SOSYAL BİLGİLER ÖĞRETİMİNDE TEMEL YAKLAŞIMLAR

1970 yılında James Barth ve Samuel Shermis tarafından yayınlanmış olan “Sosyal Bilgilerin Tanımlanması: Üç Gelenek Üzerine Bir Araştırma” adlı çalışmada konu ile ilgili bir sınıflama yapmışlardır. Bu sınıflama daha sonra Barr, Barth ve Shermis tarafından 1977’de yayınlanan “Sosyal Bilgileri Tanımlamak” adlı kitapta ele alınmıştır. Daha sonra aynı yazarlarca 1978’de yayınlanan “Sosyal Bilgilerin Doğası” adlı kitap da bu yaklaşımlar; Vatandaşlık Aktarımı Olarak Sosyal Bilgiler Sosyal Bilimler Olarak Sosyal Bilgiler Yansıtıcı Araştırma Olarak Sosyal Bilgiler olarak sınıflandırılmıştır.

Vatandaşlık Aktarımı Olarak Sosyal Bilgiler Sosyal Bilgiler öğretiminin en eski yaklaşımıdır. Bu yaklaşımın temel gayesi öğrencilere aktarılacak kültürel miras ile onların iyi bir vatandaş olmasını sağlamaktır. Kültürel miras aktarılırken öğrencilere; ait olunan dinî, millî, kültürel birikimin, temel toplumsal kurumların, inanç ve değerlerin öğretilmeye çalışılması amaçlanmaktadır.

Bu yaklaşımda lider rolünde bir öğretmen portresi vardır Bu yaklaşımda lider rolünde bir öğretmen portresi vardır. Öğretmen ideal vatandaşın tanımlamasını yaparak, bu vatandaşın sahip olduğu özellikleri tüm öğrencilerine kazandırmaya çalışır. Öğretmen merkezli olan bu yaklaşımda genç kuşakların standardizasyonu hedeflenmekte, çoğunlukla bireysel farklılıkları göz ardı edilmektedir. Bu yaklaşımı benimseyen öğretmenler çoğunlukla telkinle öğretim yaparlar ve kendilerini öğrencileri için nitelikli bir rol model olarak görürler.

Sosyal Bilimler Olarak Sosyal Bilgiler Bu yaklaşımla amaçlanan nitelikli vatandaşlar olarak yetiştirilmeye çalışılan gençleri hayata hazırlarken sosyal bilimlerin bilgi, beceri ve değerlerini sosyal bilgiler kapsamında onlara aktarabilmektir. Bu yaklaşımda öğrencinin sosyal bilimlerin farklı disiplinlerinin yöntemleriyle etkinlikler gerçekleştirmesi ve sosyal bilimciler gibi çalışmaları da öngörülmektedir.

Telkin yaklaşımının aksine bu yaklaşımda aktif olan öğrencinin kendisidir, öğretmen sadece hissedilebilir derecede otoriteye hâkim olan kişidir.

Yansıtıcı Düşünme Olarak Sosyal Bilgiler Bu yaklaşımda, öğrencilerin karşılaştıkları bireysel ve toplumsal sorunları tanımlama, analiz etme ve bu sorunlar karşısında karar verme becerisi kazanmaları amaçlanmaktadır. Yaklaşıma göre sosyal bilgiler dersinin içeriği geleneksel olarak ders kitaplarında yansıtılan içerikten farklıdır. Çünkü burada içerik, sadece öğrencilerin karar verme sürecinin geliştirilmesi için araç olarak kullanılmaktan ibarettir.

Kişilerin tutum ve inançlarında değişiklik gerektiği, sosyal ve kişisel sorunlara çözüm yolları bulunmaya çalışıldığı zaman kullanılan yaklaşımın; Başka yollarla elde edilemeyen bilgilerin öğrenilmesinde yarar sağlaması, İfade etme yeteneğini, hayal ve yaratıcılık gücünü geliştirmesi, Öğrencilerin tutum, korku, kuşku, saldırganlık gibi özelliklerinin belirlenmesi, Zengin bir sözcük dağarcığını oluşturmaya fayda sağlaması gibi avantajları bulunmaktadır.

