KISRAKLARDA İNFERTİLİTE Dr. Halit KANCA Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Doğum ve Jinekoloji Anabilim Dalı

TERMİNOLOJİ İnfertilite: Döl veriminin aksaması ile yeni bir gebeliğin şekillenmesi arasındaki sürenin uzaması ve dolayısıyla zaman ve ekonomik yönden kayıp anlamına gelmektedir. İnfertil kısrak fertil bir aygıra çekilmesine rağmen gebe kalamayan, daha doğru ifadeyle steril kısraktır Sterilite: Döl verme yeteneğinin hiç bulunmaması veya yitirilmesidir. Steril kısrak oranı çok düşüktür ve reprodüktif kanalın kongenital defektleri veya gonadal disgenezis ile ilişkilidir ve kendisini karyotip anormallikleri şeklinde belli eder Subfertilite: Kısraklarda geçici üreme başarısızlıkları yaygındır ve bu kısraklar subfertil olarak değerlendirilir “Barren” Boş Kısrak: Nedeni ne olursa olsun üreme sezonu sonunda gebe kalmamış kısraktır

HEDEF REPRODÜKTİF PARAMETRELER TERMİNOLOJİ Fertilite: Döl veriminin fizyolojik ve ekonomik sınırlar içinde devamlılığıdır HEDEF REPRODÜKTİF PARAMETRELER Üreme sezonu sonunda; Gebelik oranı: > % 85 Canlı tay oranı: > % 75 Boş kısrak oranı: < % 15

Gebelik oranını etkileyen temel faktörler Aygırın fertilitesi Kısrağın fertilitesi Bakım-Besleme koşulları Veteriner Hekim etkisi Aygır fertilitesi normal olarak kabul edildiğinde infertilite vakalarının çoğu doğumla ilgili yaralanmalar, uterus enfeksiyonları ile ilgili subfertilite ve yönetimsel hatalardan kaynaklanmaktadır. Gerçek infertilite ve epidemik subfertilite ör/ epidemik venereal enfeksiyonlar ve viral gebelik başarısızlıkları ile nadiren karşılaşılır Veteriner Hekimin Sorumlulukları nelerdir? Kontrolü altındaki kısraklarda reprodüktif sağlık ve etkinliğin maksimizasyonu ve gebelik başarısızlıklarının minimuma indirilmesi Kısraklarla tek tek ilgilenerek konsepsiyon, normal gebelik ve canlı yavru alacak biçimde reprodüktif problemlerin ortadan kaldırılması veya kompanze edilmesi

KISRAKLARDA İNFERTİLİTENİN SINIFLANDIRILMASI Nedenlerine Göre İnfertilite 1- Beslenme ve Bakım Koşullarına Bağlı İnfertilite 2- Yapısal Bozukluklara Bağlı İnfertilite 3- Fonksiyonel İnfertilite 4- Enfeksiyöz İnfertilite

KISRAKLARDA İNFERTİLİTENİN SINIFLANDIRILMASI 1- Beslenme ve Bakım Koşullarına Bağlı İnfertilite Beslenmenin Fertiliteye Etkisi Tay Kızgınlığı Östrus Belirleme Aşım zamanı ve sayısı

KISRAKLARDA İNFERTİLİTENİN SINIFLANDIRILMASI 1- Beslenme ve Bakım Koşullarına Bağlı İnfertilite Beslenmenin Fertiliteye Etkisi 5 veya daha düşük Reprodüktif performans düşer Embriyonik ölümler artar

KISRAKLARDA İNFERTİLİTENİN SINIFLANDIRILMASI 1- Beslenme ve Bakım Koşullarına Bağlı İnfertilite Beslenmenin Fertiliteye Etkisi Reprodüktif performans artar Yılın erken döneminde sikluslar başlar Konsepsiyon başına tohumlama sayısı azalır Gebelik oranı artar Gebeliğin devam etme oranı artar

KISRAKLARDA İNFERTİLİTENİN SINIFLANDIRILMASI 1- Beslenme ve Bakım Koşullarına Bağlı İnfertilite Beslenmenin Fertiliteye Etkisi Laktasyondaki kısrak Vücut Kondisyon Skoru < 5 Siklik faaliyet göstermeyebilir Enerjisini süt yapımı için kullanır

KISRAKLARDA İNFERTİLİTENİN SINIFLANDIRILMASI 1- Beslenme ve Bakım Koşullarına Bağlı İnfertilite Bakım-Beslenmenin Fertiliteye Etkisi Cushing hastalığı, insülin direnci Ca, P, Manganez eksikliği Östrojenik bileşikler Aflatoksinli yemler VitE, beta karoten Enerji, protein

