayırabilir Duygusal iniş çıkışlar azalır, duygusal olarak daha dengelidir Aile, okul ve arkadaşlar çok önemlidir

Okul çağı çocuğu olan anne babalar; Çocuklarının arkadaş ilişkisini desteklemeli Spor, koleksiyon gibi döneme özgü özelliklere izin verilmeli, desteklenmeli Çocuğun kapasitesine göre ders başarısı beklenmeli Kendi ile ilgili konularda karar almasına izin verilmeli

Sağlıklı gelişen çocuk; Bağımlılık Bağımsızlık Bencillik İsteklerini erteleyebilme Bekleyebilme Davranış ve duygulardaki iniş çıkışlarda

Sağlıklı gelişen çocuk Somut düşünce Soyut düşünce Büyüsel düşünce Mantıklı düşünce Çevrenin değer yargılarını, doğru-yanlış kavramını öğrenir (üst benlik)

Mizaç Çocuğun doğumdan itibaren sahip olduğu, genetik özelliklere bağlı duygudurum ve davranışlardaki bireysel özellikleri onun huyudur, mizacıdır ! Bebeğin mizacı Çevre Kişilik

Bebekteki mizaç özellikleri: Aktivite düzeyi Biyolojik işlevlerin ritmi Yeni durumlara gösterilen ilk tepki (yanaşma-kaçınma) Uyum Duygusal tepkilerin eşiği Duygusal tepkilerin yoğunluğu Duygu durumunun niteliği Dikkat süresi ve tutarlılığı

Mizaçlarına göre bebek tipleri 1. Kolay Bebek %40 Biyolojik olarak düzenli, yeni uyaranlara kolay alışan, kolay uyum sağlayan, (+) duygudurum gösteren, duygusal tepkileri hafif-orta şiddette olan 2. Zor Bebek %10 Biyolojik olarak düzensiz, yeni uyaranlardan kaçınan, zor uyum sağlayan, şiddetli (-) duygudurum gösteren 3. Yavaş Isınan Bebek %15 Yeni uyarandan kaçınan, yavaş uyum sağlayan, az şiddetli (–) duygudurumu oldukça sık gösteren 4. Ortalama Bebek %35

Sonuç: Bebeğin mizacı Anne babaların ideallerindeki bebekten bekledikleri özellikler Çocuk sağlıklı gelişir

Çocuğun anne-babadan aldığı iki şey vardır: Sevgi ve Eğitim

Sevgi Kabullenme, koruma, kollama ve sevecenlik gibi bütün olumlu duyguları içerir.

Eğitim Öğretilen herşeyi, verilen bilgileri, becerileri, yasakları, kuralları, inançları, değer yargılarını, görgü kurallarını ve insanın sosyalleşmesi için gerekli olan tüm toplumsal değerleri kapsar.

Aile Eğitim Modeli

Olumsuz aile tutumlarında, Ailenin verdiği sevgi ya yetersiz veya aşırı, eğitim ise gevşek ya da sıkı olmaktadır.

Aşırı sevgi tutumunda, Aile çocuğu sevgiye boğucu, onu çok koruyucu ve aşırı kollayıcıdır. Bunun sonucu olarak çocukta bağımlılık ve güvensizlik gelişir. Çocuk karşılaştığı her olayda anne-babasına yaslanır, onlara güvenir fakat kendisine güvensizdir.

Sevgi yetersizliği veya yokluğu; Çocukta kendine ve çevreye karşı güvensizlik ve olumsuz duygular gelişir.

Sıkı eğitim, Çocuğa olur olmaz yasaklar koyma ve yaşanmaz kurallar ile çocuğu yetiştirmedir.

Gevşek eğitimde, Çocuğun olumsuz davranışları aşırı hoşgörü ile karşılanır.

