KOÇ VE TEKELERDE İNFERTİLİTE VET.HEKİM MEHMET FERİT ÖZMEN

GİRİŞ Koçlarda spermatogenezis 4.ayda başlamasına rağmen,damızlık olarak 9-16.aylarda kullanılabilirler. Ancak ergin vücut ağırlığına ulaşmış ve genital organların gelişimleri tamamlanmış olmalıdır. Tekelerde ise 3 aylıkken spermatogenezis başlamasına rağmen 1 yaşından itibaren damızlık olarak kullanılabilirler. Özellikle serbest aşım yaptırılan kalabalık sürülerde koçlara bağlı infertilite olgularının anlaşılması güç ve maliyeti yüksek bir olgudur.

Çiftleşme Mevsimi Öncesi Olası Bozukluklar Preputium - Penis : *Phimosis, Paraphimosis,Postitis,Balanopostitits,Phrenilum Scrotum: Thermoregülasyon, Adhesyonlar , Paraziter invazyonlar, Apseler Scrotal Tüy :1 cm’den uzun olmamalı, Testisler: Büyüklük, Şekil, Kıvam, Hareket, Atrofi, Hipoplazi Orchitis, Varicocele. Epididymis: Epididimitis

İnfertilite bir çok sebebi olan bir belirtidir İnfertilite bir çok sebebi olan bir belirtidir.Yani başlı başına hastalık değildir.Bazı hastalıkların veya olumsuz koşulların belirtisi olarak sürüler de gözlemlenir. Koç ve tekelerde infertilite olguları ile en çok şu durumlarda karşılaşılır.

1.AŞIRI ÇALIŞMA Koyunlar mevsime bağlı poliöstrik hayvanlardır bundan dolayı koçların aktiviteleride bu dönemlerde yoğun olarak gerçekleşmektedir. Belli bir zaman aralığında yüksek aktivite verim kaybına neden olmaktadır. Özellikle serbest aşım sürülerinde kızgınlık gösteren ve sürüden çıkartılmayan koyunlarla östrus süresince birkaç kez tohumlama yapılmaktadır.Bu durum aynı gün içinde ve ertesi gün yeni kızgınlık gösteren koyunların daha düşük kalitede sperma ile tohumlanmasına yol açmaktadır.

Sürü kompozisyonu düzgün bir şekilde ayarlanmalı bir koça maksimum 30 koyun düşmelidir. Damızlık olarak kullanılan koçların pubertaya ulaşmış ergin ağırlıkta ve ölçülerde olmalıdır. Senkronizasyon programları oluşturulurken bir koça maksimum 8 dişi hesaplanmalı. Bu hesaplamada koçların sperm muayeneleri dikkate alınmalıdır.Bir kez tohumlanan dişi sürüden ayrılmalı yapılabiliniyorsa elde aşım yapılmalı.Aksi halde aşırı çalışma sürüde infertilite problemine yol açar.

2.BESLENME Koçların aşırı beslenmesi yağlanması sarkık karınlı olması aşım döneminde istenmez. Özellikle protein vitamin A ve mineral maddelerden fakir karbonhidratça zengin rasyonlarla beslenen koçların testis fonksiyonlarının azalmasına yol açar. Aşım mevsiminden ortalama 2 ay önce başlanmak üzere rasyona dikkat edilmeli yağlanmayı önleyecek ancak yeterli vitamin (başta Avit) , mineral ve protein içeren rasyonlarla beslenme yapılmalıdır. Bu tarz beslenmenin aşım mevsimi boyunca devam etmesi önemlidir.

BAZI VİTAMİN VE MİNERALLERİN ZARARLI ETKİLERİ A Vitamini: Epitel dokuda endokrin hücrelerin üremelerini, salgı yapmalarını uyarmakta ve epitel dokunun bütünlüğünü korumaktadır. Boğa ve koçlarda A vitaminin yetersizliğinin testis dejenerasyonuna neden olduğu bildirilmesine rağmen, ratlarda ve kedilerde hipervitaminöz A’nın da testislerde dejenerasyon oluşturduğu kaydedilmektedir.

