Kaynak: Tanker N. , Koyuncu M. , Coşkun M. 2013. Farmasötik Botanik Kaynak: Tanker N., Koyuncu M., Coşkun M. 2013. Farmasötik Botanik. Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi yayınları, No: 93

Fam: Hypericaceae Uçucu yağ ve reçine taşıyan küçük çalı veya çok yıllık otsu bitkilerin bulunduğu bu familyada yapraklar çoğunlukla şeffaf noktacıktı; çiçekler sarı renkli ve terminal demetler halindedir. Hypericum (binbirdelikotu) türlerinin yapraklarındaki şeffaf noktacıklardan dolayı bitkiye türkçe bu isim verilmiştir. Anadolu' da 50‘ den fazla türü yetişir. Hypericum perforatum (sarı kantaron) Anadolu' da yaygın 20-80 cm boyunda bir türdür. Petalleri altın sarısı renkli, küçük siyah beneklidir. Çiçekli dallar zeytin yağı içinde maserasyona bırakılarak Kantaron yağı hazırlanır; bu yağ halk arasında yara iyi edici olarak kullanılır. İçerdiği kırmızı renkli pigment, beyaz veya soluk derili hayvanlarda fotosensitizasyona (ışığa duyarlılık) neden olur, böyle hayvanlarda güçten düşme görülür. Herba Hyperici (çiçekli toprak üstü kısım) % 0.05-0.3 hiperisin ve hiperforin ve % 2-4 total flavonoid içerir. Hafif ve orta derecedeki depresyonlarda, günde 2-4 g drog dekoksiyon, ekstre veya tentür şeklinde kullanılır.

Fam: Solanaceae (Patlıcangiller) Bu familya bir veya çok yıllık, otsu, tırmanıcı, çalı veya ağaç formunda bitkiler içeren bir taksondur. Bu familya bitkilerinden tropan alkaloitleri taşıyanlar eczacılıkta kullanılır ve zehirlidir; ayrıca, sebze olarak kullanılan bitkiler yönünden de önemli bir familyadır. Solanaceae familyasından yeryüzünde 85 cins ve 2200 den fazla tür bulunur. Yurdumuzda ise 9 cins ye 31 tür doğal olarak yetişir; bunların yanında kültürü yapılmakta olan bitkiler de vardır.

Atropa belladonna (güzelavratotu), Avrupa'da ve yurdumuzun Karadeniz Bölgesinde, nemli orman altlarında yetişen çok yıllık otsu zehirli bir bitkidir. Çiçek açma zamanı toplanıp kurutulan yaprakları Folia Belladonnae T.K. (Belladon yaprağı) isimli droğu oluşturur; atropin, hiyosiyamin ve skopolami alkaloitlerini içeren drog ağrı kesici ve spazm çözücü etkilidir, ayrıca antivomitiftir (kusma önleyici), mide ağrılarında, ülserde, böbrek ve karaciğer sancılarında (koliklerde) kullanılır, ayrıca atropin, midriyatik etkilidir (göz bebeğini büyütür). Radix Belladonnae yaprak gibi etki gösterir, fakat bu köklerden, daha çok atropin ve hiyosiyamin elde edilişinde yararlanılır. Bu bitki ile zehirlenenlerde, göz bebeklerinin büyümüş olduğu dikkati çeker. Zehirlenme, tedavi amacıyla kullanılan preparatlarının tedavi dozundan fazla alınması veya meyvalarının ve genç gövdelerin yanlışlıkla yenmesi sonucu meydana gelir.

Mandragora autumnalis (adamotu) Akdeniz ülkelerinde Güney ve Batı Anadolu bölgelerinde, özellikle tarihi harabelerin çevresinde yetişen çok yıllık otsu bir bitkidir. Kökü kalın, yaprakları rozet şeklinde; çiçekleri rozet yaprakların ortasında toplanmış, mavimsi – beyaz renklidir. Bitkinin kökleri insana benzetildiği için adamotu adı verilmiştir. Radix Mandragorae (Adamotu kökü) droğunda atropin,hiyosiyamin,skopolamin ve kuskohigrin alkaloitleri bulunmaktadır. Ağrı kesici, sedatif ve narkotik etkileri nedeniyle eskiden kullanılmış bir drogdur. Bugün sadece halk tarafından ve ağrı kesici olarak kullanılıyor.

Physalis alkekengi (güveyfeneri, kandilotu) çok yıllık, 30-60 cm boyunda otsu bir bitkidir. Yaprakları basit ve ovat; çiçekler yeşilimsi beyaz renkli, yaprak koltuğundan tek tek çıkar. Kaliks olgunlukta turuncu renkli, sarkık bir torba şeklini alır Meyva bu torbanın içinde, 1-1.5 cm çapında, parlak turuncu renkli bir bakkadır. Tohumları hemeroite karşı hap gibi yutulur. Yurdumuzda gölgeli yerlerde, bahçelerde ve dere kenarlarında yetişmekte olan bu bitki renkli kaliksi nedeniyle süs bitkisi olarak da yetiştirilmektedir.

Solanum nigrum (köpeküzümü) türünün çiçekleri beyaz, meyvası ise siyah renklidir. Yurdumuzda bahçelerde, harabelerde ve yol kenarlarında yetişir. Tek yıllık olan bu bitkinin çiçekli ve yapraklı dalları Herba Solanı nigri droğunu verir; gliko-alkaloitler taşıyan bu drog yatıştırıcı ve ağrı kesici etkilere sahiptir.

