ÇEVRE VE İNSAN Yard. Doç. Dr. Nalan Akış.

... konulu sunumlar: "ÇEVRE VE İNSAN Yard. Doç. Dr. Nalan Akış."— Sunum transkripti:

1 ÇEVRE VE İNSAN Yard. Doç. Dr. Nalan Akış

2 ‘’ITAI- ITAI BYO’’ www.physiology.be/.../SandyThijssen.asp
1912’de Jintsu nehrinin etrafındaki insanlarda ortaya çıkan garip hastalık bölge halkı tarafından ‘Itai İtai byo’ diye adlandırılmış. Itai Japonların canları yandığında söyledikleri bir ünlem kelimesi. Byo da hastalık demek. Böyle isimlendirilmesinin nedeni hastaların şiddetli ağrılar nedeniyle ‘itai ‘diye bağırmaları.

3 ITAI- ITAI 1912 Jintsu nehri ‘İtai İtai’
Şiddetli eklem ağrısı, kemiklerde kırık, böbrek yetmezliği 1912 Jintsu nehri ‘İtai İtai’ 1950’lere kadar bölgesel hastalık ?? 1955 ‘bulaşıcı hastalık’??? 1956 kötü beslenme ??? SINIRLI BÖLGEDE Şiddetli kemik ağrıları var, kırıklar mg. 1950’lere kadar hst. bölgeye özgü sanıldığı için hakkında ciddi bir araştırma yapılmamış. 1955’de bir doktor hst.a bir m.o.nın neden olduğu ve Japonya’da yeni görülen bir hst olduğunu söyleyince hst. tüm ülkede konuşulmaya başlamış. 1956’da başka bir doktor bunun kötü beslenmeden kaynaklanan bir kemik hastalığı olduğunu söylemiş. Ama sonrada hastalığın çok sınırlı bir bölgede olduğu gerçeği, onun açıklamasını değiştirmesine neden olmuş.

4 ITAI- ITAI 1961 konsey 1963 Sağlık Bakanlığı- Eğitim Bakanlığı araştırma 1968 ‘kronik kadmiyum zehirlenmesi’ Kaynak:Kamioka Maden İşletmeciliği Ltd ‘in atıkları Nehirden sulanan pirinç tarlaları Hst nedenlerini ve olası önleme yollarını bulmak için 1961’de konsey kurulmuş. 1968’de sağlık bakanlığı açıklama yapmış: Kr. Kadmiyum zehirlenmesi ( Ağır metal. Solunum zorluğu, böb. işlev boz, kc. hasarı, kanserojen. Akü, pil yapımında kullanılıyor)

5 ITAI- ITAI 1968 mahkeme 1971 şirket suçlu
Sağlık tazminatı, tarımsal tazminat, nehrin kirliliğinin önlenmesi için tazminat Kaynak: nehire atıklarını bırakan maden işletmesi. Mağdurlar sağlık tazminatlarını aldılar. Bu nehrin suları ile sulanan pirinci yemelerine bağlı hast. mg.

6 AMAÇ Bu dersin sonunda 1. sınıf öğrencileri çevre ve insan sağlığı arasındaki ilişki konusunda bilgi sahibi olacaklardır.

7 ÖĞRENİM HEDEFLERİ Bu dersin sonunda öğrenciler;
Çevreyi tanımlayabilecek, İnsan sağlığına etki eden çevresel etmenleri sayabilecek, Çevre hastalık ilişkisini tanımlayabilecek Çevre sağlığı hizmetleri ve bu hizmetlerde sağlık personelinin rolünü söyleyebilecek Küresel çevre sağlığı sorunlarını sayabileceklerdir.

8 ÇEVRE Kişi üzerindeki dış etkilerin bütünü
İnsanın dışındaki her şey çevrenin öğesi. Bu öğeler fiziksel olabilir; sıcaklık, nem, soğuk, ışık gibi; kimyasal olabilir. Diğer canlılar olabilir. Tümü kişiyle iletişim içindedir. Tümü insanla etkileşim içinde. Kişi daha döllenme anından başlayarak birçok çevresel etmenden etkilenir. Bu etkilenme doğumdan ölüme kadar çeşitli şekillerde devam eder. Kişi daha anne karnında iken bir mikro çevre içerisindedir ve bu özel çevre koşulları insan yavrusunun gelişimi için zorunlu koşulları sağlamaktadır. Bu çevrede meydana gelebilecek olumsuzluk önemli gelişim sorunları yaratacaktır.

