Doç. Dr. Tuğba GÜRPINAR ÇAVUŞOĞLU Bitkisel Kaynaklı Ürünlerin ve Bitkilerin Akılcı Kullanımı Doç. Dr. Tuğba GÜRPINAR ÇAVUŞOĞLU CBÜ Tıp Fakültesi Farmakoloji AD

İlaçların kısa tarihi…. M.Ö. 2000** Al, bu kökü ye. M.S. 1000** O kök kötü. Gel, bu duayı oku. M.S. 1850** O dua batıl inanç. Al, bu iksiri iç. M.S. 1940** O iksir yılan yagı. Al, bu hapı yut. M.S. 1985** O hap etkisiz. Gel, bu antidepresanı al. M.S. 2000** O antidepresan ise yaramaz. "Al, bu kökü ye"

Bitkisel tedavinin tarihçesi “Fitoterapi” deyimi ilk kez  1939 yılında Fransız hekim Henri Lenclerc (1870-1953) tarafından La Presce Medical adlı tıp dergisinde kullanılmış Bitkisel ilaçların tedavide kullanılması ile ilgili ilk yazılı belgeler Sümer ve Asur uygarlıklarına ait (M.Ö.3000) M.Ö. 2500 yıllarında Çin ve Hint tıplarına ait eserlerde 1000 kadar şifalı bitkiden bahsedilmiş

Bitkisel tedavi nedir? “Fitoterapi” “Fitofarmakoterapi” “Bitkisel İlaç” “Fitomedisin ya da Fitofarmasötik” WHO tarafından 1991 de yapılan tanıma göre “bitkisel drog veya karışımlarını olduğu gibi ya da değişik preparatlar halinde taşıyan bitmiş, etiketlenmiş tıbbi ürün ya da müstahzar”

Günümüzde bitkisel tedavi Dünyadaki bitki türü ~ 300.000-500.000 Tıbbi amaçlarla kullanılan ~ 50.000 % ~15-20 farmakolojik etkisi bakımından incelenmiş

Günümüzde bitkisel tedavi İnsanların % 80’ i hayatının bir bölümünde bitkisel ilaç kullanıyor Dünyada reçete edilen ilaçların yaklaşık % 25’ i bitkisel kökenli Asya ve Afrika nüfusunun % 85’ i sadece geleneksel bitkisel tedaviyi kullanıyor

Günümüzde bitkisel tedavi Dünya Sağlık Örgütünün (WHO) temel ilaçlar listesindeki 252 ilacın % 11’ i yüksek oranda bitkisel içeriğe sahip Almanya’da hekimlerin % 70 i bitkisel ilaç reçeteliyor ve 600-700 civarında bitkisel ilaç kullanılıyor ABD de en çok satılan 7. ilaç hypericum perforatum (sarı kantaron)

Günümüzde “bitkisel tedavi” neden popüler? Endüstrileşmeye karşı oluşan tepki “Doğal” olan “zararsızdır” düşüncesi İlaçlarla oluşan yan etkilerin fazlalığı Tedavisi olmayan birçok kronik hastalığın varlığı “kanser” “ diyabet”

Maliyet ? Dünya Pazarı > 100 milyar dolar A.B.D. 30-60 milyar dolar Almanya 3-4 milyar dolar Türkiye 1 milyar doların

Peki ya ilaç sektörü ? Dünya ilaç pazarı ~ 800 milyar dolar 2020 yılında ilaç pazarının 1.3 trilyon dolara ulaşacağı tahmin ediliyor

Nasıl pazarlanırlar ? “Tezgah üstü ilaç” OTC (over the counter) besin destek ürünleri olarak “reçetesiz”satılır. Etkinlik ve güvenilirlikleri tam olarak incelenmeden pazarlanırlar Saflıkları, etki gücü değişiklikleri veya bitkisel ürünün içindeki bütün kimyasal maddelerin belirlenmesi zorunlu değildir

Standardizasyon… Bitkisel ürünlerin çoğu saf olarak elde edilmez. İçerdikleri etken madde; bitkiyi toplama zamanına, bitkinin kullanılan kısmına, bitkinin yetişme ve depolama koşullarına göre değişir. Etken madde bir karışımdan diğerine önemli farklılık gösterir Kullanılan ürününün kalitesi için “STANDARDİZASYON “ şarttır.

