Sözcüklerin taşıdıkları anlamları maddeler hâlinde görelim.

... konulu sunumlar: "Sözcüklerin taşıdıkları anlamları maddeler hâlinde görelim."— Sunum transkripti:

1 Sözcüklerin taşıdıkları anlamları maddeler hâlinde görelim.
SÖZCÜKTE ANLAM Cümlenin anlamlı en küçük birimine ya da tek başına anlamı olmadığı hâlde cümle içinde anlam kazanan anlatım birimlerine SÖZCÜK denir. “Ayşe ile Selim dün sinemaya birlikte gittiler.” cümlesinde “ile” sözcüğü cümle içinde anlam kazanırken diğer tüm sözcükler tek başına anlamı olan sözcüklerdir. Sözcüklerin taşıdıkları anlamları maddeler hâlinde görelim.

2 Sözcükte Anlam Özellikleri
GERÇEK ANLAM: A)TEMEL ANLAM B)YAN ANLAM MECAZ ANLAM TERİM ANLAM ŞİMDİ BUNLARIN TANIMLARINA VE ÖRNEKLERİNE GEÇELİM

3 A) TEMEL ANLAM: Sözcüğün bir varlığı ya da kavramı karşılamak üzere kazandığı ilk anlamdır.Bir sözcüğü tek başına gördüğümüzde zihnimizde oluşan ilk çağrışım ve resim,sözcüğün ilk anlamını oluşturur.Toplum genelinin aklına gelen anlam olduğu gibi , sözlükte de belirtilen ilk anlamdır.Her sözcüğün tek temel anlamı vardır. ÖRNEK : “Tartmak” sözcüğü denince aklınıza ne gelir? “Hedef” sözcüğü denince aklınıza ne gelir ?

4 Açmak : “Kapıyı açınca karşısında bir an beni gördü
Açmak : “Kapıyı açınca karşısında bir an beni gördü.” Oynamak: “Çocuklar bahçede neşe içinde oynuyorlardı.” Düşmek: “ Adamcağız ayağı takılınca aniden düşmüştü.” Bitmek: “Dolaptaki bütün meyve ve sebzeler bitmiş!” Görüldüğü gibi tüm altı çizili sözcükler TEMEL anlamlarıyla kullanılmıştır;yani akla gelen ilk anlamlarıyla.

5 B)YAN ANLAM: Bir sözcüğün temel anlamına bağlı olarak kazandığı yeni anlam ya da anlamlardır. ÖRNEK: Başında her zamanki renkli bir şapka vardı. Çivinin başı kopmuştu. Birinci cümlede “baş” sözcüğü temel anlamında kullanılırken ikinci cümlede “bir şeyin toparlak ucu” anlamında kullanılmış yani yan anlam kazanmıştır.

6 B) MECAZ ANLAM : (DEĞİŞMECE ANLAM)
Bir sözcüğün gerçek anlamından tamamen sıyrılarak başka bir anlama bürünmesidir.Anlatımı daha etkili ve çarpıcı kılma gereksiniminden doğar. ÖRNEK : Ütülemek : Sözcüğün temel anlamı tahmin edebileceğiniz gibi ütü aracıyla kırışık bir nesneyi düzgün hale getirmektir. “ Tepemde ikide bir konuşarak kafamı şişirdi!” Örneğinde kullanılan “şişirdi”sözü tamamen kendi anlamından sıyrılmış durumdadır.

7 Aşağıda verilen resimlerin size çağrıştırdıkları anlamları, mecaz anlama gelecek şekilde birer cümlede kullanınız. Resim 4 Resim 1 Resim 2 Resim 5 Resim 3 Resim 6

8 ŞİMDİ RESİMLERDEN ÇIKARILAN ANLAMLARI ÖRNEK BİRER CÜMLEDE MECAZ ANLAMLARIYLA KULLANALIM !
RESİM 1: SÖZCÜK “HEDEF” “Sıkı bir çalışmayla önceden belirlediği hedefine ulaşabildi.” cümlesinde “hedef” sözcüğü temel anlamından tamamen sıyrılarak “amaç, gaye” anlamına gelmiştir. RESİM 2: SÖZCÜK “TARTMAK” “Düşüncelerini iyice tartmadan sakın konuşma!” cümlesinde “tartmak” sözcüğü temel anlamından tamamen sıyrılarak “gözden geçirmek” anlamına gelmiştir.