Aşırı Sevgi + Gevşek Eğitim OLUMSUZ AİLE TUTUM ŞEKİLLERİ Aşırı Sevgi + Gevşek Eğitim Gevşek Eğitim Sıkı Eğitim Yetersiz Sevgi Aşırı Sevgi SORUMSUZ

Aşırı Sevgi + Sıkı Eğitim OLUMSUZ AİLE TUTUM ŞEKİLLERİ Aşırı Sevgi + Sıkı Eğitim Gevşek Eğitim Sıkı Eğitim Yetersiz Sevgi Aşırı Sevgi NEVROZ

Yetersiz Sevgi + Aşırı Disiplin OLUMSUZ AİLE TUTUM ŞEKİLLERİ Yetersiz Sevgi + Aşırı Disiplin Gevşek Eğitim Sıkı Eğitim Yetersiz Sevgi Aşırı Sevgi SALDIRGAN ANTİSOSYAL

Yetersiz Sevgi + Gevşek Eğitim OLUMSUZ AİLE TUTUM ŞEKİLLERİ Yetersiz Sevgi + Gevşek Eğitim Gevşek Eğitim Sıkı Eğitim Yetersiz Sevgi Aşırı Sevgi PASİF DONUK

DİĞER OLUMSUZ AİLE TUTUM ŞEKİLLERİ Anne ve babanın tutumları arasında tutarsızlık Aile içindeki kardeşlere farklı tutumlar Aile içi kutuplaşmalar

Sağlıklı Tutum Gevşek Eğitim Sıkı Eğitim Yetersiz Sevgi Aşırı Sevgi SAĞLIKLI TUTUM Biraz olumsuzluk Yeterli sevgi Yeterli hoşgörü Yeterli disiplin

İşaretleri ve levhaları olmayan bir yolda yürümeye çabalar Sınırsız Çocuk İşaretleri ve levhaları olmayan bir yolda yürümeye çabalar

Sınırsız çocuğun; Kafası çok karışıktır Araştırmalarının cevaplarını bulamaz Neyin doğru neyin yanlış olduğunu anlayamaz Yetkin olanı ayırt edemez Ne kadar ileri gidebileceğini, ileri çok giderse neler olabileceğini kestirmez Huzursuzdur Huzursuz eder Ruhsal olarak büyüyemez

Çocuklar; Deneyerek ve keşfederek öğrenirler Gözler ve taklit ederler Neden-sonuç ilişkilerini gözlerler Topladıkları bilgilerler belli inançlar oluştururlar Sözden çok davranışlardan etkilenirler En önemli araştırmaları evde gerçekleştirirler

Sınırlar; Büyütür Anne babalara çocuklarının neye hazır olduklarını gösterir Güvenlik sağlar Dinamik bir süreçtir

Örnek-1; 3 yaş erkek çocuk Oyuncakları oturma odasının her yerine dağılmış Oyunu bitti ve annesi toplamasını söyledi. “sen topla” “senin toplaman gerekiyor” “bana ne” “hadi ama, yoksa yemekten sonra dondurma yok” “hayır” Annesi ısrara devam etti, çocuk ağladı. Annesi tehdidi tekrarladı, aradan 10 dak geçti, değişiklik yok. Annesi söylenerek odayı topladı.

3 yaş çocuk, Kendi başına bardağa su koyup içemez, 2 tekerlekli bisiklete binemez Öğleden sonra uyumadan geçiremez AMA; Anne babasına ne yapması gerektiğini söylediğinde onlar yapıyorlar İstemediği bir şey olunca yaygara çıkarıp yapmıyor ve anne babası da teslim oluyor

Bu çocuk kendini nasıl hisseder? Anne babasından daha fazla güç sahibi olduğunu ve kontrolün kendisinde olduğunu hisseder, ancak bu; çok rahatsız edicidir ve kendisini güvende hissetmez. Bu çocuğun kararlı, güvenebileceği annebabaya, devamlılık duygusuna ihtiyacı vardır.