Hyoscyamus niger (banotu) yaprakları sapsız, çiçekleri kirli sarı olan önemli bir tıbbi bitkidir. Bu tür yurdumuzda yol kenarları ve tarla içlerinde yaygın olarak yetişmektedir. Bitki çiçekliyken toplanıp kurutulmuş yaprakları Folia Hyoscyami T.K. (Banotu yaprağı), birçok kodeks ve farmakopede kayıtlı olan bir drogdur; hiyosiyamin ve skopolanıin alkaloitleri içerir; skopolaminden dolayı yatıştırıcı ve ağrı kesici etkileri vardır; hem haricen, hem de dahilen kullanılan bir drogdur. Bitkinin kökleri Radix Hyoscyami ve tohumları Semen Hyoscyami de aynı amaçlarla verilir. Yaprakları tütüne karıştırılarak nefes darlığına karşı, sigara olarak da kullanılır.

Datura stramonium (tatula, boru çiçeği) yol kenarları, çöplük ve viraneliklerde oldukça yaygın olan, tek yıllık otsu bir bitkidir. Boyu 0.5-2 m gövdesi dallanmış; yaprakları mavimsi-yeşil renklidir. Meyva ceviz büyüklüğünde, üzeri dikenli, 4 yarıkla açılan kapsüldür. Folia Stramonii T.K. (Tatula yaprağı), D.stramonium’ un çiçek açma zamanı toplanıp kurutulmuş yapraklarıdır; hiyosiyamin, atropin ve skopolamin içerir. Drog antispazmodik etkilidir. Sigara halinde nefes darlığında kullanılır. Tohumları da aynı etkilere sahiptir.

Capsicum annuum (biber, paprika), sebze olarak da kültürü yapılan bir yıllık bir bitkidir. Kapsüle benzeyen bakka tipinde meyvaları vardır. Bu meyvalar Fructus Capsici T.K. (Kırmızı biber) yeşil iken C vitamini yönünden çok zengindir. Acı biber çeşitleri kapsaisin alkaloidi taşır. Bu alkaloidin cildi yakıcı ve kan çekici etkisi vardır; bu nedenle dışarıdan romatizma ağrılarını gidermede kullanılır.

Fam: Scrophulariaceae Bu familyadaki bitkiler, ılıman bölgelerde yetişen tek veya çok yıllık, otsu, çalı, bir kısmı da parazit bitkilerdir. Türkiye'de 30 cins 500 kadar türü yetişmektedir. Digitalis (yüksükotu) türleri taksonun en önemli üyeleri olup Avrupa, Batı Asya ve Akdeniz havzasında yetişen iki veya çok yıllık otsu bitkilerdir.

D.purpurea (kırmızı çiçekli yüksükotu), Avrupa dağlarında orman kenarlarında yetişen iki yıllık bir türdür. Ülkemizde park ve bahçelerde süs amacıyla yetiştirilir. Folia Digitalis T.K. (Yüksükotu yaprağı), birinci yılın rozet, ikinci yılın rozet ve gövde yapraklarından oluşur; drog kardiyoaktif heterozitler (digitoksin, gitoksin) taşır. Kalbi kuvvetlendirir, kalp hareketlerini düzenler, ödem boşaltır, diüretik etkilidir; bunlar kalp adalesinde biriken bileşiklerdir.

Bütün kodeks ve farmakopelerde Folia Digitalis'in elde edildiği ofisinal bitki olarak kayıtlı olan D.purpurea yurdumuz için yerli değildir, fakat Trakya ve Anadolu'da 4' ü endemik, 9 Digitalis türü yetişmektedir. Bu türlerin en yaygını ve önemlisi Digitalis lanata dır. D. lanata (yünlü yüksükotu), Trakya ve Kuzeybatı Anadolu bölgesinde yetişen 30-80 cm boyunda bir bitkidir. Bolu-Düzce' de kültürü yapılmaktadır. Folia Digitalis lanatae, lanatozitler adı verilen heterozitleri içerir; lanatozit C suda daha kolay eriyen bir kardiyotonik bileşiktir, digitalin ve digoksin'e göre daha etkilidir. Tedavide, yapraklardan elde edilen ve heterozit karışımından oluşan digilanid de kullanılır. Heterozit elde etmek amacıyla bitkinin kültürü de yapılır.

Fam. Rubiaceae Bu taksonda, tropikal ve subtropikal bölgelerde yetişen, çoğu odunlu, bir kısmı otsu bitkiler bulunur. Zengin bir familyadır, yeryüzünde 400, ülkemizde 10 genus yetişir. Cinchona succirubra (kınakına ağacı), 15-20 m boyunda, Peru ve Bolivya' a yetişen tropikal Asya ve tropikal Amerika'da kültürü yapılan bir ağaçtır. Gövde ve dal kabukları Cortex Chinae T.K. (Kınakına kabuğu) isimli droğu oluşturur; droğun asıl önemi taşıdığı alkaloitlerden kinin, kinidin, kinkonin' den ileri gelir; kinin sıtmanın spesifik ilacı olduğu gibi antipiretiktir; kinidin ise antiaritmik aktivite gösterir, yani kalp hareketlerini düzenler, taşikardide(*) kullanılır.

Uragoga ipecacuanha (ipeka), vatanı Brezilya olan orman altında yetişen 30 cm poyunda, alçak bir çalıdır. Kökleri 2-5 mm çapında uzun silindirler şeklindedir; kabuk kısmı boyuna sıkıştırılmış gibi görülür. Radix Ipecacuanhae T.K. (ipeka kökü) de alkaloit içerir; emetin ve sefaelin başlıcalarıdır, bunlardan emetin, az miktarda ekspektoran, yüksek dozda emetikti (kusturucu) etkilidir. Ayrıca amipli dizanterinin spesifik ilacıdır.