Türkçe S özcükte Y apı. Y apısal Y önden S özcük T ürleri  Yapısal yönden bütün sözcükler üçe ayrılır : Basit Sözcükler Türemi ş Sözcükler Birle ş ik.

... konulu sunumlar: "Türkçe S özcükte Y apı. Y apısal Y önden S özcük T ürleri  Yapısal yönden bütün sözcükler üçe ayrılır : Basit Sözcükler Türemi ş Sözcükler Birle ş ik."— Sunum transkripti:

1 Türkçe S özcükte Y apı

2 Y apısal Y önden S özcük T ürleri  Yapısal yönden bütün sözcükler üçe ayrılır : Basit Sözcükler Türemi ş Sözcükler Birle ş ik Sözcükler

3 D ikkat!..  Sözcüklerin yapılarını anlayabilmek için öncelikle “ kök” ve “ ek” kavramlarını çok iyi bilmeliyiz.

4 Kök  Kök :  Bir sözcü ğ ün bütün ekleri çıkarıldıktan sonra geriye kalan anlamlı en küçük parçasına “ kök ” denir.  Kökler dört çe ş ittir : Ad ( İ sim ) Kökleri Fiil ( Eylem ) Kökleri Seste ş ( İ kili ) Kökler Ortak Kökler

5 A d ( İ sim ) K ökleri  Kökü ad ( isim ) olan köklerdir.  Bunu anlamak için kökün sonuna “ – mek ( - mak ) mastar eklerinden biri getirilir. Kökte bir fiille ş me olmuyorsa bu ad kökü olarak algılanmalıdır. Be ş, çiçek, defter, gönül, yol, duvar, orman…

6 F iil ( E ylem ) K ökleri  Bir hareketin, eylemin ismi olan köklerdir.  Kökün sonuna “ – mek ( - mak )” eki getirilir. Bu eklerle çekimlenebiliyorsa fiil köküdür. git ( mek ) gör ( mek ) oku ( mak ) yaz ( mak )

7 S este ş ( İ kili ) K ökler  Hem ad, hem fiil olarak kullanılan ve aralarında anlam ilgisi bulunmayan köklerdir. Bahçedenbir gülkopardı. Bıraksomurtmayıbiraz gül Çocuğunkarnı aç Kapıyıpencereyi aç

8  Hem AD hem de F İİ L olarak kullanılan ve aralarında O rtak K ökler bir anlam ilgisi bulunan köklerdir. Birkutuboya aldım. Kapıları boya.

9 U yarı  Seste ş köklerle ortak kökler birbirine karı ş tırılmamalıdır.  Seste ş köklerde yalnız SES ORTAKLI Ğ I vardır. ANLAM ORTAKLI Ğ I yoktur.  Ortak köklerde ise hem SES hem de ANLAM ortaklı ğ ı vardır. “ gül, yüz, yaz, bin, çay …” SESTE Ş KÖK “ güre ş, barı ş, sava ş, a ğ rı, sıva, kuru, ek ş i, eski…” ORTAK KÖK

10 S oru  A ş a ğ ıdaki cümlelerden hangisinde altı çizili sözcük hem ad kökü hem fiil kökü olarak kullanılabilir? A ) Gelini ata bindirmi ş ler, “ya nasip” demi ş. B ) Gençli ğ in kıymete ihtiyarlıkta bilinir. C ) Kızını dövmeyen dizini döver. D ) Duvarı nem, insanı gam yıkar. E ) İ ki koç kafası bir kazanda kaynamaz. CEVAP : E / Kazan : “Kazanmak” eylemi Kazan : Büyük tencere ( Seste ş kök )

11 EK  Sözcüklere eklenir.  Eklendikleri sözcüklerin anlamını, yapısını de ğ i ş tiren ya da eklendi ğ i sözcü ğ ün ba ş ka sözcüklerle ili ş ki kurmasını sa ğ layan anlamsız parçalara “ ek ” denir.

12 EK  Ekler, görevleri ( i ş levleri ) bakımından iki grupta incelenir. Yapım Ekleri Çekim Ekleri

13 EKLER YAPIM EKLERİ ÇEKİM EKLERİ

14 YAPIM EKLER İ  Yapım Ekleri  Eklendikleri kök ve gövdelerin anlamında de ğ i ş iklik yapan, bazen de türünü de ğ i ş tiren, yeni sözcükler türetmeye yarayan eklerdir. Kök ve gövdenin anlamında de ğ i ş iklik yapar. Kök sözcüklerin yapısını de ğ i ş tirir. Bazen de sözcüklerin türünü de ğ i ş tirir. Yeni sözcükler türetir.

