Kriz ve Krize Müdahale Yrd.Doç.Dr.Erhan TUNÇ.

... konulu sunumlar: "Kriz ve Krize Müdahale Yrd.Doç.Dr.Erhan TUNÇ."— Sunum transkripti:

1 Kriz ve Krize Müdahale Yrd.Doç.Dr.Erhan TUNÇ

2 Temel Kavramlar: En genel kavram KRİZ Travma İhmal ve İstismar
Yas ve Matem Suça İtilen Çocuklar Kriz Sonrası Müdahale Kriz Sonrası Psikolojik Danışma Yas Danışmanlığı Örnek vakalar Vaka formülasyonları

3 Giriş : Hayatımız boyunca tanık olduğumuz ya da yaşadığımız şiddet, ölüm, kayıp, yıkım, ayrılıklar; içimizdeki yaşama isteğini, umudunu ve gücünü kısa ya da uzun bir süre tahrip eder. Bu kayıplar kimisi için o kadar çoktur ki; yaşanılan acı, insanı ruhsal olarak da felç eder.

4 Kriz-travma durumlarında psikopatolojik durumlar gelişebilir mi?
Bireysel veya toplumsal olarak psikolojik dayanıklılık gösterebilme yetimize bağlıdır. Genetik yatkınlık ? Erken yaşantılar ? Kültürel öğretiler ? Daha önce travmatize olup olmama ? …

5 Kriz Sonrası Fonksiyon ve Adaptasyon Düzeyleri
Yaşam Olayı (kriz-travma) Önceki seviye Başetme Mekanizmaları Psikopatolojik Durumlar

6 Kriz Nedir Kriz, örseleyici yaşam olaylarını izleyen bir dönem, bir “dönüm noktası” olarak tanımlanır. Kriz, her zaman patolojik bir durum değildir. Ancak yeterince ve uygun bir biçimde ele alınmazsa patolojik durumlara neden olur.

7 Kriz Nedir Krizler; bireyi duygusal, davranışsal ve fiziksel olarak olumsuz etkileyen, baş edilmesi güç ve normal yaşam şartlarını değiştiren olaylar ve durumlardır. İnsan eliyle ya da doğal yollarla meydana gelen krizlerin genel karakteristik özellikleri : İnsanın fiziksel ve ruhsal bütünlüğünü, yaşamını, dünya ve insanlara karşı olan inançlarını, tutumlarını, yakınlarını ve sevdiklerini tehdit eder.

8 Sözlükler ise krizi, «belli bir olayı izleyen ve hayati önem taşıyan kritik bir dönem» olarak tanımlar. Daha basit anlamda kriz; düzenli giden durumda meydana gelen örseleici bir değişikliktir. Temel tutumlarımızı (bilişsel-duyuşsal- duygusal boyutlarıyla) sarsan olaylar da travma olarak adlandırılır !

9 Bir krizin ortaya çıkması ve ilerlemesi süreci,
kişilik yapısı, başka insanlarla olan ilişki biçimi ve içinde bulunan olanak ve desteklerle ilişkilidir. Aynı durum, farklı insanlarda farklı etkilere neden olabileceği gibi aynı kişi, yaşamının farklı dönemlerinde benzer olay karşısında farklı tepkiler de verebilir.

10 Krizdeki kişi, kendisini çaresiz hisseder
Krizdeki kişi, kendisini çaresiz hisseder. Artık hiç bir şeyin değişmeyeceğini (en azından iyi yönde değişmeyeceğini) düşünür. Birey bu duygusunu şöyle tanımlar: “Kendimi karanlık bir borunun içinde hissediyorum. Hiçbir çıkış yolu göremiyorum.”

11 Kriz sonrası tepkiler olarak yaşanan dönemler
1. Dönem: alışılagelen problem çözme tekniklerinin kullanılır. 2. Dönem: alışılagelen problem çözme teknikleri başarısızlıkla sonuçlanınca yetersizlik duygusu yaşanmaya başlar. 3. Dönem: gerginliğin artmasına bağlı olarak bütün iç ve dış kaynaklar kullanılır. Amaçların bir kısmından vazgeçilir hatta teslimiyet duygusu yaşanır.. 4. Dönem: sorun devam eder ve gerginlik giderek artarsa kişilik dezorganizsyonu oluşur, davranış bozuklukları görülür.