“Ben senin annebabanım, güçlü ve kapasite sahibiyim, seni doğru yola yönelteceğim konusunda bana güvenebilirsin” Annesinin kural ve otoritesine karşı direnen bu 3 yaşındaki çocuğun aradığı sinyaller budur.

Çocuklar; Sınırları defalarca test ederler Yanlış davranış diye tanımladığımız hareketleri aslında sınırları sorgulamalarıdır Yapmalarını istemediğimiz şeyi defalarca yapar ve ne olacağını görmek isterler. Bu sınırların test edilmesidir Her defasında sınırı daha ileri götürmeyi deneyebilirler Çocuklar somut şeyleri öğrenirler

Çocuklar; Minyatür yetişkinler gibi öğrenmezler Çocuk gibi öğrenirler yani somut olarak Duyduklarını ve yaşadıklarını test ederek etkin bir araştırma uygularlar Duyduklarından çok yaşadıklarını algılarlar

somut olan davranışlarımızdır Sözcükler ve davranışlarla öğretmeye çalışırız ama, somut olan davranışlarımızdır

Sözlerimizle davranışlarımız arasında tutarlılık olursa çocuklar sözlerimize güvenirler ve onların ardındaki kuralları öğrenirler. Sözlerimizle davranışlarımız tutmadığında sözlerimizi göz ardı edip deneyimlerine göre öğrenirler: Teorideki kurallarımız ve uygulamadaki kurallarımız.

Örnek-2: 5 yaşında kız çocuk Annesi izin vermeden kolalı içecekler içemeyeceğini biliyor Annesi telefonla konuşurken fırsattan istifade mutfağa gidi kolalı içecek alır ve içer Annesi kolalı içecek içmemen gerektiğini biliyorsun diye uyarır, çocuk özür diler ve içmeye devam eder Annesi çok kolalı içecek içersen dişlerin çürür, önce bana sorsaydın der Çocuk başını sallayarak onaylar ve içmeye devam eder Annesi “tamam canım” bir daha bana sor olur mu” der Çocuk da onaylar Çocuğun bu olayda aldığı mesaj eğer annemin derslerine dayanabilirsem, izin almadan kola içebilirim”

Örnek -3: 9 yaşında kız çocuk, akşam eve 45 dakika geç gelir Annesi nerede olduğunu sorar ve evde kaçta olması gerektiğini sinirli bir şekilde ifade eder, yemeğin soğuduğunu, herkesin onu beklediğini vs. söylenir ve hemen sofraya gelmesini söyler Eve geç gelmenin hoşgörülemez bir davranış olduğuna dair net bir mesaj yok Bu kız çocuk, sıkıcı bir nasihata katlanmak dışında eve geç gelmenin yanlış bir davranış olmadığını öğrendi Bu annenin mesajı sarı ışık gibidir

Sorunları nasıl yanlış çözüyoruz? Nasihat Tutarsız davranışlar Bağırmak Dayak İknaya çalışmak Rüşvet teklif etmek Görmezden gelmek Hakaret etmek

Yanlış çözümler için örnekler; Çocukların büyük bir dağınıklığa arkalarını dönüp gitmelerine izin vermek Dağınıklığı onun yerine toplamak Kendileri giyinebilecekken çocukları giydirmek Yanlış bir davranışı görmezden gelmek Keyfimiz yerinde iken kabul edilemez bir davranışı görmezden gelmek Vuran bir çocuğa nasıl bir davranış olduğunu göstermek için vurmak

Kesin Sınırlar Belirlemenin Yolları: Amacımız davranışı gösteren çocuğa değil davranışa tepki göstermek olmalı Duyguların ve çocuğun değerleri üzerinden yaklaşılmamalı Doğrudan ve net ifadeler kullanılmalı Normal ses tonu ile yaklaşılmalı, kontrol kaybedilmemeli Davranışa devam ederse ne sonuçla karşılaşacağı da belirtilmeli Sözler davranışlarla desteklenmeli