15 Y apım E kleri  Yapım ekleri dörde ayrılır : İ S İ MDEN İ S İ M TÜRETEN EKLER İ S İ MDEN F İİ L TÜRETEN EKLER F İİ LDEN İ S İ M TÜRETEN EKLER F İİ LDEN F İİ L TÜRETEN EKLER

16 İ simden İ sim T üreten E kler - lık, - lik - luk, - lük - cı, - ci - cu, - cü - sız, - siz -suz,- süz göz lükyazlıkkötülük insanlıktuzluksa ğ lık demir ciçevre cifutbol cu av cısüt çüsimit çi akılsız susuzkimsesiz parasızsessizişsiz

17 İ simden İ sim T üreten E kler - ca, - ce, - ça, - çe insancadostçaTürkçekolayca - cık, - cik, - cuk, - cuk kısacıkdaracıkminicikzavallıcık - lı, - li, - lu, - lü akıllıkirlituzludertli

18  İsimden İsim Yapan Ekler - daş, - deş, - taş,- teş arkadaşvatandaşyurttaşçağdaş - ıncı, - inci, - uncu, - üncü birincisonuncukaçıncıüçüncü - sal, - sel bilimsel kumsal görseltarihsel

19 İ simden F iil T üreten E kler - l, - al, - el düzeldaralincelkısal - ar, - er başaryaşarmorarsar ( ı )ar - la, - le zayıflakötülelekelebaşla

20 İ simden F iil T üreten E kler - a, - e kana yaşa türe boşa - lan, - len evlen sözlen avlanşüphelen - laş, - leş güzelleş iyileşbeyazlaş - se, - sa susaönemse

21 F iilden İ sim T üreten E kler - ga - ge - gan - gen - gaç - geç dal bil ga ge süpür yon ge ga atıl ısır gan unut çekin kan gen yüz süz geç kıs utan kaç gaç

22 F iilden İ sim T üreten E kler - gı, - gi - gu, - gü - gın, - gin - gun,- gün - ı, - i - u, - ü bil gör gi gü ver sil gi bil yan gin gın bit ger kin gin yaz kaz ı ı yap öl ı ü

23 F iilden İ sim T üreten E kler - ( ı ) k - ( i ) k - (i) t, - (ı )t - (i)nç - (ı)nç aç ez geç kes sev bil ık ik it inç yık böl um an gül kork ık ük ut ıt ünç unç

24 F iilden İ sim T üreten E kler - mak - mek - ma - me - ıcı - ici oku ye mak mek ek çak mek mak dol izle kır ver ma me ıcı ici kavur oku sat it ma ıcı ma ici

25 F iilden F iil T üreten E kler - (ı) l - (i) l - (ı) n - (i) n - (ı) ş - (i) ş sev ver iste sev bul bak il n uş il in ış gör dik söyle giy söyle uç ül n ş il in uş

26 F iilden F iil T üreten E kler - dır gül al dür dır sev yap dir tır - ( a ) r - ı, - i, u, -ü çık kaz ar ı (mek) kop sür ar ü (mek)

27 F iilden F iil T üreten E kler - ( ı ) t - ( i ) t kork ak ut ıt ara yürü t t - ( ı ) r - ( i ) r yat kaç ır uç taş ur ır

28 D ikkat!..  Bir sözcük birden fazla yapım eki alabilir. korkulu Fiil Kökü Yapım Eki

29 D ikkat!..  Türkçede YAPIM ekleri ÇEKİM eklerinden önce gelir. KÖK+ YAPIM EKİ + ÇEKİM EKİ

30 Gövde ve Çeşitleri  Köklere YAPIM EKİ getirilerek oluşturulan yeni yapıya “ gövde” adı verilir.  Yapım eki almış sözcük aynı zamanda türemiş sözcüktür. KÖK + YAPIM EKİ = GÖVDE

31 GÖVDE ÇEŞİTLERİ  İsim Gövdeleri :  İsim köküne yapım eki getirilmesiyle ortaya çıkan yeni yapıdır.  İsim Gövdeleri :  İsim köküne yapım eki getirilmesiyle ortaya çıkan yeni yapıdır. gözlük İsim köküİsimden isim türeten ek İsim Gövdesi = Yapım Eki