12 Krizin Gidişatı ;

13 Kriz Sonrası Fonksiyon ve Adaptasyon Düzeyleri
Yaşam Olayı (kriz-travma) Önceki seviye Başetme Mekanizmaları Psikopatolojik Durumlar

14 Krizin tehlikeleri Olumsuz duygu ve düşünce yüklemeleri artığından dolayı danışanın acilen bu yükü hafifletmesi sağlanmalı. Aksi halde, Kriz, bazı şartlar altında intihar ile sonuçlanabilir Kişinin ruhsal bozukluğa yatkınlığı varsa ortaya çıkarabilir Somatizasyona neden olur Kronikleşebilir Krizin getirdiği maddi ve sosyal kazançlar ile kişinin sorumluluktan kaçınmasını sağlaması açısından süreci uzatabilir

15 Kriz Çeşitleri 1. Varoluşsal Krizler 2. Gelişimsel Krizler
3. Durumsal Krizler 4. Komplike Krizler 5. Sosyal, ekonomik ve politik krizler

16 Kriz Türleri Varoluşsal Krizler; 2. Gelişimsel Krizler ;
yaşamsal sorgulamalar, hayatın anlamına, evrenin düzenine dair sorgulamalar, kendini gerçekleştirme arzusu etrafındaki hayal kırıklıkları ile gelen krizler...... 2. Gelişimsel Krizler ; ergenlik, evlilik, menapoz, emeklilik, mezuniyet, orta yaş, anne-baba olma gibi yaşamsal değişikliklerle gelebilen krizler... 3. Durumsal Krizler ; Ayrılık, boşanma, iflas, iş değişimi, taşınma, kaza gibi

17 5.Sosyal, ekonomik ve politik krizler ;
4.Komplike Krizler ; fiziksel ya da ruhsal hastalık, bir yakının ölümü, taciz, tecavüz, gasp ya da terör, doğal afetler. 5.Sosyal, ekonomik ve politik krizler ; sadece bireyleri ya da belirli bir grubu değil, toplumu ve nesilleri etkileme potansiyelindeki krizler...

18 Kriz-Travma Belirtileri : (Akut Tepkiler)
Fiziksel-Fizyolojik Tepkiler Davranışsal Tepkiler Duygusal Tepkiler Bilişsel Tepkiler

19 1.Fiziksel-Fizyolojik Tepkiler:
Aşırı uyarılmışlık hali, Baş ağrıları ve baş dönmesi, Halsizlik ve yorgunluk, Göğüste daralma hissi, Sindirim sistemi problemleri, İştah azalması veya artması, Genel sağlık durumunun kötüleşmesi. 2.Davranışsal Tepkiler: Uyku düzeninde bozulma ve kâbus görme Asabi ve gergin olma, Sürekli tetikte olma, Ağlamaklı olma, Aile veya çalışma arkadaşlarıyla çatışmalar, Travmatik olayı hatırlatıcı ortamlardan kaçma, Duyguları ifade edememe, Sosyal ortamlardan uzaklaşma ve içe kapanma, Alkol ve ilaç kullanımında artış.

20 3.Duygusal Tepkiler: 4.Bilişsel Tepkiler:
Şoka girme ve hissizlik hali, Güvensizlik hissi, Derin üzüntü, Ölen kişilere duyulan yoğun özlem, Çaresiz ve güçsüz hissetme, Aşırı alınganlık, Öfke ve öç alma eğilimi, Umutsuzluk ve karamsarlık, Suçluluk hissi, Ani duygu değişimi, Kötü şeyler olacakmış kaygısı. 4.Bilişsel Tepkiler: Dikkat ve konsantrasyon sorunları, Unutkanlık, Düşünce bozuklukları, Karar verememe, Tam veya kısmi amnezi yaşama, Rahatsızlık veren anılar ve imgelerle meşgul olma, Katı özeleştiri yapma, Sürekli olarak tehlikelerden korunma planlarıyapma, Manevi ve dini inançları sorgulama.