Yapılan bu sınıflandırma tartışmaları sonlandırmamış ve çeşitli araştırmacılar başka yaklaşımlar da ortaya koymuştur. Brubaker, Simon ve Williams 1977 yılında üç yerine beş temel yaklaşım benimsemişlerdir. Bunlar;

İyi vatandaşlık için bir rehber olarak geçmişin bir bilgisi olarak sosyal bilgiler Öğrenci merkezli gelenekte sosyal bilgiler Yansıtıcı araştırma olarak sosyal bilgiler Disiplinlerin yapısı olarak sosyal bilgiler Sosyo-politik katılım olarak sosyal bilgiler

1979 yılında ise J. D. Hass ortaya üç yaklaşım koymuştur. Bunlar; Muhafazakar kültürel devamlılık olarak sosyal bilgiler Tarih ve sosyal bilimlerin entelektüel bakış açısı olarak sosyal bilgiler Yansıtıcı düşünme süreci olarak sosyal bilgiler

Stanley ve Nelson 1994 yılında sosyal bilgiler için iki farklı yaklaşım ortaya koymuştur. Bunlar; Kültürel aktarım olarak sosyal bilgiler Yansıtıcı/eleştirel düşünme olarak sosyal bilgiler

Savage ve Amstrong ise 2000 yılında sosyal bilgilerin üç amacı olduğunu belirtmişlerdir. Bunlar; Vatandaşlık eğitimi olarak sosyal bilgiler Tarih ve sosyal bilimler eğitimi olarak sosyal bilgiler Yansıtıcı düşünme ve problem çözme eğitimi olarak sosyal bilgiler

Sosyal bilgiler öğretimine ilişkin literatür incelendiğinde, Barr, Barth ve Shermis tarafından 1978 yılında yapılan “Sosyal Bilgilerin Doğası” adlı çalışmadaki sınıflamanın genel olarak kabul edildiği görülmektedir.

SOSYAL BİLGİLER ÖĞRETİM PROGRAMLARI Sosyal Bilgiler Öğretim Programının Temel Yaklaşımı Sosyal Bilgiler Öğretim Programı bilginin taşıdığı değeri ve bireyin var olan deneyimlerini dikkate alarak, yaşama etkin katılımını, doğru karar vermesini, sorun çözmesini destekleyici ve geliştirici bir yaklaşım doğrultusunda yapılandırmayı önemseyen bir gelişim göstermektedir.

Bu yaklaşımla öğrenci merkezli, sosyal bilgiler açısından, bilgi ve beceriyi dengeleyen, öğrencinin kendi yaşantılarını ve bireysel farklılıklarını dikkate alarak çevreyle etkileşimine olanak sağlayan yeni bir anlayış yaşama geçirilmeye çalışılmıştır.

Sosyal Bilgiler Öğretim Programının tasarımında Jerome Bruner tarafından ortaya konan Sarmal (Spiral-Helezonik) Programlama Yaklaşımı kullanılmıştır. Sarmal öğrenmede yeni öğrenilecek konular, önceki öğrenmelerle ilişkilendirerek ve temel konuyla bağ kurularak işlenir. Süreklilik gerektiren konu ve etkinliklerin programa yerleştirilmesini sağlar.

Sarmal yaklaşım kapsamın giderek genişletilmesi ilkesine dayanır Sarmal yaklaşım kapsamın giderek genişletilmesi ilkesine dayanır. Öğrenme konularının yeri ve zamanı geldikçe ardışık eğitim durumlarında tekrar tekrar öğrenilmesini esas alır. İçeriğin her tekrarı daha derinliğine, soyutluğuna ve karmaşık olarak verilir. Her konunun kendi içindeki alt konuları arasında bir ardışıklık söz konusu olduğunda bu düzenleme kullanılır. Önceki öğrenmeler sonraki öğrenmelerin temelidir. Kavramlar derinliğine ve ilişkisel olarak düzenlenir. Her konu kendi içerisindeki ardışıklığa göre zamana ve sınıflara dağıtılır. Konular her sınıfta gittikçe derinleştirilerek düzenlenir. Konular yıllara yayılırken basitten-karmaşığa, kolaydan-zora, somuttan- soyuta, özelden-genele yakın zaman çevreden uzağa ve ön koşul ilkelerine göre düzenlenir.