Vitamin A yetersizliğinde, hipofizden gonadotropin salınımının baskılanmasıyla, şiddetli testis dejenerasyonları şekillenmektedir. B Vitaminleri: B vitaminlerinden tiamin, pridoksin, biotin ve pantotenik asit yetersizliğinin testislerde dejenerasyona neden olduğu bildirilmektedir . C Vitamini: C vitamini yetersizliği kobayların testisinde seminifer epitellerde ve intersitisyel hücrelerde dejenerasyon meydana getirmektedir.

E Vitamini: Vitamin E spermatidlerin yaşamasında önemli rol oynar E Vitamini: Vitamin E spermatidlerin yaşamasında önemli rol oynar.Yetersizliğinde çok çekirdekli dev hücreler, testis germinal epitelinde irreversibl dejenerasyonlar şekillenmektedir. Aminoasit yetersizliği (arjinin, löysin, lizin,triptofan, fenilalanin ve histidin) sonucunda spermatogeneziste dejenerasyonlar meydana gelmektedir.

Çinko: Yetersizliğinde koç, rat, sığır, keçi, köpek ve farelerde diğer minerallerin eksikliği ile beraber testiste dejenerasyonlar şekillenmiştir. Tiroksin:Yetersizliğinde ve hipofiz hastalıklarında gonadotrophic hormonlarının yapımının azalmasıyla testiste dejeneratif değişiklikler şekillenir.

Sperm üretimine zararlı kimyasallar(ilaç etken maddeleri) Naftalen Klorür Diklofenak sodyum Furazolidon Melatonin İvermektin Karbomat pestisitler Ethylene dibromide, nörotoksik hekzakarbon, 2,5-hezaedione , glikol eter, fosfor içeren bileşikler ( hekzametil fosforamid ve trimetilfosfat),teratemin içerenler, bisulfan ve isopropyl ve methanosulfattır.

Hipertroidizm tedavisinde kullanılan thiourea verilerek keçilerde deneysel hipotroidizm oluşturulduğunda, kullanım dozuna bağlı olarak testisin ağırlığı azalmış, küçük ve solgun renk almıştır. Mikroskobik olarak seminifer tubuluslarda dejenerasyon şekillenmiş ve spermatogonyal hücreler tek sıra halini almıştır. Tubulus lumenlerinin pek çoğunda pembe renkte nekrotik materyal ve az sayıda spermatozoon bulunur.

Zeranol: Evcil hayvanlarda canlı ağırlık artışını sağlamak amacıyla kullanılan anabolik steroid hormonlardan östrojenik aktiviteye sahip olan zeranolün implante edildiği dana ve kuzuların testislerinde görülen en belirgin bulgu spermatogenezisin baskılanmasıdır. Bu hayvanlarda ergenlik öncesinde implantasyon ile seminifer tubulus çaplarında küçülme, bazal membran kalınlaşması, spermatogonyal germ hücrelerinin spermatositlere ve indiferent destek hücrelerinin de Sertoli hücrelerine diferensiye olmadıkları ve sayıca azaldıkları, intersitisyel hücrelerin ise fonksiyonunda ve olgunlaşmasında yetersizlik görüldüğü bildirilmektedir

3.ISI ve İKLİM Yüksek ısı spermatozoitlere ve spermatogenesis’e zararlı olarak etkir.Günlük ısı ortalaması 29.5 c yi aştığında spermada dejenerasyona sebep olur. Çevre ısısının devamlı yüksek tutularak yapılan çalışmalarda seminal dejenrasyon meydana geldiği tespit edilmiştir. Çok sıcak iklimlerde koçlarda yaz kısırlığı denen bir bozukluk görülebilir. Avustralyada fazla yağmurlu,sıcak ve rutubetli havalarda merinos koçlarında olumsuz etkilere ve geçici infertiliteye sebep olduğu tespit edilmiştir.

Ayrıca mera şartlarında yapılan yetiştiricilikte su kaynakları uzakta ise hayvanlar sıcak havalarda fazla yürütülür ve beden ısısı yükselir bu da fertiliteyi olumsuz etkiler. Beden ısında yükselmeye neden olan bütün hastalıklar da fertilite olumsuz etkilenir. Sıcak havalarda aşım yerinin serin,ve günün serin saatlerinin seçilmsi gerekir. Skrotumun uzun süre ve şiddetli soğuğa maruz bırakılması ile oluşan donma durumlarında da testiste dejenerasyon bulgularının gözlendiği bildirilmiştir.