9 HASTALIK NEDENLERİ BÜNYESEL NEDENLER (Metabolik, genetik, hormonal..)
2. ÇEVRESEL NEDENLER Hastalık nedenleri kabaca 2’ye ayrılır: Bünyesel ve çevresel nedenler. Bünyesel nedenler; gen, hormon ve metabolik kaynaklı nedenlerdir. Bazı bünyesel nedenler bazı hastalıklara daha büyük oranda yakalanmaya yol açar.

10 ÇEVRESEL NEDENLER FİZİKSEL NEDENLER (sıcaklık, ışın, sular, atıklar, gürültü, konut sağlığı) KİMYASAL NEDENLER (toksik maddeler) BİYOLOJİK NEDENLER (mikroorganizmalar, asalaklar) TEMEL MADDE EKSİKLİKLERİ (vitaminler, aminoasitler, yağ asitleri) PSİKOLOJİK ETKENLER (stres) SOSYAL, KÜLTÜREL, EKONOMİK NEDENLER (TB) Sosyal kültürel ekonomik nedenler: Önemli bir çevre öğesidir. İnsan sağlığını önemli boyutlarda etkiler. Birçok hastalık sosyal ve ekonomik nedenlerle yakından ilişkilidir. TB gibi. TB sosyoekonomik düzeyi düşük kişilerde daha çok görülür. Gelişmiş ülkeler diğer çevre sorunlarını çözmüşlerdir. Ancak sosyal çevre sorunları var. Toplumsal dayanışmanın öz<ellikle aile bireyleri arasındaki dayanışmanın kalkması önemli sosyal sorunlara yol açar. Bazı maddeler vardır ki insanın sağlıklı olabilmesi ve hayatsal olayların yürütülebilmesi için dışarıdan alınması gerekir. İnsan ya da canlı vücudundaki temel yapı taşlarından sentez edemez. Vitaminler, yağ asitleri, amino asitler, mineraller.

11 ÇEVRE SAĞLIK İLİŞKİSİ İshalli hastalıklar Solunum sistemi hastalıkları
İnsan dış çevrenin etkilerine genetik yapısı ile cevap verir. İshalli hastalıklar Solunum sistemi hastalıkları (sigara, hava kirliliği) Kanserler (genetik yapı+ çevre) Tüm kanserlerin %5’i çevresel kimyasallar bağlı. İnsanla etkileşim içinde olan tüm etmenler insan üzerinde etkili. Çevresel tehlike ile yüksek dozlarda karşılaşıldığında bazı sorunlar ortaya çıkmakta iken, bazı kişiler çok daha düşük dozlarda etkilenmekte. Bunun nedeni daha önce ya da eş zamanlı diğer risk faktörlerinin de bulunması ya da kalıtsal duyarlılık. Her yıl 4 milyon bebek ve çocuk ishalli hastalıklar nedeniyle ölüyor. Güvenli su kaynağı, yeterli beslenme, oral fekal zincirin kırılması ile bu önlenebilir. Avrupa ve Kuzey Amerika’da önlenmiş. Her yıl yüz milyonlarca kişi dış ortam hava kirlenmesi ya da kapalı orta hava kirlenmesi nedeniyle solunum sistemi hastalıklarına yakalanıyor. Kanserlerin çevresel faktörlere bağlı olarak ortaya çıktığının değerlendirilebilmesi güç. Ancak toplum için en önemli kanser risk faktörleri arasında sigara, alkol, radyasyon var.