Sarmal yaklaşım öğretimde yatay ilişkilendirmeye ve dikey ilişkilendirmeye dayandırılır. Yatay ilişkilendirmede konu aynı öğretim sürecinde giderek derinleşen ve genişleyen bir şekilde yeni bilgi ön bilgi ilişkisiyle sağlanır. Dikey ilişkilendirme de ise konu derinleşen ve genişleyen bir şekilde yıllara dağıtılır.

Bu yaklaşım doğrultusunda Sosyal Bilgiler Programı; Her öğrencinin birey olarak kendine özgü olduğunu kabul eder. Öğrencilerin gelecekteki yaşamlarına ışık tutarak, bireylerden beklenen niteliklerin geliştirilmesine duyarlılık gösterir. Bilgi, kavram, değer ve becerilerin gelişmesini sağlayarak, öğrenmeyi öğrenmenin gerçekleşmesini ön planda tutar. Öğrencileri düşünmeye, soru sormaya ve görüş-alışverişi yapmaya özendirir. Öğrencilerin fiziksel ve duygusal açıdan sağlıklı ve mutlu bireyler olarak yetişmesini amaçlar.

Milli kimliği merkeze alarak, evrensel değerlerin benimsenmesine önem verir. Öğrencilerin kendi örf ve âdetleri çerçevesinde ruhsal, ahlâkî, sosyal ve kültürel yönlerden gelişmesini hedefler. Öğrencilerin toplumda yaşayan bir birey olarak kendi haklarını bilen ve kullanan, sorumluluklarını yerine getiren bir fert olarak yetişmesini önemser. Öğrencilerin toplumsal sorunlara karşı duyarlı olmasını sağlar.

Öğrencilerin öğrenme sürecinde deneyimlerini kullanmasına ve çevreyle etkileşim kurmasına olanak sağlar. Her öğrencinin kendine özgü öğrenme farklılıklarının olabileceğini göz önünde bulundurarak, öğrenme-öğretme yöntem ve tekniklerindeki çeşitliliği dikkate alır. Belli aralıklarla öğrenci çalışma dosyalarına bakılarak öğrenme-öğretme süreçlerinin akışı içerisinde değerlendirmeye olanak sağlar.

Bu programda sosyal bilgiler “bireyin toplumsal var oluşunu gerçekleştirebilmesine yardımcı olması amacıyla; tarih, coğrafya, ekonomi, sosyoloji, antropoloji, psikoloji, felsefe, siyaset bilimi ve hukuk gibi sosyal bilimleri ve vatandaşlık bilgisi konularını yansıtan; öğrenme alanlarının bir ünite ya da tema altında birleştirilmesini içeren; insanın sosyal ve fizikî çevresiyle etkileşiminin geçmiş, bugün ve gelecek bağlamında incelendiği; toplu öğretim anlayışından hareketle oluşturulmuş bir ilköğretim dersi” olarak tanımlanmaktadır.

Bu tanıma göre sosyal bilgilerin; tarih, coğrafya ve vatandaşlık gibi derslerle sınırlı olduğu varsayılan eski yaklaşımlar yerine yeni sosyal bilgiler programında bu disiplinlere ilaveten antropoloji, hukuk, felsefe, psikoloji, sosyoloji ve ekonomiye gibi diğer sosyal bilimlere yer verilmiş, böylece sosyal bilgiler dersi daha bütüncül bir bakış açısıyla ele alınmış ve toplu öğretim anlayışına daha uygun bir yapıya sahip olmuştur.