3.YAPAĞI Yapağısı kırkılmış koçların yapağısı kırkılmamış koçlardan daha yüksek fertilite elde edildiği tespit edilmiştir. Yapağısı uzun olan koçlarda beden ısısının daha yüksek olması ,atlama kavrama gibi hareketlerin daha zor olması gibi dez avantajların yanı sıra yapağıda kene gibi özellikle protozoel hastalık etkenlerini bulaştıran konakçıların yaşamasını kolaylaştırmaktadır.

Çok genç yaşta aşım önerilmez. En fazla verimin 2-3-4 yaşlarında alındığı tespit edilmiştir. Bununla beraber yaşlanmayla beraber de verim düşer.

Bu zararlı etkilerinin sona ermesi ortalama bir ay devem etmektdir. 5.KOÇUN İLAÇLANMASI Gerek banyo şeklinde gerekse püskürtme şeklinde kullanılan arsenikli sular spermaya zarar vermektedir. Bu zararlı etkilerinin sona ermesi ortalama bir ay devem etmektdir. Ayrıca aşım mevsiminde ve aşım mevsimine giriş sürecinde başta ivermektin grubu olmak üzere diğer iç dış parazit ilaçlarının kullanılması tavsiye edilmez.

Hayvana acı verir.Hayvan çok yürüyemez,kambur durur. 6.VARİCOCOELE Testis venalarının şişmesi ve büyümesi sonucu görülen bir hastalıktır. Özelllikle scrotum ve testisleri çok sarkık yapıda olan merinos koçlarında fazla görülür. Hayvana acı verir.Hayvan çok yürüyemez,kambur durur. Arka bacaklarını yana ve ileriye doğru açarak tipik bir duruş meydana getirir. Scrotumun yukarı kısımları elle muayene edildiğinde burada bir genişleme hisedilebilir.

Testisin venalarında kan birikimi testis ve epididimisin beslenmesini ve sıcaklık dengesini bozar. Buda spermatozoon üretimi ve kalitesini bozar. Hastalık tespit edilen hayvanlar yetiştiricilikten çıkarılır.

Kesin sterilite meydana getirebileceği gibi öldürücü de olabilir. 7.HERNİA Scrotal hernia da ince bağırsaklar ve kan damarları,sinirler skrotuma geçer.Koç sırt üstüne yatırıldığında bu organlar yerine yerleştirilirsede hayvan ayağa kalkar kalkmaz gene bu durum oluşur. Kesin sterilite meydana getirebileceği gibi öldürücü de olabilir. Cerrahi müdahale ile koçun iyileşme olanağı varsa da kalıtsal olabileceği için koç yetiştirmeden çıkartılır.

8.ORCHİTİS Testislerin birinde veya her ikisinde inflamasyon meydana gelmesidir. Özellikle merinos koçlarında çok yaygındır. Normale kıyasla uzun ve sarkık scrotuma sahip olanlar yaralanma ve zedelenmeye daha yatkındır. Yaralanma dışında vücutta bulunan genel enfeksiyonsiyonların buralara yerleşmesi ile de meydana gelir.Özellikle brucella enfeksiyonlarında yaygın olarak görülür.

Genellikle bir veya iki testiste akut bir yangı ile başlar,bu organlarda sıcaklık,acı ve şişkinlik ile kendini gösterir. Beden ısısnın yükselmesi,testislerde yangı,acı,kondisyon bozukluğu ,durgunluk,yürüyememe gibi semptomlarla kendini gösterir. Ayrıca testis palpasyonunda yapışma ağrı ısı artışı şişme gözlemlenebilir. Spermatogenezis durur uygun bir tedavi yöntemi ile tedavi yapılmassa steriliteye sebep olabilir. Viral bakteriyel hastalıklarda koçlar sürüden çıkartılır.Tüm sürüde enfeksiyon taraması yapılır.

