FİİLLERDE (EYLEMLERDE) ÇATI www.edebiyatogretmeni.net

Çatılarına Göre Eylemler: Nesnelerine Göre Fiil Çatıları fiiller çatıları bakımından şu alt iki gruba ayrılarak incelenir. Nesnelerine Göre Fiil Çatıları 2)Öznelerine Göre Fiil Çatıları

NESNELERİNE GÖRE FİİL ÇATILARI Kendi içinde dört alt gruba ayrılır.

a) Geçişli Eylemler: Öznesinin yaptığı iş başkasına geçen , yani nesne alan fiiller çatıları yönünden geçişli fiil(eylem) olarak adlandırılır. Nesne öznenin yaptığı işten etkilenen varlıklardır.

Örnek: Adam, elindeki kağıtları hırsla yırttı. (“yırtma” fiilinden etkilenen “elindeki kağıt”tır) Kendi elleriyle dikti bu ağacı. (“dikme” fiilinden etkilenen “bu ağaç”tır.) ●Annem bulaşıkları duruluyor. (“durulama” fiilinden etkilenen “bulaşıkları”dır.)

b) Geçişsiz Eylemler: Öznenin yaptığı iş başka bir varlığa geçmeyen, yani nesne almayan fiiller, çatıları yönünden geçişsiz fiillerdir. Geçişsiz fiiller “neyi?, kimi?” sorularından hiçbirine cevap vermez.

Örnek: Çocuklar koşarak evlerine gittiler. (“gitme” fiilinden etkilenen varlık yani nesne yok) ● Kuşlar çok yüksekten uçuyor (“uçma” fiilinden etkilenen varlık yani nesne yok) ● Gece sabaha kadar yağmur yağdı (“yağma” fiilinden etkilenen varlık yani nesne yok)

!Dikkat: Bir fiilin geçişli ya da geçişsiz olduğunu anlayabilmek için fiile “ne? , kim?; neyi?, kimi?”sorularını yönelterek cevap ararız. Aldığımız cevap işten etkilenen bir varlık ise fiil geçişli, bulamazsak fiil geçişsizdir.

!Dikkat: Hem geçişli hem de geçişsiz; yani kimi anlamlarıyla geçişli, kimi anlamlarıyla geçişsiz olan fiiller de vardır. Bu açıklamaya göre: Taksi biraz önce buradan geçti. - neyi geçti?, kimi geçti? » Cevap alamadığımızdan geçişsizdir. Kısa boylu atlet, hepimizi geçti. - kimi geçti? – » Cevap “hepimizi” bu yüzden geçişlidir.

Öğrenciler, güzelce okudular. » !Dikkat: Kimi fiiller aslında geçişli olmasına rağmen cümlede nesne kullanılmayabilir. Öğrenciler, güzelce okudular. » (Cümlede nesne yok ama okumak fiili geçişlidir.) (Öğrenciler, şarkıyı güzelce okudular.) » ( şarkıyı nesne) Durakta, uzun süre bekledik. » (Cümlede nesne yok ama bekledik fiili geçişlidir.) (Durakta, uzun süre onu bekledik.) » (onu nesne )

c) Oldurgan Filler: Geçişsiz fiillerin kök ya da gövdesine “-()r, -()t, -dır” eklerinden uygun olanını getirilerek fiilin geçişli olması sağlanır. Bunlara oldurgan fiil denir.

Geçişsiz Oldurgan uçmak » uç(ur)mak → Kafesteki kuşu uçurdum. (uçurmak oldurgandır.) uyumak » uyu(t)mak → Çocuğunu uyuttu. (uyutmak oldurgandır) Dalmak » dal(dır)mak → Kaşığı yemeğe daldırdı. (daldırmak oldurgandır.)

d) Ettirgen Fiilleri: Geçişli eylemlerin kök ya da gövdesine “-()r, -()t, -dır” eklerinden uygun olanını getirilerek fiilin geçişlilik derecesi arttırılır. Bunlara ettirgen fiil denir. Ettirgen fiiller, eylemi başkasına aktaran fiillerdir. Bu tip cümlelerde özne iş yapmaz, başkasına yaptırır.