21 Kriz Gidişatı Travmatik olay sonrası verilen akut tepkiler normal tepkilerdir. Travma mağdurunun bu tepkileri neden yaşadığına dair anlayış geliştirmesi kişinin bu tepkilerle başa çıkmasında yardımcı olmaktadır. Akut tepkiler, 2 ay ya da biraz fazla bir zaman sonra kendiliğinden yok olabilir. Ancak bazı travma mağdurlarının akut stres tepkileri uzun döneme yayıldığında Travma Sonrası Stres Bozukluğu (TSSB) ortaya çıkar.

22 Akut stres tepkilerinin TSSB’ye dönüşmesi ve tepkilerin yoğunluğu aşağıdaki etkenlere bağlıdır:
1.Travmatik olayın ne olduğuna, 2. Kişinin fiziksel hasar alıp almadığına, 3. Kişinin bir yakını ya da dostunu kaybetmesine, 4. Sahip olunan aile ve sosyal desteğe, 5. Kullanılan başa çıkma stratejilerine, 6. Kişinin daha önceden bir travma yaşantısına sahip olup olmadığı. Ayrıca travmatik bir olay sonrası kişinin TSSB tanısı alabilmesi için aşağıdaki tanı kriterlerine sahip olması gerekmektedir: 1. Bireyin travmatik bir olaya tanık olması veya yaşaması, 2. Travmatik olayla ilgili anıları sık sık hatırlaması, 3. Yoğun üzüntü, korku ve öfke duygularına sahip olması, 4. Travmayı hatırlatan uyaranlardan sürekli kaçma, 5. Hissizlik veya duygusal uyuşma yaşama, 6. Uyku bozukluğu, gerginlik, dikkat dağınıklığı, ani irkilme gibi stres tepkilerinde artış olması.

23 TSSB İstenmediği halde tekrarlanan anılar:
Travmatik anıların tümünün ya da bir kısmının istenmeden yeniden yaşanması, Olayın zaman zaman yeniden hatırlanması sırasında, travma anında yaşanan tüm duygu ve düşüncelerin yeniden ortaya çıkması, Tekrarlayıcı ve rahatsız edici rüyalar, kabuslar, uykusuzluk, Travmatik anıların sürekli yeniden canlanması. Aşırı uyarılmışlık: Kalp atışlarının hızlanması Kan Basıncının artması (yüksek tansiyon) Uykusuzluk ve uyku problemleri Huzursuzluk ve öfke patlamaları Aşırı irkilme tepkileri Kişinin kendisi ya da yakınları için abartılı endişe hissi Kaçınma Davranışları: Kişinin travmatik olayla ilgili düşünceler, duygular, etkinlikler, ve mekanlardan kaçınmasına işaret etmektedir. Bu durum yaşamla ilgili etkinliklere ilgi duymamaya, kendini başkalarından uzak hissetmeye, duyguların sınırlanmasına ve olumsuz bir gelecek beklentisine yol açabilir. 23

24 TSSB – Vaka: 1999 Marmara Depremi sonrası göçük altından çıkarılan bir danışan kapalı yerlere ve yüksek binalara girmekten korkmuş, çok uzun bir süre önce çadırda sonra da prefabrik bir evde yaşamını sürdürmüştür. Sürekli kötü bir şey olacak beklentisiyle gergin ve uyku sorunu yaşamaktadır. Geceleri sık sık uyanıp tehlikede olup olmadığını kontrol ediyor ama sonra uykuya dalmakta güçlük çekiyordu. Uykusuzluk ve yorgunluk hem kilo kaybına hem de strese toleransını düşürmüş olduğundan etrafındakilerle sık sık tartışmasına neden olmuştu.

25 TSSB – Vaka: Mağdurlar çoğu zaman enerjilerini acı ve üzüntü veren duygularını bastırmak için kullanır; bu da bazı durumlarda gerekli tepkileri vermelerini zorlaştırabilir. Travmatik olaydan bahsederlerken duygularının olmadığı gözlenebilir veya mağdur kişi bir şey hissetmediğini söyleyebilir. Kocasının intihar edip ölmesinden kısa bir süre sonra kocasının kendisini başka bir kadınla aldatmış olduğunu, çocuklarının okul giderleri ve ev alabilmek için biriktirdikleri parayı metresine harcadığını ve kendisine daha birçok konuda yalan söylemiş olduğunu öğrenen bayan danışanım, çalışmamız boyunca bu konuları konuşurken uzun bir süre kendine çok acı veren duygularından korunmak için hiçbir şey hissetmediğini söylemişti.

