15. BÖLÜM BİLGİYİ İŞLEME KURAMI Yrd. Doç. Dr. Alper ÇUHADAROĞLU

Bellek Türleri Duyusal Kayıt: Bilişsel sisteme ilk bilgi girişi buradan olmaktadır Kapasitesi sınırsızdır Bilginin kalış süresi oldukça kısadır (ortalama ½ saniye) Buraya gelen bilgilerden yalnızca dikkat edilenler kısa süreli belleğe geçerler, diğerleri silinir.

Duyusal kayıt olmasaydı ne olurdu? Eğer duyusal kayıt olmasaydı, duyu organlarımıza ulaşan yüzlerce uyarıcıdan herhangi birine bile dikkat etmek olanaksız olurdu. Böylelikle çevreden gelen bilgiler arasından seçim yapamaz ve işleyemezdik. Böylelikle yeni şeyler öğrenemezdik.

Bellek Türleri Kısa Süreli (İşleyen) Bellek: İki temel işlevi vardır: Sınırlı sayıdaki bilgiyi sınırlı bir zaman süresince saklamak ve; Bilişsel işlemleri yapmak Kapasitesi sınırlıdır En az 5 en fazla 9 birim bilgi saklanabilir Bilginin kalış süresi ortalama 30 saniyedir. Buradaki bilgiler tekrarlanmaz ya da işlenmezse 30 saniye içerisinde silinir. Tüm bilişsel işlemler burada yapılır. Bu nedenle diğer adı işleyen bellektir. Hem duyusal kayıttan hem de uzun süreli bellekten gelen bilgiler burada işlenir.

Bellek Türleri Uzun süreli bellek Bilgilerin uzun süreli olarak depolandığı bellek türüdür. Kapasitesi sınırsızdır. Bilginin kalış süresi de sınırsızdır. Buradaki bilgiler hiçbir zaman yok olmaz. 3 ana bölümden oluşur: Anısal (epizodik) bellek: Kişisel yaşantıların saklandığı bellektir. Anlamsal (semantik) bellek: Akademik bilgilerin saklandığı bellektir. İşlemsel (prosedüral) bellek: Herhangi bir şeyin nasıl yapılacağı ile ilgili işlem adımlarının saklandığı bellektir.

BİLİŞSEL SÜREÇLER Bilginin Duyusal Kayıttan Kısa Süreli Belleğe Aktarılmasında Kullanılan Süreçler Dikkat: Duyusal kayıta gelen yüzlerce uyarıcıdan önemli olanların seçilip, kısa süreli belleğe aktarılmasını sağlayan süreçtir. Seçidir Bilinçli ya da bilinçsiz bir şekilde yönlendirilebilir Sınırlı bir kaynaktır. Algı: Duyusal bilginin anlamlandırılması, yorumlanması sürecidir. Aşağıdaki faktörlerden etkilenir: Ön bilgiler Beklentiler İhtiyaçlar Uyarıcıların veriliş şekli

BİLİŞSEL SÜREÇLER Bilginin Kısa Süreli Bellekte Saklanması Gruplama: Kısa süreli bellekte bulunan bilgilerin bir araya getirilerek daha büyük birimler haline getirilmesidir. Böylelikle kısa süreli belleğin sınırlı kapasitesine daha fazla bilgi yerleştirilmiş olur. Örneğin telefon numarası rakamlarının üçerli ve ikişerli bir şekilde bir araya getirilmesi gibi. Sürekli Tekrar: Kısa süreli bellekte bilginin kalış süresi ortalama 30 saniyedir ancak buradaki bilgiler sürekli tekrarlanırsa bu süre daha da uzatılabilir.

BİLİŞSEL SÜREÇLER Bilginin Kısa Süreli Bellekten Uzun Süreli Belleğe Aktarılması Tekrar: Kısa süreli bellekteki bilginin yinelenerek uzun süreli belleğe kaydedilmesidir. Ancak çok etkili bir öğrenme yöntemi değildir. Bilgiler sadece ezberlenir, anlamlandırma yoktur ve çok kalıcı olmaz. Kodlama: Özellikle sözel bilgilerin uzun süreli belleğe yerleştirilmesinde kullanılan bir süreçtir. Temel olarak kodlama süreci, kısa süreli bellekteki bilginin anlamlı hale getirilmesi, uzun süreli bellekte önceden var olan bilgilerle ilişkilendirilmesi olarak tanımlanabilir. Kodlama ne kadar etkiliyse bilgiyi geri getirmek o kadar kolaydır.

BİLİŞSEL SÜREÇLER Bilgiyi anlamlı kodlama kısa süreli bellekte dört işlemde meydana gelmektedir: Sunulan bilginin özelliğini belirlemek, Sunulan bilgi ile ilişkili uzun süreli bellekteki mevcut bilgi veya şemayı belirlemek, Uzun süreli bellekteki mevcut bilgi ile yeni gelen bilginin kısa süreli bellekte nasıl etkileşeceğini belirlemek, Yeni gelen bilginin uzun süreli bellekte nasıl depolanacağını belirlemek.