12 ÇEVRE SAĞLIK İLİŞKİSİ Hastalıklar için zemin hazırlayabilir
(hava kirliliği- astım) Doğrudan hastalık nedeni olabilir (asbest- mezotelyoma) Bazı hastalıkların yayılmasını kolaylaştırır (kış- solunum sistemi hastalıkları) Hastalıkların seyrini ve sonucunu etkiler (hava kirliliği-astım,KVH) Hava kirliliği solunum sistemi hastalıklarının artmasına yol açar. Kirli hava solunum yollarındaki siliaların yapısını bozar. Enfeksiyon etmenleri daha kolay yerleşir. Astım, kr. bronşit görülme sıklığı artar. Radyasyonlu ortam doğrudan hastalık nedenidir. Hava da bulunan 3-4 benzopiren Ca, asbest mezotelyoma yapar. Asbest, ısıya, aşınmaya, kimyasal maddelere çok dayanıklı lifsel yapıda kanserojen bir mineral. Halk arasında ak toprak diye de bilinir, evleri sıvamak için kullanılır. Sanayide gemi, uçak yapımında kullanılır. 3. Kalabalık ve sıcak ortam etkenlerin yayılımını kolaylaştırır. Kışın sol. Sis. Hastalıkları artar. 4. Hava kirliliği, KVH, astım gibi hastalıkların gidişini olumsuz etkiler.

13 SUYLA BAĞLANTILI HASTALIKLAR
Kirli sulardan kaynaklanan hastalıklar Su yetersizliği veya su bulunmayışından kaynaklanan hastalıklar Gelişimi suyla ilgili etkenlerin oluşturduğu hastalıklar Su ile bağlantılı vektörlerle oluşan hastalıklar Su önemli bir çevresel etmen. Kirli suların içilmesi ve kullanılmasıyla pek çok hastalık bulaşır. Özellikle ılıman iklimlerde insan ve hayvan dışkısı ile kirlenen suda mikroorganizmalar rahatlıkla taşınır. Aynı su şebekesinden çok kişinin yararlanması ve bakteriyi alması ile salgın hastalıklar meydana gelir.

14 Kirli sulardan kaynaklanan hastalıklar
Tifo, kolera, viral hepatit, basilli dizanteri, amipli dizanteri Önlenebilmesi için suyun niteliğinin iyileştirilmesi gerekir.

15 Su yetersizliği veya su bulunmayışından kaynaklanan hastalıklar
Trahom, basilli dizanteri, amipli dizanteri, scabies, impetigo, konjunktivit Önlenebilmesi için su miktarı arttırılmalıdır. Suyun yetersiz olduğu yerlerde kişisel hijyenin sürdürülmesi zorlaşır. Vücudun, yiyeceklerin, mutfak kaplarının ve giysilerin yıkanmaması nedeniyle hastalığın bulaşma ihtimali artar. Basilli dizanteri, hasta veya taşıyıcıların kirlenen ellerinin veya tırnak altlarının iyice temizlenmemesine bağlı olarak bulaştırılır.

16 Gelişimi suyla ilgili etkenlerin oluşturduğu hastalıklar
Şiztozomiazis Hematüriye neden olan bir hastalık. Hasta insanların idrar veya dışkıları ile etkenin yumurtaları atılır. Bu yumurtalar suya karışır. Yumurtalar tatlı suda açılır. Ortaya çıkan larva; tatlı su salyangozuna girer. Burada evrim geçirir. Evrim geçiren larvalar suya karışır. Tatlı suda yüzen ve yürüyen kişilerin derilerinden vücuda girer. Burada evrim geçirir. Evrim geçiren larva suya karışır. Tatlı suda yüzen ve yürüyen kişilerin derilerinden vücuda girer. Kan yoluyla yayılır.

17 Su ile bağlantılı vektörlerle oluşan hastalıklar: Sıtma
Durgun su birikintilerinde sivrisinekler ürer. Sıtma etkeni sivrisineğin vücudunda evrim geçirir. İnsanı sokar sivri sinek, sıtma mg. O halde insan sağlığının korunması çevre koşullarının iyi olması ile yakından ilgilidir.