26 TSSB – Vaka: Günün sabahında babalarıyla birlikte oldukça neşeli ve keyifli bir sabah kahvaltısı yapmış olan anne, yetişkin oğul ve genç kız, babalarını evde bırakarak alışveriş için dışarı çıkarlar. Ancak akşam eve döndüklerinde babalarını salonda kendini asmış olarak bulurlar. Hem aile olarak hem de birey olarak çalışılması gerekli olan bu travmatik olay her biri üzerinde taşınması çok ağır olan etkiler bırakmıştı. Ailece yapılan görüşmelerde babalarını asılı gördükleri an ne hissettikleri konuşulduğunda her biri bir süre “şaşkınlık ve şok” duygularından bahsetmeyerek bu olayla baş edebilmek için duygularını minimize etmiş ya da inkâr etmişlerdi.

27 Aile ve Kriz Durumu Aile, birbiriyle etkileşimde bulunan bireylerden oluşan bir yapıdır. Ailede bir bireyi etkileyen şey, diğerlerini de etkiler. Kriz durumlarında da aile bireylerinin birbirlerine yardımcı olmak için yapabilecekleri çok şey vardır. Bir kriz durumu ya da travma ayrıca aileye, daha fazla anlayış, yakınlaşma veya birbirlerinin değerini tekrar anlama gibi avantajlar ve hayatta nelerin önemli olduğunun bilincine varmaya yardımcı olabilir.

28 TRAVMA VE KRİZE KARŞI AİLEDE GÖSTERİLEN TEPKİLER Hemen görülen etkiler:
Aile bireylerinin güvenliğinden endişe duyma. Evden uzak oldukları süre içinde eşler/anne babalar, eşlerinin/çocuklarının güvenliğinden endişe duyabilirler Krizin tekrarlanma olasılığını düşünme. Yeni bir kriz durumunun, kendilerinin veya ilgili aile bireyinin başına geleceğine dair çocuklar ve yetişkinler kabuslar görebilir ya da korkular geliştirebilir Kendilerine ve başkalarına duyulan güven kaybının azalması. Dünya onlara artık güvenli bir yer olarak görünmeyebilir, kendi refah durumları belirsiz olabilir, her şey altından kalkılamayacak kadar zor görünebilir.

29 Duygu-durum bozuklukları.
TRAVMA VE KRİZE KARŞI AİLEDE GÖSTERİLEN TEPKİLER Çocuklarda güvensizlik belirtileri/travma tepkileri farklı biçimlerde görülebilir. yaramazlık yaparak, altını ıslatarak, yeme ve uyuma alışkanlıklarında değişiklik kaydederek, ağlayıp sızlanarak veya geçmişte kalan davranışlarına geri dönerek (regresyon) ifade eder Duygu-durum bozuklukları. Öfke, suçluluk duygusu, hüzün, ne yapacağı belli olmayan davranışlar veya makul olmayan tepkiler herhangi bir aile bireyinde baş gösterebilir Aile içinde paylaşımın azalması. Aile bireyleri birbirlerine ne diyeceklerini bilmedikleri veya konuşmak istemedikleri için iletişim kurmak güçleşebilir.

30 TRAVMA VE KRİZE KARŞI AİLEDE GÖSTERİLEN TEPKİLER
Orta vadeli etkiler: Günlük yaşam kalitesinde düşüş gözlenebilir. Rutin ve çalışma alışkanlıkları, hırs ve motivasyon seviyesi değişebilir; işteki verimlilikleri ve konsantre olabilme yetileri azalabilir Eğlence, dinlence, spor ve sosyal faaliyetlere olan ilgilerini kaybedebilirler Süregiden hayat alışkanlıklarında değişiklikler olur: Aile bireyleri, asıl olan ihtiyaçlarını erteleyebilir. Eşler arasındaki cinsel yaşantılarında değişmeler gözlenebilir. Okul başarısı ve motivasyonunda düşüş gözlenebilir. Gençler, aile dışında duygusal destek arayışına girebilirler.