BİLİŞSEL SÜREÇLER PQ4R Yöntemi: Sözel bilginin anlamlı bir şekilde kodlanmasını sağlayan bir öğrenme yöntemidir. Altı aşamadan oluşmaktadır: Ön izleme Soru Okuma Yansıtma Ezberden okuma Gözden geçirme

BİLİŞSEL SÜREÇLER Bellek destekleyici ipuçları: Bellek destekleyici ipuçları (mnemonic) bir ritim ya da imge yoluyla bilinen çağrışımları kullanarak bellekteki bilginin depolanmasını ve hatırlanmasını kolaylaştırmaktadır. Başlıcaları: Yerleştirme (loci) yöntemi Askı sözcük yöntemi Anahtar sözcük yöntemi Akronim ve akrostiş

BİLİŞSEL SÜREÇLER Bilgiyi Uzun Süreli Bellekten Geri Getirme (Hatırlama): Bilginin uzun süreli bellekte bulunarak açığa çıkarılması sürecidir. Bilginin hatırlanmasının kolaylaştırmak için: Bilgiyi öğrendiğiniz anı ve çevreyi hatırlamaya çalışın. Örneğin, sınıfta öğretmeninizin o konuyu anlatışını hatırlamak size o bilgileri geri getirebilir. Bilgiyi öğrendiğiniz kapsamla olan bağlantıları bulmaya çalışın. Kimi zaman hatırlamak istediğiniz konuyla ilintili olan diğer konuları hatırlamak da bilgiyi geri getirmenizi kolaylaştırabilir. Zihinsel olarak zamanda geriye giderek çağrışım bağlarını yeniden oluşturun. Bilgiyi geri getirmek için kullanılabilecek diğer bir yöntem de alfabeden yararlanmaktır. Sözgelimi, bir isim hatırlamaya çalışıyorsunuz. İsmin ilk harfinden eminsiniz ancak gerisini hatırlamıyorsunuz. Alfabedeki harfleri teker teker hatırladığınız harfin yanına koyarak aradığınız ismi hatırlamanız mümkün olabilir.

Hatırlamayı güçleştiren etmenler Dilimin ucunda fenomeni: Dilimin ucunda fenomeni gündelik hayatımızda sıklıkla yaşadığımız hatırlama güçlüklerinden birisidir. Özellikle bir isim ya da bir kavram hatırlamaya çalışırken karşılaşılan bir durumdur. Bilginin uzun süreli belleğimizde olduğumuzdan eminizdir ancak bir türlü onu bulup geri getiremeyiz. Dilimin ucunda fenomeni gündelik yaşamda ortalama olarak haftada bir kez yaşanmaktadır ve yaşanma sıklığı yaşla birlikte artmaktadır. Hatırlanmak istenen kelimenin genel anlamı ya da belirli bir hecesi hatırlanabilmekte ancak tamamı hatırlanamamaktadır. İnsanların %50’si özellikle ilk harfi hatırlayabilmektedir. Dilimin ucunda fenomenlerinin yaklaşık yarısı ortalama 1 dakika içerisinde çözümlenebilmektedir.

Hatırlamayı güçleştiren etmenler Geriye doğru ket vurma: Geriye doğru ket vurma yeni öğrenilen bilgilerin eskisini bozmasıdır. Bir başka deyişle uzun süreli belleğimize yeni gelen bilgi gerideki başka bir bilgiyi engellemekte ve bozmaktadır. İleriye doğru ket vurma: Burada da önceden belleğimizde var olan bilgilerimiz yeni öğreneceğimiz bilgiyi engellemektedir. Kimi zaman bir şeyi biliyor olmak yeni bir şeyi öğrenmeyi oldukça güçleştirmektedir. İşte buna sebep olan faktör ileriye ket vurmadır. Seri pozisyon etkisi: Bu etki bir listenin hatırlanmasının gerekli olduğu durumlarda geçerli olmaktadır. Bu gibi durumlarda listenin başındaki ve sonundaki kelimelerin orta kısımda yer alan kelimelerden daha fazla oranda hatırlandığı görülmektedir. Seri pozisyon etkisi iki bileşenden oluşmaktadır. Listenin başındaki kelimelerin daha kolay hatırlanmasına öncelik etkisi; listenin sonundaki kelimelerin daha kolay hatırlanmasına da sonralık etkisi denilir.

Metabiliş (üst biliş / yürütücü kontrol süreçleri) Bilişsel sistemin etkili bir şekilde çalışabilmesi için sistemin tüm bileşenlerinin belirli bir sistematik etkileşim içerisinde olması ve stratejik bir şekilde kullanılması gerekmektedir. İşte bu işleyişi kontrol eden yapıya üstbiliş ya da yürütücü kontrol adı verilmektedir Tıpkı bir bilgisayarın işletim sistemi gibi yürütücü kontrol süreçleri de tüm bilişsel sistemimizin kararlı ve düzgün bir şekilde çalışmasını sağlar. Bilginin alınmasını, dikkat süreçlerini, algılama süreçlerini, kısa süreli bellekte hangi bilgilerin nasıl tutulacağını, hangi bilgilerin ne şekilde uzun süreli belleğe yerleştirileceğini, kaslara hareket emrinin nasıl verileceğini, performansın ne şekilde gerçekleştirileceğini denetleyen, kontrol eden yapı yürütücü kontrol süreçleridir.

Metabiliş (üst biliş / yürütücü kontrol süreçleri) Üst biliş aynı zamanda bireyin kendi bilişsel süreçleri ile ilgili farkındalığını da içermektedir. Bu bir bakıma bir şeyi nasıl öğrendiğinin, nasıl anladığının farkında olmak demektir. Bilgiyi işleme kuramcılarına göre öğrencilerin yürütücü biliş becerilerinin geliştirilmesi öğrenme öğretme süreçlerinin etkililiğini artırmaktadır.