32 GÖVDE ÇEŞİTLERİ  Fiil Gövdeleri :  İsim veya fiil köküne yapım eki getirilerek oluşturulur. gözle İsim köküİsimden fiil türeten ek Fiil Gövdesi = Yapım Eki

33 GÖVDE ÇEŞİTLERİ sevil Fiil köküFiilden fiil türeten ek Fiil Gövdesi = Yapım Eki

34 T ürkçe  Ç ekim E kleri

35 Çekim Ekleri  Çekim Ekleri  Eklendikleri sözcüklerin anlamını, türünü ve yapısını değiştirmeden cümle içerisinde kullanılmasını sağlayan eklerdir.  Çekim ekleri, eklendikleri sözcüklerle diğer sözcükler arasında ilişki kurma özelliği taşır.

36 Çekim Ekleri  Dikkat!.. Çekim ekleri, yeni sözcük türetmezler.  Türkçede çekim ekleri ; İsim Çekim Ekleri Fiil Çekim Ekleri olmak üzere iki grupta incelenir.

37 İ sim Çekim Ekleri  İsim Hâl ( Durum ) Ekleri :  Belirtme Hali ( - ı, - i, - u, - ü ) Bu ekleri alan isim soylu sözcükler, eylemden etkilenen varlığı bildirir. Belirtme ekini almış sözcüklerin cümledeki görevi belirtili nesnedir. araba – y – ı / okul – u / defter – i / cam - ı

38  Yönelme Hali ( - a, - e )  Eylemin nereye, kime yöneldi ğ ini bildirir.  Yönelme ekini alan adın cümledeki görevi dolaylı tümleçtir. okul – a san – a su – y – a ev - e İ sim Çekim Ekleri

39  Bulunma Hali ( - de, - da / - te, - ta )  Yüklemin bildirdi ğ i hareketin nerede oldu ğ unu gösteren ektir. Bu eki alan adın cümledeki görevi dolaylı tümleçtir. bu zaman – da içeri – de Sinop’ta gazete – de İ sim Çekim Ekleri

40  Ayrılma ( Çıkma ) Hali :( - den, - dan / - ten, - tan )  İ sim ve isim soylu sözcüklere genellikle çıkma ve ayrılma anlamı katar. Bu eki alan sözcük veya sözcük grubu cümlede dolaylı tümleç görevi üstlenir. tepe – den yolun ortasın - dan ev – den ırma ğ ın kenarın - dan yol – dan bahçedeki musluk - tan a ğ aç - tan İ sim Çekim Ekleri

41 Yalın hali - i hali - e hali - de hali - den hali ev de okul top u i eevden u a dadan atatoptan yol u a dayoldan

42 Tamlama Ekleri  Tamlayan Eki : - ın, - in, - un, - ün  Tamlanan Eki ( İ yelik Eki ) : - ı, - i, - u, - ü okulunduvarı sınıfkapıınsı Tamlayan Tamlanan TamlayanTamlanan

43 İ sim Çekim Ekleri  Ço ğ ul Eki : “ – ler ( - lar )”  Adlara ve kavramlara ço ğ ul anlamı katar : ev – ler araba – lar çiçek – ler dü ş ünce – ler duygu – lar

44 U yarı  Ço ğ ul eki “ – ler ( - lar ), sözcüklere ço ğ ul anlamı dı ş ında ba ş ka anlamlar da kazandırır : Aile ( hanedan ) anlamı : ( Osmanlılar, Abbasiler, Selçuklular…) Aile ( ev ) anlamı : Dayımlar bu gece bize gelecek. Abartma anlamı : Hasta ate ş ler içinde yanıyordu. Saygı anlamı : Vali Bey, henüz gelmediler. Geçmi ş e yönelik sürerlik anlamı : Bir zamanlar biz de gençtik. “A ş a ğ ı yukarı” ( ona yakın ) anlamı : Ali, be ş ya ş larında bir çocuktu. “Her” anlamı : Sabahları süt içmelisin. ( Her sabah ) “ Ve gibileri, ve benzerleri” anlamı : “ Bundan sonra da nice Yunus’lar, nice Sinan’lar yeti ş tirir bizim ulusumuz.” Zümre ( sınıf ) anlamı : Zenginlere imreniyor. ( Zenginler sınıfı )