Özetle; Net mesajlar verin Duygunuzu ifade edin Hakaret etmeyin Duygu sömürüsü yapmayın Yüreklendirici yaklaşın Tehdit etmeyin Dır dır etmeyin Eyleme geçin Öfkeli iken problem çözmeye kalkışmayın

Örnekler: Kardeşini rahatsız eden 6 yaşına bir kız çocuğu, “kardeşini rahatsız etme” “baş belası olma”, “davranışlarını kimse beğenmiyor”, “sen ne biçim ablasın” Telefonla konuşurken sizi rahatsız eden 8 yaşındaki çocuğu, “lütfen beni rahatsız etmeyi bırak”, “telefonum bitene kadar beni beklemek zorundasın” “meşgül olduğumu görmüyor musun?”, “çok düşüncesizsin”, “baş belası olmak zorunda mısın?”

Kesin sınırlı, etkili sözel mesajlar; Derhal vurmayı bırak Oturma odasında cips yeme Ayaklarını divanın üstüne koyma, lütfen Dışarıya çıkmadan önce oyuncaklarını topla ve kutusuna doldur Saat 5.30’a kadar evde ol Ya kurallara uyarsın yada oynamak için başka bir oyun bulmalısın, hangisni yapmak istersin Televizyonu kapat lütfen, yoksa ben kapatacağım O oyuncakla doğru düzgün oyna, yoksa elinden almak zorunda kalacağım

Etkili davranışsal mesaj örnekleri; Vuran çocuğa mola yöntemi uygulamak Oturma odasında cips yemeğe devam eden çocuğun elinden cipsi almak Oyuncaklarını toplamayan çocuğa bir süreliğine o oyuncakla oynamayı yasaklamak Zamanında eve gelmeyen çocuğun eve geliş gidiş saatlerini bir süreliğine gözden geçirmek Kirli sepetine atılmayan giyecekleri yıkamamak

Çocuklar; “Neden ?” diye sorduklarında; “Gerçekten yapmak zorunda mıyım” derler.

Çocuklarımızı dinlemeliyiz! Edilgin dinleme; “Duygularını duymak istiyorum” “Duygularını kabul ediyorum” “Benimle paylaşmak istediğin konuda vereceğin karara güveniyorum “Bu senin sorunun-sorumlu sensin” Onay tepkileri Kapı aralayıcılar “Düşüncelerin ilgimi çekiyor” “O konuda konuşmak ister misini” “Duyguların ilgimi çekiyor”

Etkin dinleme; Kendi iletinizi içermeyen, çocuğun bir önceki iletisine ayna tutup geri ileten bir tür sözlü tepkidir. Örneğin; Ç: “Çok aptalım, matematiği hiç öğrenemeyeceğim” A: “Yeteri kadar akıllı olmadığını düşünüyorsun, bunun için öğrenemeyeceğini sanıyorsun” Ç: “Hayaletlerle dolu o odada yatmak istemiyorum” A: “Odanda hayaletler olduğunu düşünüyorsun, bu da seni korkutuyor” Ç: “İnsanlar ölünce onları ne yaparlar?” A: “İnsanların ölünce nereye gittiklerini merak ediyorsun”

Ç:”Yarın arkadaşımın doğum günü partisine gitmek istemiyorum” A: “Aranızda bir sorun var galiba” Ç: “Ondan hoşlanmıyorum, hep mızıklıyor” A: “Mızıkçılık yaptığı için ondan hoşlanmıyorsun” Etkin dinlemede yapılan, çocuğun iletisini geri yansıtmaktır

Süper anne baba olmak! Çocukların tüm sorunlarını çözmek Tüm davranışlarını şekillendirmek Hep haklı olmak Tüm sorulara yanıt verebilmek Herşeyden sorumlu olmak Başarısızlıklarının suçunu yüklenmek Tüm kararları almak Zorunda değilsiniz !!!!