!Dikkat: Oldurgan ve ettirgen yapan eklerin aynı ekler olduğuna dikkat edilmelidir. Oldurganlıkta geçişsiz fiiller geçişli yapılırken; ettirgenlikte geçişli bir fiil yeniden geçişli yapılarak geçiş derecesi arttırılmaktadır. Ettirgen fiillerin yüklem olduğu cümlelerde özne işi başkasına yaptırmaktadır.

Geçişli Ettirgen İçmek iç(-ir)mek → Çocuğa sütü içirdim. (içme işini ben yapmadım çocuğa yaptırdım.) Yıkamak yıka(-t)mak → Arabayı yıkattım (Yıkama işini ben yapmadım, başkasına yaptırdım.)

ÖZNELERİNE GÖRE FİİL ÇATILARI

a) Ekten Fiiller: Yüklemde bildirilen işi, oluşu, hareketi yapan, yerine getiren bir kişi ya da varlık varsa(gerçek özne) o cümlenin yüklemi olan fiil, çatısı yönünden etkendir. Kısaca fiillerin yapıcısının beli olduğu cümleler çatı yönünden etkendir.

Ahmet arkadaşını sınıftan çağırdı. (Çağırma eylemini gerçekleştiren Ahmet’tir.) Çok geçmeden uyumuş. (Uyuma eylemini gerçekleştiren O’dur.)

b) Edilgen Fiiller: Yüklemde bildirilen eylemi yapanın, yerine getirenin belli olmadığı eylemler çatıları yönünden edilgen fiil olarak kabul edilir. Öznelerin bilinmediği fiillerdir. Edilgen fiiller, fiil köküne, “-il, -in” eklerinin getirilmesiyle yapılır.

Acele gelmesi için ona haber gönderdim. (Gönderme eylemini yapan Bendir.) Acele gelmesi için ona haber gönderildi. (Haber gönderen kim? Belli değildir.) Çocuklar top oynarken cam kırılmış.(Kırma eylemini yapan Çocuklardır.) Top oynarken cam kırılmış. (Kırma eylemini yapan kim? Belli değildir.)

c) Dönüşlü Fiiller: Dönüşlü fiillerde gerçek özne vardır, bu yönüyle etken çatılıdır Yüklemde bildirilen eylemi öznenin kendi kendine, kendi başına yapması; öznenin bu eylemden yine kendisinin etkilenmesiyle oluşan fiiller dönüşlüdür.

Bir fiilin dönüşlü olması iki özelliğe bağlıdır: 1 Yüklemde bildirilen işi özne kendi başına yapacak. 2 Özne bu yaptığı bu işten yine kendisi etkilenecek.

Örnek: Sınavı kazanan Ayşe, günlerce sevindi. (Sevinme eylemini yapanda etkilenen de Ayşe.) ● Deniz yeni girdiği işten ayrıldı (Ayrılma eylemini yapanda etkilenen de Deniz.)

!Dikkat: Gülhan, kendini yoruyordu. Tehlikeden, kendini korudu. Dönüşlülük ekleri kullanılmadan da “kendini,kendi, kendine” sözcükleriyle de fiile dönüşlülük anlamı katılır. Gülhan, kendini yoruyordu. Tehlikeden, kendini korudu.

d) İşteş Fiiller: Fiile “-ış, -iş, -uş, -üş” eklerinin getirilmesiyle oluşan fiillerdir. Bu ekleri alan fiillerin işteş olabilmesi için, şu iki anlamdan birini karşılaması gerekir.

1 Bir işin birden çok özne tarafından yapılması. İnsanlar trafik lambasının önünde bekleşiyorlar. Kuşlar ötüştü, kuzular meleşti. 2 Bir işin en az iki kişi tarafından karşılıklı yapılması. Yolda, orta yaşlı bir kadınla selamlaştık. İki otobüs, hızla çarpıştı. Çocuk, okulda yeni bir arkadaşla tanıştı.

GEÇMİŞ OLSUN !!! EROL AYDIN