Bu bütüncül bakış açısı, sosyal bilgiler öğretiminde önemli bir yere sahip olan öğretim geleneklerinden “sosyal bilimler olarak sosyal bilgiler” anlayışının da programa yansıtıldığını göstermektedir. Diğer iki gelenek olan “yansıtıcı inceleme” ve “vatandaşlık aktarımı” da programın yapısında yer almaktadır.

Sosyal bilgiler programı temelde, Barr, Barth ve Shermis’in (1977) ortaya koyduğu üç geleneği (vatandaşlık aktarımı olarak sosyal bilgiler, sosyal bilimler olarak sosyal bilgiler ve yansıtıcı düşünme olarak sosyal bilgiler) sentezleyen bir program olarak yapılandırılmıştır.

Sosyal Bilgiler Öğretim Programının Vizyonu Program vizyon olarak; Yirmi birinci yüzyılın çağdaş, Atatürk ilkeleri ve inkılâplarını benimsemiş, Türk tarihini ve kültürünü kavramış, Temel demokratik değerlerle donanmış ve insan haklarına saygılı,

Yaşadığı çevreye duyarlı, Bilgiyi deneyimlerine göre yorumlayıp sosyal ve kültürel bağlam içinde oluşturan, kullanan ve düzenleyen (eleştirel düşünen, yaratıcı olan, doğru karar veren), Sosyal katılım becerileri gelişmiş, Sosyal bilimcilerin bilimsel bilgiyi üretirken kullandıkları yöntemleri kazanmış, Sosyal yaşamda etkin, üretken, haklarını ve sorumluluklarını bilen, Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarını yetiştirmeyi amaçlamaktadır.

Programın Temel Ögeleri Sosyal bilgiler dersi öğretim programı, ülkemize 1940’lı yıllarda giren ünite anlayışını devam ettirmektedir. Bununla birlikte sosyal bilgiler dersinde bir tarih ünitesi, bir coğrafya ünitesi, bir vatandaşlık bilgisi ünitesi yerine bu programda sosyal bilgiler ünitesi tasarlanmaya çalışılmıştır.

Tarih, coğrafya, ekonomi vb Tarih, coğrafya, ekonomi vb. disiplinlerin mantıki tertibi yerine, öğrencilerin ilgi ve meraklarına göre psikolojik tertip esas alınmıştır. Böylece sosyal bilimlerin bünyesinde yer alan birçok disiplini bütüncül olarak bir araya getiren “Öğrenme Alanı” terimi ortaya çıkmıştır.

Öğrenme alanı programda “birbiri ile ilişkili beceri, tema, kavram ve değerlerin bir bütün olarak görülebildiği, öğrenmeyi organize eden yapı” olarak tanımlanmaktadır. Programda dokuz adet öğrenme alanı belirlenmiştir. Bunlardan sekizi ünite bazında programa yansıtılırken, “Zaman, Süreklilik ve Değişim” öğrenme alanı tüm ünitelerle ilişkilendirilmiştir.

Sosyal bilgiler dersi “insanın sosyal ve fizikî çevresiyle etkileşiminin geçmiş, bugün ve gelecek bağlamında incelendiği” bir derstir ve bu özelliği “Zaman, Süreklilik ve Değişim” öğrenme alanı ile programa, diğer öğrenme alanlarına yansımıştır.