KISRAKLARDA İNFERTİLİTENİN SINIFLANDIRILMASI 1- Beslenme ve Bakım Koşullarına Bağlı İnfertilite Tay Kızgınlığı Genellikle doğumdan 7-9 gün sonra Fertil östrus periyodu 3 – 5 gün sürebilir Bazı hayvanlarda östrus (-), ovulasyon (+) Konsepsiyon oranları %5-10 düşük

KISRAKLARDA İNFERTİLİTENİN SINIFLANDIRILMASI 1- Beslenme ve Bakım Koşullarına Bağlı İnfertilite Tay Kızgınlığı Çiftleştirmede seçici davranılmalı Güç doğum? Plasental retensiyon? Kısrağın kondüsyonu? Yılın zamanı? Uterus yıkamaları Post-partum 2 -4 veya 5 günler Konsepsiyon oranı artar Uterus involüsyonu hızlanır

KISRAKLARDA İNFERTİLİTENİN SINIFLANDIRILMASI 1- Beslenme ve Bakım Koşullarına Bağlı İnfertilite Tay Kızgınlığı 10. günden önce konsepsiyon oranı düşük Ovulasyondan 6-7 gün sonra PGF2α

KISRAKLARDA İNFERTİLİTENİN SINIFLANDIRILMASI 1- Beslenme ve Bakım Koşullarına Bağlı İnfertilite Östrus Belirleme

KISRAKLARDA İNFERTİLİTENİN SINIFLANDIRILMASI 1- Beslenme ve Bakım Koşullarına Bağlı İnfertilite Östrus Belirleme Belirtiler Ürinasyon Çömelme Kuyruğun kaldırılması Klitoris eversiyonu Vulvada şişkinlik, gevşeme Aygır muayenesi önemli

KISRAKLARDA İNFERTİLİTENİN SINIFLANDIRILMASI 1- Beslenme ve Bakım Koşullarına Bağlı İnfertilite Beslenmenin Fertiliteye Etkisi Tay Kızgınlığı Östrus Belirleme Aşım zamanı ve sayısı

KISRAKLARDA İNFERTİLİTENİN SINIFLANDIRILMASI 1- Beslenme ve Bakım Koşullarına Bağlı İnfertilite Aşım zamanı ve sayısı RP ve USG yoksa en iyi sonuç 3. günden başlayarak 48 saat arayla kısrakta östrus belirtileri sona erinceye kadar tohumlamadır Tek bir tohumlama planlanıyorsa RP ve USG ile 35mm follikül belirlendiğinde tohumlanır. 2 gün sonra yeniden muayene edilir. Ovulasyon (-) ise yeniden tohumlanmalıdır İki büyük follikül belirlenirse, ikizlik riski nedeniyle tohumlanmamalıdır. Tohumlama sırasında ovulasyon şansını artırmak için uygulamalar

KISRAKLARDA İNFERTİLİTENİN SINIFLANDIRILMASI 2- Yapısal Bozukluklara Bağlı İnfertilite A-Doğmasal Yapı Bozuklukları Vulvanın yapı bozuklukları Karyotip anomalileri Kalıcı hymen Segmental aplazi Paraovarian kistler B- Edinsel Yapı Bozuklukları Vestibulovaginal yırtıklar Vaginal varicositler Vagina ve servix adezyonları Servikal yırtıklar Urovagina Ovaryum tümörleri

KISRAKLARDA İNFERTİLİTENİN SINIFLANDIRILMASI 3- Fonksiyonel İnfertilite Mevsime bağlı uzun süren östruslar Nimfomani Anöstrus Uzayan Diöstrus Suböstrus Bölünmüş östrus Enfekte östrus siklusları Yalancı gebelik Persistent ve sonbahar follikülleri Birden fazla ovulasyon Diöstus ovulasyonları Senil ovaryumlar Anovulasyon ve geciken ovulasyon Ovaryum kisti

KISRAKLARDA İNFERTİLİTENİN SINIFLANDIRILMASI 4- Enfeksiyöz İnfertilite Endometritis Non-spesifik geçici endometritis Çiftleşme sonrası endometritis (Persiste) Kronik endometritis Venereal endometritis Kistik endometritis Postpartum metritis Pyometra Salpingitis Venereal Hastalıklar Bakteriyel Viral Paraziter

İnfertil Kısrakta Muayene Anemnez ve kayıtların kontrolü Fiziksel muayene Perineal konformasyonun incelenmesi Transrektal palpasyon Ultrasonik Muayene Vaginal spekulum muayenesi Serviksin dijital muayenesi

İnfertil Kısrakta Muayene Laboratuvar muayeneleri Uterus sitoloji ve kültürü Endometriyal biyopsi Endoskopik Muayene Sitogenetik Muayeneler Ovidukt blokaj muayeneleri