31 TRAVMA VE KRİZE KARŞI AİLEDE GÖSTERİLEN TEPKİLER
Uzun vadeli etkiler Krizin üzerinden uzun zaman geçmiş olsa bile, yeni bir kriz durumunda geçmiş travma vakasının anıları yeniden canlanabilir. Bazı aile bireylerinde kısa veya orta vadede beklenen belirtiler ertelenmiş olabilir. Bütün kargaşa bitene ve her şey normale dönene kadar, duygularını gizleyebilir veya idare edebilir ve üzüntülerini çok sonra gösterebilirler.

32 Çocuklara Yardımcı Olmanın Yolları
Bir aile travmasını, çocukların atlatmasına yardımcı olurken, önemli olan, her aşamada onlara mevcut durumu anlatmaktır. Çocuklar, iyileşmeye yönelik büyük güce sahiptir ve kriz durumunda yetişkinlere verebilecekleri çok şey vardır. Kafalarının karışmasına karşı konulabilirse, olayın aşılmasına yardımcı olurlar. Yardıma ihtiyaçları olabilir ama muhtemelen yetişkinlerin beklediği şekilde değil. Çocukların, hayatın devam ettiği düşüncesi sürdürülebilmelidir.

33 Çocuklara Yardımcı Olmanın Yolları
Olanlar çocuklara anlatılmalı. Onlara gerçekleri sunmak (gereksiz ayrıntıları aktarmadan) hayal güçlerinin olaya hakim olmasını önlemeye faydalı olur Duygularını ifade etmeleri teşvik edilmeli. Korku ve üzüntü, olanlarla başa çıkabilmeleri için onların kullandığı yoldur. Ne düşündükleri veya hayal ettikleri sorulmalı. Yetişkinlerin neler hissettiği ve yetişkinlerin davranışlarının ne anlama geldiği anlatılmalı. Böylece, çocukların kendilerini suçlamaları önlenmiş olur. Çocuklar, geleceğe dair rahatlatılmalı. Özellikle onların dünyasının çok önemli bir parçası olan, hayatın küçük ayrıntıları hakkında. Çocuklukların yaşamaya, oynamaya devam etmeleri teşvik edilmelidir. Çoğu zaman çocuklar, travmayı akıllarından yetişkinlerden daha iyi çıkarmayı başarabilirler. Hayatın güvenli ve önceden kestirilebilir olduğu anlatılmalıdır. Rutin ve alışılmış faaliyetleri devam ettirmesi sağlanmalı. Değişim şart olduğunda, çocukların buna hazırlanması gerekir. Mümkünse herhangi bir değişiklik yapılmamalıdır.

34 Krize Müdahale

35 KRİZ MÜDAHALE DÜZEYLERİ
TEMEL MÜDAHALE Bir krizin oluşmasını engelleyen etkinlikler İKİNCİ DERECEDE MÜDAHALE Bir kriz vuku bulduktan sonra etkilerini en aza indirmek için yapılan etkinlikler ÜÇÜNCÜ DERECEDE MÜDAHALE Kriz sonrası uzun süreli (krizi takip eden haftalarda, aylarda, yıllarda) yapılan etkinlikler

36 TEMEL MÜDAHALE (Okulda kriz ÖNLEME stratejileri)
Bütün okul personelinin ruh sağlığının güçlendirilmesi ve krizler konusunda eğitilmesi, Okulda zorbaca davranışların ve şiddetin azaltılması, bilincin arttırılması, Bir kriz olması durumunda neler yapılacağı konusunda bir plan oluşturulması, güvence verilmesi, Genel Kriz Planı hazırlanması ve Okul Acil Durum Destek Ekibi (ODE) oluşturulması,

37 Krize Müdahalenin Özellikleri
Krize müdahale, zaman sınırlı en kısa sürede çözüme ulaşma odaklı olmalıdır. Krize müdahalede sorunla doğrudan ilgili olmayan konular üzerinde durulmaz Danışman, süreçte aktif ve yönlendiricidir. Temel amaç, bireyi kriz öncesi işlevsellik sürecine geri döndürmektir. Krize müdahale ertelenmemelidir. Aynı gün içinde gereken adımlar atılmalıdır. Seanslar, normal görüşme seanslarından biraz daha uzun olabilir. İntihar riski olup olmadığı mutlaka incelenmelidir.