Tablo: Sosyal Bilgiler Programı Öğrenme Alanları ve Üniteleri ÖĞRENME ALANI ÜNİTELER 4. Sınıf 5. Sınıf 6. Sınıf 7. Sınıf Birey ve Toplum Kendimi Tanıyorum Haklarımı Öğreniyorum Sosyal Bilgiler Öğreniyorum İletişim ve İnsan İlişkileri İnsanlar, Yerler ve Çevreler Yaşadığımız Yer Bölgemizi Tanıyalım Yeryüzünde Yaşam Ülkemizde Nüfus Kültür ve Miras Geçmişimi Öğreniyorum Adım Adım Türkiye İpek Yolunda Türkler Türk Tarihinde Yolculuk Üretim, Dağıtım ve Tüketim Üretimden Tüketime Ürettiklerimiz Ülkemizin Kaynakları Ekonomi ve Sosyal Hayat Bilim, Teknoloji ve Sosyal Değişme İyi Ki Var Gerçekleşen Düşler Elektronik Yüzyıl Zaman İçinde Bilim Gruplar, Kurumlar ve Sosyal Örgütler Hep Birlikte Toplum İçin Çalışanlar   --------------------- ---------------- Güç, Yönetim ve Toplum İnsanlar ve Yönetim Bir Ülke Bir Bayrak Demokrasinin Serüveni Yaşayan Demokrasi Küresel Bağlantılar Uzaktaki Arkadaşlarım Hepimizin Dünyası Ülkemiz ve Dünya Ülkeler Arası Köprüler Zaman, Süreklilik ve Değişim Tüm öğrenme alanları ile ilişkilendirilmiştir.

Son yıllarda bazı eğitimciler tarafından “genişleyen çevreler” programına yönelik haklı ve yerinde eleştiriler yapılmaktadır. Örneğin 8-13 yaşlarındaki çocukların yakından uzağa ilkesinin tersine Çin Seddi, Piramitler, dünyanın en uzun, en kilolu, en yaşlı insanı gibi konularla ilgilendiği görülmüştür. Bu yüzden ünitelerin sıralanması “yakından uzağa” ilkesine göre yapılırken, “Küresel Bağlantılar” öğrenme alanı ile öğrencilerin ilgi ve ihtiyaçları dikkate alınmıştır.

Eski sosyal bilgiler programında davranışçı yaklaşımın bir uzantısı olarak hedef ve davranışlar yer almaktaydı. Yeni programda ise oluşturmacı yaklaşıma daha uygun olan “kazanım” ifadesi tercih edilmiştir.

Kazanım “öğrenme süreci içerisinde planlanmış ve düzenlenmiş yaşantılar sayesinde öğrencide görülmesi beklenen bilgi, beceri ve tutumlar” olarak tanımlanmaktadır. Sosyal Bilgiler programlarında 4. sınıflar için 46, 5. sınıflar için 47, 6. sınıflar için 43 ve 7. sınıflar için de 39 kazanım bulunmaktadır.

Sosyal bilgiler programlarının temel ögeleri arasında üçü kendi içinde bir bütünlük arz etmektedir. Bunlar beceriler, değerler ve kavramlardır.

Beceri, öğrencilerde, öğrenme süreci içerisinde kazanılması, geliştirilmesi ve yaşama aktarılması tasarlanan kabiliyetlerdir. Sosyal bilgiler programları, ilköğretim 4-7. sınıf düzeyinde diğer derslerle birlikte ilk 10 beceriyi kazandırmanın yanında, kendine özgü 5 beceriyi kazandırmayı da amaçlamaktadır.

Tablo: Sosyal Bilgiler Programlarında Yer Alan Beceriler Ortak Beceriler Sosyal Bilgilere Özgü Beceriler Eleştirel Düşünme Becerisi Yaratıcı Düşünme Becerisi İletişim Becerisi Araştırma Becerisi Problem Çözme Becerisi Karar Verme Becerisi Bilgi Teknolojilerini Kullanma Becerisi Girişimcilik Becerisi Türkçeyi Doğru, Güzel ve Etkili Kullanma Becerisi Gözlem Becerisi Mekânı Algılama Becerisi Zaman ve Kronolojiyi Algılama Becerisi Değişim ve Sürekliliği Algılama Becerisi Sosyal Katılım Becerisi Empati Becerisi  

Bunların dışında her sınıf seviyesinde ve her ünite için doğrudan verilecek beceriler benimsenmiştir. Bu beceriler ünite şemalarının sağında yer alan “Açıklamalar” kısmında “doğrudan verilecek beceri” vurgulamasıyla birlikte verilmiştir.