9 RESİM 3: SÖZCÜK “OKUMAK”
“Arkadaşının aklından geçenleri tek tek okumaya çalıştı.” cümlesinde “okumak” sözcüğü temel anlamından tamamen sıyrılarak “anlamaya, farkına varmaya” anlamına gelmiştir. RESİM 4: SÖZCÜK “OYNAMAK” “Benimle bu konuda oynama ,kalbini kırarım.” cümlesinde “oynamak” sözcüğü temel anlamından tamamen sıyrılarak “dalga geçmek, alay etmek” anlamına gelmiştir.

10 RESİM 5: SÖZCÜK “DÜŞMEK”
“Fiyatlar çok düşmüş , pazara uğrayalım.” cümlesinde “düşmek” sözcüğü temel anlamından tamamen sıyrılarak “fiyatların azalması, inmesi” anlamına gelmiştir. RESİM 3: SÖZCÜK “AÇMAK;KIRMAK” “Arkadaşının kalbini en sonunda kırmayı başarmış.” “Bu konuyu yeniden açman hiç hoş olmadı.” cümlelerinde “okumak” sözcüğü temel anlamından tamamen sıyrılarak “üzmek; konuşmak, gündeme getirmek” anlamlarına gelmiştir.

11 C) TERİM ANLAM: Bilim, sanat, spor, siyaset gibi belli bir alanda özel bir kavram karşılığı olarak kullanılan sözcüklerdir. ÖRNEK : Güneşin girmesi için perdeleri açar mısınız? Temel Anlam Turgut Özakman’ın bu oyunu iki perdeden oluşmaktadır. Terim Anlam (Tiyatro) Bu bitkilerin kökünden boya çıkarıyorlar. Temel Anlam “Toplum” sözcüğünün kökünü bulmamızı istedi öğretmenimiz. Terim Anlam (Dil Bilimi )

12 EŞ ANLAMLI (Anlamdaş) SÖZCÜKLER SOMUT ve SOYUT ANLAMLI SÖZCÜKLER EŞ SESLİ (Sesteş) SÖZCÜKLER ANLAM İLİŞKİSİNE GÖRE SÖZCÜKLER GENEL ve ÖZEL ANLAMLI SÖZCÜKLER ZIT (Karşıt) ANLAMLI SÖZCÜKLER YAKIN ANLAMLI SÖZCÜKLER

13 Yazılışları ve okunuşları farklı, anlamları aynı olan sözcüklerdir.
EŞ ANLAMLI (Anlamdaş) SÖZCÜKLER Yazılışları ve okunuşları farklı, anlamları aynı olan sözcüklerdir. Şimdi sizler, karşılarında soru işareti bulunan sözcüklerin eş anlamlılarını söyleyiniz. Duymak – işitmek Ak beyaz Düşünce – fikir Doktor - hekim Anlam - mânâ Uygun - müsâit Birey : ? Çeşit : ? Hudut : ? İkâz : ? İçten : ? Doğa : ? ŞİMDİ SİZLER KARŞILARINDA SORU İMİ BULUNAN SÖZCÜKLERİN EŞ ANLAMLILARINI VERİNİZ.

14 Yazılışları ve okunuşları aynı, anlamları farklı olan sözcüklerdir.
EŞ SESLİ (Sesteş) SÖZCÜKLER Yazılışları ve okunuşları aynı, anlamları farklı olan sözcüklerdir. Eşsesli sözcükler arasında hiçbir anlam ilişkisi yoktur. Yüz: 1) surat (çehre) 2) sayı 3) yüzmek (suda yüzmek) 4) yüzmek (bir şeyin kabuğunu veya derisini yüzmek) El: 1) organ adı 2) yabancı Çay: 1) bitki 2) küçük akarsu ***kar ve kâr, hala ve hâlâ gibi sözcükler eşsesli değillerdir.Bunların anlamları farklı olduğu gibi,yazılışları da okunuşları da ayrıdır.Oysa bir sözcüğün eşsesli olması tanımda da belirttiğimiz gibi hem yazılış hem okunuş olarak aynı olması demektir.