9.ATROPHY Bazı sebeplerden dolayı testislerin küçülerek normal büyüklüklerinin altına düşmesidir. Edinsel olabileceği gibi doğmasal olarakta görülebilir.Bunun ayırımı ancak mikroskobik olarak yapılabilir. Aşım mevsiminde devamlı çiftleşen koçlarda geçici olarak gözükebilir.Bu tarz vakalarda dinlendirilen hayvanlar da iyileşme gözlenir.

10.HYPOPLASİA Genital organların yeterince gelişmemesi sığırlarda olduğu kadar koyunlarda da yaygındır. Yetiştirme istenmeyen ve kalıtsal olan bu bozukluk genellikle hayvan sahiplerinin gözünden kaçmaktadır. Tespit edilmesi güçtür.Genelde tek taraflı olarak gözlemlenir.Bazı olgularda çift taraflı hipoplasia gözükebilir. Tek taraflı olduğunda koçlar tamamiyle steril değildir.Buda sürüde bu hastalığın yayılmasına neden olur.

Hastalığın yayıldığı durumlarda dişi yavrularda da genital organ hypoplasialeri görülür. Hypoplasia bütün koyun ırklarında görülmekle beraber daha çok merinos ve karagül ırklarında gözlemlendiği bildirilmiştir. Kan yakınlığı olan sürülerde daha çok görülür. Korunma amaçlı sürüye alınan yeni koçlarda iyi bir testis muayenesi yapılması gerekmektedir.

11.EPİDİDYMİTİS Koçların en önemli hastalıklarındandır ve başka hiçbir neden koçlarda bu düzeyde bir steriliteye sebep olmaz. Avustralya da yapılan bir çalışmada koçlarada sterilite vakalarının %67.6 sının epididimisitten kaynaklandığı tespit edilmiştir.Benzer sonuçlar başka ülkelerdeki çalışmalarda da elde edilmiştir. Hastalık daha çok ilk kez aşımda kullanılan genç koçlarda aşımdan 1-2 hafta sonra görülür.

Önceleri kırkım yapılırken oluşan yaralanmalara bağlı olarak merinos koçlarında daha çok görüldüğü yaygın olarak kabul edilsede sonradan yapılan araştırmalarda diğer ırklarda da aynı hassasiyetin olduğu ve ana sebebin çiftleşme olduğu açıklanmıştır. Hastalık akut yangı,acı ve testislerin şişmesi ile başlar,daha sonra orchitis oluşur ve hastalık kronikleşir.Bazen tamamiyle kronik gelişir.Cauda epididimisete yangı oluşur ve tüm epididimise yayılır.

Epididimis yangılanır,şişer elle yoklandığında kaba sert ve genişlemiş bir vaziyette olduğu tespit edilmiştir. Bu genişleme tesise basınç yapar ve testiste atropy şekillenir. Koçlar sürüden çıkartılıp tedavi edilmeli.Damızlık olarak kullanılmamalı. Nedeni tespit edilip ona göre nihai karar verilmelidir.

İNFERTİLİTEYE NEDEN OLAN MİKROORGANİZMALAR Brucella abortus Malignant catarrhal fever Babesia, anaplazma, trypanosoma türleri vücut ısısını arttırarak testiste dejenerasyona sebep olurlar. Besnoitia besnoiti; skrotal deride dermatitise yol açar. Ama etken sadece deride sınırlı kalmayarak, epididimis,testis paranşimi ve katlarında içi beyaz ve gri renkte enfeksiyon nodülleri oluşturur ve dejenerasyona neden olur.

Strongylus edentatus; tıkanmaya neden olarak dolaşım düzenini bozar. Mesosestoides, Cuterebra emasculator, Onchocerca ochengi testis dejenerasyonun sebep olan parazitlerdir

SONUÇ Sürüye alınan yeni koçların sürüye katılmadan genital organ muayenesi ve yapılabiliniyorsa spermatolojik değerlerine bakılarak aşımda kullanılıp kullanılmayacağına karar verilmeli. Ayrıca sürünün bulunduğu bölgede yaygın olarak bulunan enfeksiyonlar açısından koçlar her yıl koç aşımından belli bir süre önce taramadan geçirilmeli. Özellikle koç katımından 2 ay öncesinden başlanarak ayrı bir yere alınmalı ve özel rasyonlarla beslenilmeli.