18 Dünyadan bazı sayılar... 2,2 milyon kişi diyareye bağlı hastalıklar nedeniyle ölüyor % 88’i temiz su olmamasına bağlı

19 500 milyon kişi trahom riski altında
6 milyon kişide trahom nedeniyle görme bozukluğu var Temiz su sağlama ve hijyen kurallarına uyma ile %27 azaltılabilir

20 133 milyon kişide intestinal parazit var (ascarıs, kancalı kurt)
Her yıl 1.5 milyon kişide hepatit A görülüyor

21 Bangladeş’te 35-77 milyon kişi arsenikli su içmek zorunda
1.5 milyon kişide arseniğe bağlı deri lezyonları var

22 Çin’de 26 milyon kişi floru yüksek su içiyor; 1
Çin’de 26 milyon kişi floru yüksek su içiyor; 1.5 milyon kişide florozise bağlı iskelet bozuklukları var

23 ÇEVRE SAĞLIĞI Çevre koşullarının korunması, insan ve toplum sağlığına zarar vermeyecek duruma getirilmesi çabalarının tümü

24 ÇEVRE SAĞLIĞININ KONULARI
İçme ve kullanma suyu Hava kirliliği Atıklar Gürültü Radyasyon Aydınlatma Havalandırma Burada sayılan konuların herbiri insan sağlığı ile yakından ilgili.

25 ÇEVRE SAĞLIĞININ KONULARI
Vektör ve kemirici kontrolü Besin sağlığı Konut Mezarlıklar Sağlığa az ya da çok zararlı olabilecek kuruluşlar Çalışma koşulları Kazalar ve önlenmesi

26 ÇEVRE SAĞLIĞI EKİP HİZMETİ SUNULMASINI GEREKTİRİR
Çevre sağlığı birçok meslek grubunun ekip hizmeti sunması gerektiren önemli bir sorun. Birçok sektörün işbirliği olmadan çevre sağlığının sorunlarının çözümü mümkün olmaz. Çevre ile ilgili alt yapı hizmetleri sağlık örgütünün dışındaki kurumların sorumluluğu altında. Bunlar arasında belediyeler, muhtarlıklar, il özel idareleri, tarım ve köy işleri bakanlığı, çevre ve orman bakanlığı sayılabilir. Bu örgütlenme ağı içinde sağlık örgütüne düşen görev çevrenin iyileştirilmesi ve sağlığa uygun durumu getirilmesi konusunda danışmanlık, denetçilik ve halk eğitimi yapmaktır.

27 ÇEVRE VE HEKİM Çevre anamnezi almalı
Mesleksel ve çevresel tehlikeleri bilmeli Danışmanlık yapabilmeli Son yıllarda çevresel etmenlerin sağlığa etkileri konusu daha fazla anlaşılmaya başlanmış, konu ile ilgili çalışmalar hız kazanmıştır. Çevresel etkilenim ile ilgili olarak hastaların duyarlılıklarının arttırılması, kişilerin hekimlerine işyeri, evleri ve çevrelerinin güvenliği ile ilgili danışmalarını arttırmıştır.

28 ÇEVRE ANAMNEZİ Kişinin yaşadığı toplum Ev Hobiler Meslek
Kişisel alışkanlıklar Beslenme anamnezi Hekimler hizmet verdikleri yerlerdeki grupların sağlık risklerini ve yerel koşullarını çok iyi bilmemeliler. Konut tipi, atıkların uzaklaştırılma biçimi, nemi, havalandırma durumu(bölgemizdeki TB hastası) Nemli, tozlu, dumanlı evlerde yaşayanlarda genel direnç düşür ve başta solunum yolları hastalıkları olmak üzere, tüm hastalılara yatkınlık artar. Boyama, seramik, heykeltraşlık, plastik işleme, bahçe işleri vb. Bunlardan kaynaklanan deri, solunum sistemi hastalıkları ortaya çıkabilir. Sigara, alkol gibi kişisel alışkanlıklar. Dengesiz, yetersiz besleme.Vücut direncini azaltır. Hatalıklara eğilim artar. Özellikle çocuklarda.