15 Geniş – dar Gülmek : ? Uzun - kısa Kalın : ? Karanlık – aydınlık
ZIT (Karşıt) ANLAMLI SÖZCÜKLER Anlam bakımından birbirinin tam karşıtı olan sözcüklerdir. Şimdi sizler, karşılarında soru işareti bulunan sözcüklerin karşıt (zıt) anlamlılarını veriniz. Geniş – dar Uzun kısa Karanlık – aydınlık Tembel - çalışkan Gelmek gitmek Gülmek : ? Kalın : ? Üzülmek : ? Hızlı : ? Temiz : ? BİR SÖZCÜĞÜN OLUMSUZU, O SÖZCÜĞÜN KARŞIT ANLAMLISI DEĞİLDİR! “Gelmek” sözcüğünün olumsuzu “gelmemek” ; karşıtı ise “gitmek” sözcüğüdür.

16 Karışık : ? Hayal : ? Cesaret : ? Karışık : dağınık Hayal : rüya
YAKIN ANLAMLI SÖZCÜKLER Anlamları birbirine çok yakın; ancak birbirinin yerini tutamayan sözcüklerdir. Şimdi sizler, karşılarında soru işareti bulunan sözcüklerin yakın anlamlılarını veriniz. Karışık : ? Hayal : ? Cesaret : ? Gücenmek - darılmak Gülmek gülümsemek Demek söylemek CEVAP : Karışık : dağınık Hayal : rüya Cesaret : kahramanlık

17 GENEL ve ÖZEL ANLAMLI SÖZCÜKLER SOMUT ve SOYUT ANLAMLI SÖZCÜKLER
Ortak özellikler taşıyan birbiriyle ilgili sözcükler anlam genişliği yönünden karşılaştırıldığında bazılarının genel, bazılarının ise özel anlam taşıdığı görülür. Varlık canlı hayvan kuş kartal Genelden özele Kartal kuş hayvan canlı varlık Özelden genele Varlığı duyu organları aracılığıyla anlaşılabilen ve var olduğu kanıtlanabilen kavramları karşılayan sözcükler SOMUT anlamlı sözcüklerdir. Varlığı duyu organları aracılığıyla anlaşılamayan; sezgi ve inançla anlaşılan kavramları karşılayan sözcükler SOYUT anlamlı sözcüklerdir. SOMUT ve SOYUT ANLAMLI SÖZCÜKLER Hava, sıra, insan, rüzgar, ekşi, fren sesi, şeftali = SOMUT ANLAMLI Rüya, sevgi, üzüntü, kıskançlık, bağlılık = SOYUT ANLAMLI

18 DEYİMLER DOLAYLAMA SÖZ ÖBEKLERİ İKİLEMELER ATASÖZLERİ ÖZDEYİŞLER

19 İki ayağını bir pabuca sokmak : Birini bir iş yapması için sıkıştırmak
DEYİMLER Bir kavramı, bir durumu çekici bir anlatımla ya da özel bir yapı içinde belirten kalıplaşmış sözcük topluluğuna “deyim” denir. Deyimlerin çoğu mecaz anlamlıdır. Ok yaydan çıkmak : Geri dönülemeyecek bir iş yapmak İki ayağını bir pabuca sokmak : Birini bir iş yapması için sıkıştırmak Küplere binmek : Bir konuda çok sinirlenmek Karnı zil çalmak : Çok acıkmak DEYİMLERİN DE DİĞER SÖZCÜKLER GİBİ ANLAMDAŞLARI VEYA KARŞIT ANLAMLILARI OLABİLİR !