Standardizasyon… Matricaria Chrysanthemum Margalidetes Bellis

Standardizasyon neden gerekli? Uygun dozlam Optimum istenen etki Her uygulamada aynı etki

Yasal düzenlemeler Dünya Sağlık Örgütü, ardından Avrupa Birliği ilaçlara getirdiği yönetmeliklerin yanında bitkisel ilaçlar için de ayrı düzenlemeler getirmiş ABD; Besin Destekleri Sağlık ve Eğitim Yasası (Dietary Supplements Health and Educational Act), 1994 Avrupa Bilimsel Fitoterapi Kooperatifi (European Scientific Cooperative on Phytotherapy, ESCOP) Avrupa İlaç Kurumu (European Medicines Agency, EMA), Alman Komisyon E çeşitli monograflar hazırlayarak bu ürünlerin güvenli kullanılması standardizasyonları için kriterler belirlemiş

Ülkemizde yasal durum? Endikasyon içermiyorsa: Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Endikasyon içeriyorsa: Sağlık Bakanlığı-Ara ürün komisyonu Geleneksel Bitkisel Tıbbi Ürünler Yönetmeliği Sağlık Bakanlığı - 6 Ekim 2010 Takviye Edici Gıdaların İthalatı, Üretimi, İşlenmesi ve Piyasaya Arzına İlişkin Yönetmelik Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı - 2 Mayıs 2013

En çok kullanılan bitkisel ürünler ABD’ de en çok satan 7 bitkisel ilaç; Gingko (mabed ağacı, 150 milyon dolar, bir önceki yıla göre %67 artış), St John's wort (hypericum perforatum=sarı kantaron, 140 milyon dolar, %190 artış), 3. Ginseng (96 milyon dolar, %11 artış), 4. Garlic (sarımsak, 84 milyon dolar; %17 artış ), 5. Echinacea (kirpi otu, 70 milyon dolar, %42 artış ), 6. Saw palmetto (cüce palmiye meyvesi) (32 milyon dolar, %74 artış) 7. Kava kava (17 milyon dolar, %46 artış )

Nerelerde Kullanılıyorlar? Grip Ağrı tedavisi GIS problemleri Zayıflama Dermatolojik sorunlar Uykusuzluk Anksiyete Depresyon Demans Menapoz tedavisi Viral enfeksiyonlar (hepatit, AIDS) Prostat hipertrofisi Kanser tedavisi

“Doğal” = “zararsız” mı ???? Birçok bitki ya da bitkisel ürünün tek başına “yan etki” ve “toksik etki”si var Bitkisel ürünlerin çeşitli maddelerle “kontamine” olması ya da içeriğinde belirtilmeyen katkı maddelerinin “kötü niyetle” karıştırılmasına bağlı yan etkiler Bitkisel ürün- ilaçların birlikte kullanılmasına bağlı etkileşimler

Yan etkiler WHO (2009) raporuna göre bitkisel ürünlerin kullanılmasına bağlı gelişen 16.000 in üzerinde advers etki bildirilmiş Dermatit Anjiyoödem Hipertansiyon Hepatit Karaciğer ve böbrek toksisitesi Konvülzyonlar Trombositopeni ÖLÜM

Yan etki- Olgu bildirimleri Kava Kava ( anksiyete ve uykusuzluk tedavisinde kullanılıyor) Hepatotoksisite nedeniyle bildirilen 50-100 olgu var Fulminant hepatik yetmezlik Karaciğer transplantasyonu Ölüm

Yan etki- Olgu bildirimleri “Aristolochia fangchi “bitkisini içeren bir zayıflama ürünün kullanılması ile gelişen nefropati “104 kişilik bir olgu serisi” 43 hastada böbrek yetmezliği gelişmiş, 30’ u ölümle sonuçlanmış Aynı ürünün “Potent karsinojen” olduğu gösterilmiş (üretelyal karsinom)

Yan etki- Olgu bildirimleri Efedra “zayıflama ürünlerinin içinde bulunuyor” FDA tarafından bildirilen bir olgu serisinde efedra içeren bitkisel karışım kullanan 800 hastada önemli yan etkiler geliştiği ve bunların 22’ sinin öldüğü bildirilmiş

Bitkisel ürünler ne kadar “bitkisel”? 250 uzakdoğu kökenli bitkisel ürünün analiz edildiği bir araştırmada bu ürünlerin %25’ inde ilaç % 7’ sinde kontaminasyon ürünleri bulunmuş. İnsektisitler Rodentisitler Polenler Mantarlar (Aspergillus, penicillum) Ağır metaller (arsenik, kurşun, civa) Toksinler

Bitkisel ürünler ne kadar “bitkisel”? İLAÇLAR Analjezikler Kafein Efedrin Diüretik Steroid Diazepam Sildenafil Karbamazepin……..