Sosyal bilgiler programları, temelde öğrencilerin tümevarımsal ve tümdengelimsel düşünme yeteneğini geliştirmeyi amaçlamaktadır ve bu noktada kavramlara önem atfetmektedir. Programda, sosyal bilgileri oluşturan bilim dallarının adlarından ilköğretim öğrencilerine söz etmeksizin, yapısal kavramlarının öğretimi vurgulanmaktadır.

Bu doğrultuda sosyal bilgiler 4. sınıf programında 91, 5 Bu doğrultuda sosyal bilgiler 4. sınıf programında 91, 5. sınıf programında 121, 6. sınıf programında 124, 7. sınıf programında da 121 yapısal kavram bulunmaktadır. Bu kavramlar öğrencinin ilk defa kavramla karşılaşmasını vurgulayan “giriş”, daha sonra kavramı öğrenmesini vurgulayan “geliştirme” ve son olarak da kavramla ilgili öğrendiklerini tekrar etmesini vurgulayan “pekiştirme” olmak üzere üç farklı boyutta kavramı öğrenmesi öngörülmektedir.

Sosyal bilgiler programlarında yer alan temel ögelerden biri de değerlerdir. Beceri öğretiminde olduğu gibi değer öğretiminde de benzer bir yaklaşım benimsenmiş ve her sınıf seviyesinde ve her ünitede “doğrudan verilecek değer”ler belirlenmiştir.

Tablo: Sosyal Bilgiler Programlarında Yer Alan Değerler Aile birliğine önem verme Adil olma Bağımsızlık Barış Özgürlük Bilimsellik Çalışkanlık Dayanışma Duyarlılık Dürüstlük Estetik Hoşgörü Misafirperverlik Sağlıklı olmaya önem verme Saygı Sevgi Sorumluluk Temizlik Vatanseverlik Yardımseverlik

Başta sosyal bilimler olmak üzere genç nesle öğretilmesi gereken birçok konu bulunmaktadır. Çoğu zaman da alan uzmanlarınca bu konuların zorunlu dersler arasına alınması gerektiği dile getirilmektedir. Ancak tüm kademelerde olduğu gibi ilkokul ve ortaokul kademelerinde de yoğunluktan ötürü yeni dersler konulamamaktadır.

Programı geliştirilen uzmanlar “İlişkilendirmeler” adıyla pratik bir şekilde bu durumun üstesinden gelmeye çalışmışlardır. Bu konular “Ara Disiplinler” başlığı ile sadece sosyal bilgiler değil diğer tüm derslerin içeriğiyle uygun olduğu ölçüde ilişkilendirilmiştir.

“Girişimcilik, İnsan Hakları ve Vatandaşlık Eğitimi, Sağlık Kültürü, Kariyer Bilinci Geliştirme, Rehberlik ve Psikolojik Danışma, Özel Eğitim ile Spor Kültürü ve Olimpik Eğitim” bu ara disiplinlere örnek olarak verilebilir.

Sosyal bilgiler öğretimi programlarında yer alan “Atatürkçülük Kazanımları” adıyla ara disiplinlerin kapsamı dışında tutulmuş ve program ile yoğun olarak ilişkilendirilen konulardan biri olmuştur.

Programın içeriğine yönelik “İlişkilendirmeler” başlığı altında ders-içi (üniteler arası) ve ders-dışı (Matematik, Türkçe vb. diğer dersler arası) ilişkilendirmeler yer almıştır.

Sosyal bilgiler programlarının temel ögelerinden biri de ölçme ve değerlendirme anlayışıdır. Sadece dönem içinde yapılan iki sınavın öne çıktığı ürün odaklı yaklaşıma ilaveten öğrencinin proje ve performans değerlendirmesi, öz değerlendirme ve grup değerlendirmesi gibi yapılandırmacı değerlendirme yaklaşımlarını da esas alarak sürece daha fazla odaklanan bir yaklaşım esas alınmıştır. Buna ilaveten öğrencilerin hazırladığı tüm ürünleri bir araya getirilmesi için ürün dosyasının kullanılması da öngörülmektedir.