20 DEYİMLERİN ÖZELLİKLERİ:
Deyimler kalıplaşmış sözlerdir. Sözcüklerin yerleri değiştirilemez, herhangi biri atılamaz, yerlerine başka kelimeler konulamaz. Örneğin, “ baş vurmak” yerine “kafa vurmak” diyemeyiz. Deyimlerin arasına başka kelimeler girebilir: “Başını derde sokmak” Başını son günlerde hep derde soktu. Deyimler en az iki sözcükten oluşurlar. Bu özellik deyimi mecazdan ayırır.  1. Ya kelime öbeği ve mastar şeklinde olurlar:  ağzı açık, kulağı delik, sır saklamak,gözlerini dört açmak 2. Ya da cümle şeklinde olurlar ki bunların bir kısmı gerçek olaylara ya da öykücüklere dayanır.   Yorgan gitti, kavga bitti. Dostlar alışverişte görsün, Çoğu gitti azı kaldı,  

21 ATASÖZLERİ Damlaya damlaya göl olur :
Atalarımızın deneyimlere dayanan yargılarını, genel kural, bilgece düşünce ve öğüt olarak belirleyen ve gelecek nesillere aktaran kalıplaşmış sözlere “atasözü” denir. * Atasözlerinin çoğu mecaz anlamlıdır.Bazı atasözleri hem ger- çek hem mecaz anlam taşır;bazıları sadece gerçek anlamda da olabilir. Damlaya damlaya göl olur : Küçük birikimler zamanla çoğalır. Görünen köy kılavuz istemez : Ortada olan bir gerçeği açıklamak gerekmez. Vakit nakittir : Vakit değerlidir ve doğru kullanılırsa kazanç sağlar. GERÇEK ANLAMLI Bugünün işini yarına bırakma : GERÇEK ANLAMLI

22 “Her insan kendisi için bir derstir.” Plenius
ÖZDEYİŞLER Atasözleri gibi özlü, derin anlamlı, çoğu mecazlı; ancak kimin söylediği bilinen sözlere denir. “Her insan kendisi için bir derstir.” Plenius “Nokta kadar çıkar için, virgül gibi eğilme.” Cenap Şahabbettin “İstikbal göklerdedir.” M.K. Atatürk

23 İKİLEMELER İkilemelerin değişik oluşumları vardır :
Cümlede anlatımın gücünü artırmak, anlamı pekiştirmek İçin bir sözcüğün eş, yakın, zıt anlamlısının veya aynı sözcüğün tekrarı ile oluşan söz öbeklerine “ikileme” denir. İkilemelerin değişik oluşumları vardır : 1) Aynı sözcüğün tekrarıyla oluşan : yeşil yeşil, öbek öbek… 2) Eş ya da yakın anlamlı sözcüklerden oluşan : iyi güzel, eş dost,… 3) Karşıt anlamlı sözcüklerden oluşan : az çok, iyi kötü, aşağı yukarı… 4) İkisi de anlamsız sözcüklerden oluşan : ıvır zıvır, eciş bücüş, abur cubur… 5) Biri anlamlı diğeri anlamsız sözcüklerden oluşan : yarım yamalak, eğri büğrü… 6) Sözcüklerden biri veya ikisi birden ek alan ikilemeler : baştan başa… 7) Yansıma sözcüklerin tekrarıyla oluşan : horul horul, şırıl şırıl…

24 YANSIMA SÖZCÜKLER Tabiata, insana, insan dışındaki canlılara ve eşyaya ait seslerin taklit edilmesi sonucu ortaya çıkan kelime veya kelime gruplarıdır.   tık, tak, pat, çat, hışır hışır, miyav, hırr, hav, me, mee, mışıl mışıl, fıkır fıkır, şıkır şıkır...   Yansımalardan isim ve fiil türetilebilir. “miyavlamak, çatırdamak, şıkırtı, meleşmek, şırıltı”

25 DOLAYLAMA Kara elmas - kömür File bekçisi - kaleci Beyaz altın - pamuk
Tek sözcükle anlatılabilecek bir varlık ya da kavramın birden çok sözcükle anlatılmasına “dolaylama” denir. Şimdi sizler, karşılarında soru işareti bulunan sözcüklerin karşılığını veriniz. Kara elmas kömür File bekçisi kaleci Beyaz altın pamuk Beyaz perde - sinema Ulu Önder : ? Bacasız sanayi : ? Ormanlar kralı : ? Yavru vatan : ? CEVAP : Ulu önder : Atatürk Bacasız sanayi : turizm Ormanlar kralı : aslan Yavru vatan : Kıbrıs