İnfertil Kısrakta Muayene Anemnez ve kayıtların kontrolü

İnfertil Kısrakta Muayene Perineal Konformasyonun incelenmesi (Caslick indeksi)

İnfertil Kısrakta Muayene Transrektal palpasyon Serviks uzunluğu ve genişliği servical fibrosis Uzamış ve daralmış (uzunluk> 5-6 cm and genişlik >1-2 cm) Servikal kas yırtıkları kısa(<3-4 cm)geniş (> 4-5 cm) servix Uterusun lokasyonu Uterusun pelvisten > 15 cm aşağıda bulunması Uterus Tonusu Kalın, sert, yumuşak, flaccid Ovaryum folliküllerinin büyüklüğü, şekli, kıvamı

İnfertil Kısrakta Muayene Ultrasonografik Muayene RP doğrulaması İnfertilitenin nedeni hakkında bilgi sağlar Follliküler gelişim, ovulasyon, uterus ödem şekli, servical relaksasyon Ovulasyondan sonra sıvı birikiminin kaldığı kısraklar Lymphatic lacunae, endometritis, angeosis

İnfertil Kısrakta Muayene Vaginal spekulum muayenesi İrin, İdrar gibi sıvılar Östrusun dönemi ile serviksin durumunun ilişkisi Serviksin eksternal deliği Adezyon Yangı ( vaginal duvarın kırmızı renkte olması)

İnfertil Kısrakta Muayene Serviksin dijital muayenesi Servikal kanalın tam genişleyememesi Servikal yırtık Servikal fibrozis Servikal adezyon

İnfertil Kısrakta Muayene Uterus sitolojisi ve kültürü

İnfertil Kısrakta Muayene Endometriyal biyopsi

İnfertil Kısrakta Muayene Sitogenetik Muayeneler

İnfertil Kısrakta Muayene Videoskopi

İnfertil Kısrakta Muayene Videoskopi

İnfertil Kısrakta Muayene Videoskopi

İnfertil Kısrakta Muayene Videoskopi

İnfertil Kısrakta Muayene Videoskopi

KISRAKLARDA İNFERTİLİTENİN SINIFLANDIRILMASI İnfertil kısraklar hayvan sahiplerinin şikayetlerine göre sınıflandırılabilir 1- Anormal östrus gösteren veya hiç östrus göstermeyenler 2- Östrusta ve/veya hemen sonrasında uterusta sıvı birikimi olanlar 3- Tekrar eden uterus enfeksiyonu bulunanlar 4- İlk gebelik muayenesini takiben gebelik kaybı şekillenenler

1- Anormal östrus gösteren veya hiç östrus göstermeyenler Anovulatör folliküller İdiopatik (yaşlanma) İnsulin direnci, Cushings disease Endometritis Laminitis Persistent endometrial cuplar Enfeksiyon veya yangı Laktasyonel anöstrus Metabolik (insulin resistance, Cushings disease) Ovaryum tümörleri Ağrı Laminitis, muskuloskeletal, kolik Düşük VKS Endometriyal cup retensiyonu

2- Östrusta ve/veya hemen sonrasında uterusta sıvı birikimi olanlar Kaudal üreme sistemi bozuklukları Pneumovagina Rekto-vaginal fistül ve yırtıklar Vestibulovaginal idrar reflüksü Servical anormallikler Incompetence Fibrosis (drenajı bozar) Travma, yırtık, adezyonlar Uterus Anormallikleri Adezyonlar Uterusun temizlenmesinde gecikme Post-mating induced endometritis Uterus kasılmalarında bozukluk Pendulous uterus Fibrotik serviks Endometritis-bakteriyal veya fungal Diffuz veya fokal Inadequate blood flow Angeosis Lymphatic lacunae Yabancı cisim Persistent endometrial irritasyon Aşırı glandular sekresyon Aşırı mukus üretimi Uterus dejenerasyonu Endometrial fibrosis Glandular ektasia

3- Tekrar eden uterus enfeksiyonu bulunanlar Anatomik problemler Kavdal reproductive yetersizlik Cervical travma veyaincompetence Pendulous uterus Kronik enfeksiyöz endometritis Gram negatif enfeksiyonlar Maya ve fungal enfeksiyonlar Yetersiz uterus perfüzyonu

4- İlk gebelik muayenesini takiben gebelik kaybı şekillenenler Servikal yırtıklar Kromosomal anormallikler, “old eggs” Endometritis Endometrial bez yetersizliği - periglandular fibrozis Luteal yetmezlik Endotoksemi, laminitis, kolik Lymphatic lacunae Nutrisyonel/Kolic/Toksinler

Teşekkürler…