29 Asbestli Toprak Kanser Yapıyor, Köylüler Tedbir Alınmasını İstiyor
Konya’nın Yassıkaya köyünde nedeni bilinen ölümlerin yüzde 23.5’i, Eskihisar köyünde ise yüzde 66.7’si kanserden…

30 ASBEST Mineral Yalıtım maddesi, dayanıklı
Ak toprak, Çorak toprak, Gök toprak, Çelpek, Höllük veya Ceren toprağı

31 ASBEST Kesin kanserojen Pulmoner fibrozis (asbestozis)
Uluslararası Kanser Araştırmaları Ajansı (IARC) (Internatıonal Agency For Research On Cancer) Pulmoner fibrozis (asbestozis) Mezotelyoma (plevra-periton) Akciğer ca

32 Çevre anamnezi Çevresel hastalığın tanı ve tedavisi
Çevresel tehlikelerin belirlenmesi, hastalıkların önlenmesi Danışmanlık (korunma) Etkilenim- hastalık arasında yeni ilişkiler…

33                                                                                  

34 ÇEVRE KİRLİLİĞİ Dünyanın herhangi bir katmanında belli bir maddenin (kirleticinin) birikerek, doğal yoğunluğundan daha üst düzeye çıkması Çevre kirliliği yerel ve küresel boyutlarda gelişebilir. Küresel boyutlarda olanlar tüm insanlığı ilgilendirir. Yerel boyutlarda olanlar o bölge insanını etkiler.

35 KÜRESEL ÇEVRE SAĞLIĞI SORUNLARI
Asit yağmurları Sera etkisi Ozon tabakasının delinmesi Ötrifikasyon Erozyon

36 ASİT YAĞMURLARI SO2, HF (hafnium), HNO3 (nitrik asit)
H2SO4, H2SO3 (sülfüroz asit) Atmosfere atılan kükürtdioksit , azotoksit, hidrojen sülfür ve amonyak atmosferde su ile birleşerek, bunların ikincil kirlilik ürünleri olan asitlere dönüşür. Bunlar sülfirik ve sülfüroz asittir. Bu asitler yağmur ile yeryüzüne inerek, canlılara ve cansızlara zarar verir. Orman, bitkiler ölür. Suda yaşayan canlılar ölür. Toprak asidik olur.

37 SERA ETKİSİ SERA GAZLARI (GREEN HAUSE GASSES (GHGS)
CO2, azot oksit (N2O), metan (CH4), hidroflorokarbon (HFC), perflorokarbon (PFC), Kükürthegzaflorid (SF6) DÜNYA ISINIYOR Güneşten gelen enerjinin büyük bir kısmı tekrar uzaya geri döner. Bu geriye dönen infrared radyasyon taşır. Bazı gazlar bu infrared radyasyonu tutarak ısının uzaya dönmesini engeller. CO² böyle bir gazdır. Bu nedenle dünya ısınıyor.

38 OZON TABAKASI DELİNDİ Klorofloro karbonlar Gen mutasyonu
Deri kanserinde artış İmmun sistem depresyonu Ozon tabakası güneşten gelen uv ışınlarını tutuyor. Güneşten gelen ışınları süzer. Kloroflorohidrokarbonlar ozon tabakasının ayrışmasına neden oluyor. UV ışınları süzülemiyor. Gen mutasyonu (uv DNA’yı tahrip eder) deri Ca artışına, immun sistem depresyonuna neden oluyor.

39 ÖTRİFİKASYON Yerüstü sularının azot ve fosfordan zenginleşmesi
Tarımda kullanılan deterjan ve gübrelerden gelen azot ve fosfor, akarsular ile taşınarak suyun azot ve fosfordan zenginleşmesine neden olur. Tarladaki bitkiler için olduğu gibi, sudaki bitkilerde içinde gübre etkisi gösterir. Bu bitkiler aşırı çoğalır, sudaki erimiş oksijen biter. Bitki ve suda suda yaşayan canlılar ölür.

40 EROZYON Toprakların üst tabakasının özellikle yağmur suları ile derelere, oradan da denizlere akması Verimli toprak tabakası yok olur. Besin üretiminde azalma, kıtlık, çölleşme, göç….