Bitkisel ilaçlardaki kontaminasyona bağlı yan etkiler Hafif ve Orta Dereceli yan etkiler Alerjik reaksiyonlar GIS bozuklukları Kas güçsüzlüğü Letarji ve konvülzyonlar Ciddi yan etkiler Böbrek ya da karaciğer yetmezliği Metabolik asidoz Rabdomyoliz Serebral kanama Arsenik, kurşun ya da civa intoksikasyonları Multi - organ yetmezlikleri ve ÖLÜM

Bitkisel ürün- İlaç Etkileşimleri Bitkisel ürün kullanan kişilerin yaklaşık % 70’ i aynı zamanda ilaç kullanmaya devam ediyor Bitkisel tedavi kullanan hastaların büyük bir bölümü doktoruna kullandığı konusunda bilgi vermeye gerek duymuyor Bitkisel ürün-ilaç etkileşimleri prospektüslerde yer almıyor ve önemli sonuçlara yol açabiliyor

Gingko biloba “Varis, demans, vertigo, serebral vasküler yetmezlik” Antikoagülanlar Aspirin, dipridamol Kanama zamanı uzar, Spontan kanamalar görülebilir Antiepileptikler Etkileri azalır, konvülzyon riski artar Trisiklik antidepresanlar Artmış konvülzyon riski

Olgu; (gingko biloba+aspirin) 70 yaşında erkek hasta göziçi kanama ile hastaneye başvuruyor. Öyküsünde, 3 yıl önce geçirilmiş koroner by-pass ve o zamandan beri 325 mg/gün aspirin kullanımı mevcut Bir hafta önce 40 mg/gün gingko biloba kullanmaya başlamış ve 7. gün kanama olmuş Hastanede gingko kullanımı kesilmiş, aspirine devam edilmiş ve hastanın 6 aylık izleminde tekrar kanama görülmemiş.

St. John’s Wort (sarı kantaron otu) depresyon tedavisi CYP3A4, CYP2C9, CYP1A2 indüksiyonu yapar Antidepresanlar SSRI Huzursuzluk, letarji, hipertansif kriz, oluşturabilir Birlikte kullanılmaları önerilmiyor Digoksin Digoksin düzeylerini düşürür Piroksikam Fotosensitif etkisini artırır

Olgu; St. John’s Wort + Paroksetin 50 yaşında kadın hasta, 10 gündür 600mg/ gün St. John’s Wort kullanıyor Dezoryantasyon, letarji, bulantı-kusma, kaslarda güçsüzlük gelişiyor Hastanede alınan öyküde, hastanın 8 aydır paroksetin kullandığı ancak son 10 gündür St. John’s Wort ile birlikte kullandığı anlaşılıyor

Dikkat edilmesi gereken diğer durumlar CERRAHİ OPERASYONLARDAN BİRKAÇ HAFTA ÖNCE BİTKİSEL TEDAVİ KESİLMELİ Kanama problemleri Anesteziden uyanmada güçlük Uzamış sedasyon Kardiyovasküler instabilite Elektrolit dengesizlikleri İmmunsupresyon

Bitkisel ürünleri kimler kullanmamalı? Gebeler yada gebe kalmayı düşünenler Emziren anneler Bebekler ve küçük çocuklar Kronik hastalıkların tedavisinde uzun süreli ve yüksek doz kullanılmalarından kaçınılmalıdır Bitkisel ürün+ilaç etkileşimlerine dikkat!

Sonuçlar - I Bitkisel ürünler “kalite” “güvenlilik” ve “etkililik” kiterlerine göre üretilmeli ve standardizasyon sağlanmalı Bitkisel ürünlerinin etiketinde (kullanılan bitki adı, etkili bileşikler hakkında detay, üretim yeri, üretim ve son kullanma tarihi) bulunmalı Bitkisel ürünler uygun doz ve sürede kullanılmalı

Sonuçlar - II Basılı ve görsel medyadaki bilimsel olmayan abartılı yayınlar önlenmelidir, bu yolla satış kısıtlanmalı “Ototerapi” şeklinde bilinçsiz kullanılmaları önlenmeli Hekim ve eczacılar eğitim almalı

Sonuçlar - III Tıbbi bitkiler açısından büyük bir bitki potansiyeli ve kültür zenginliğine sahip olması nedeniyle ülkemiz florası ekonomik bakımdan büyük önem taşımaktadır Bugün yıllık yaklaşık 400 – 450 milyon dolar olan bitkisel ilaç pazarının % 95’i ithal ürünlerden oluşuyor Yerli üretim teşvik edilmeli ve kalite kontrolü yapılmalı 

Teşekkürler....