38 Krize Müdahale Aşamaları
Başlangıç evresi – Ön değerlendirme: «Şimdi ve burada» ilkesi çerçevesinde krize neden olan olayın detaylı olarak incelenmesi. Bireyin olayı nasıl algıladığı, onun için anlamı değerlendirilmelidir. Krizin türü nedir? En önemli sorun nedir ? Nereden başlamalıdır?

39 Orta Evre - Uygulama Aşaması:
Daha önce benzer bir problem yaşamış mı? Başa çıkma mekanizmaları nelerdir? Geçmişteki başa çıkma mekanizmaları ne kadar işe yaramış, etkileri nasıl? Kişinin güçlü ve zayıf yönleri nelerdir? Sosyal destek sistemi nasıl? yeterli mi? Kişi çevresinden nasıl bir destek alabilir? Sorunlarla başa çıkmak için uygun başa çıkma mekanizması geliştirmesine yardım etme Bu durumun üstesinden gelmek için sana neler yardım etti ya da edebilir? Geçmişte sıkıntılarınla, olağan dışı olaylarla nasıl baş ettin? Şimdiden sonra neler yapacaksın?

40 Sonuçlandırma – Gelecek Planlaması:
Ne kadar yol kat edildi? Bireysel fonksiyonlar, kriz öncesine dönmüş mü? Gelecekte yapılabilecekler neler? Süreçte neler öğrendi? En çok hangi strateji işe yaradı? Benzer kriz durumlarıyla karşılaşmaya onu hazır hale getirmek.

41 KRİZLE BAŞA ÇIKMA BECERİLERİ
Her bireyin baş etme kaynakları 6 boyutta incelenir (BASIC Ph): B Belief -İnanç A Affect -Duygu S Social interaction -Sosyal kanal I Imagination -Hayal gücü C Cognition -Biliş - düşünce Ph Physiology -Fizyoloji, hareket Bu model, kişinin güçlü yanını ve hangi baş etme kanallarını kullandığını bulmaya yardımcı olur. Her birey bu altı boyutun hepsini kullanma potansiyeline sahiptir.

42 B- İNANÇ SİSTEMLERİ Dini inanç, Aile sistemine inanç, Ülkeye inanç, Siyasi ideolojiler, Değer sistemleri, Anlam arama, Bireyin kendine inanç, Başka kişiye (doktor, psikolog,vb.) inancını kapsar. Bireyin inanç sistemleri etkili bir baş etme kaynağıdır. Örneğin: Her kültürde tehlikeli anlarda yardım ve yol gösterme ihtiyacını ifade eden dualar kullanılır.

43 A- DUYGULAR Özellikle çocukların uygun zamanlarda yapıldığında Hikaye anlatması duygu kanalını harekete geçirir. Yetişkinlerde de benzer yöntemler kullanılır. Krizin neden olduğu duyguları bir şekilde ifade etmektir. Hikayeleri anlatması Oynadığı oyunlarla ifade etmesi, Resim yapması,

44 S- SOSYAL KANAL I- IMAJINATION
Yalnız kalmak yerine insanlara yardım etmeleri, onlarla temas kurmaları sağlanır. İletişim ihtiyacını karşılar. Arkadaşlar, Aile, Bir gruba ait olma, Destek alma ve destek verme, Rolünün(pozisyonunun/ durumunun) gereklerini yerine getirme Çocukların travmayla baş etmelerini kolaylaştırmak için akranları ile birlikte çeşitli aktivitelerde yer alması sağlanır. I- IMAJINATION Hayal gücünün kullanılmasını sağlayan etkinliklerle uğraşma Resim, çizim, Heykel, Tasarım, Müzik Vs

45 C- BİLİŞSEL KANAL C- FİZİKSEL KANAL (Düşünce- Bilgilenme)
Olumlu sözler ile ifade etme, problem çözme ve olumsuzluklarla baş etme için kullanılacak önemli bir araçtır. Bilgi toplama Problem çözme Olumlu düşünceler Bundan sonra olabilecekler Alınacak önlemler C- FİZİKSEL KANAL Tehlike karşısında hayatta kalma değeri taşıyan “savaş-kaç-hareketsiz kal” tepkisi travma sonrasında da kaslarda ve duygularda gerginliğe neden olmaktadır. Koşmak Yemek Yemek Rahatlamak Bedenin farkına varmak gevşemeye yönelik bedensel hareketler yapmak bu alanda etkilidir.