On Soruda Bir Konu: Zihin Kuramı, Duygular ve Psikopatoloji

... konulu sunumlar: "On Soruda Bir Konu: Zihin Kuramı, Duygular ve Psikopatoloji"— Sunum transkripti:

1 On Soruda Bir Konu: Zihin Kuramı, Duygular ve Psikopatoloji
Dr. Can Tutuğ

2 1. Zihin Kuramı Bir Kuram Mıdır?

3

4 3-4 yaştan itibaren, Ancak öncül beceriler daha erken oluşuyor.

5 Zihin Kuramının Gelişini
6. ay: canlı/cansız ayrımı 12. ay: ortak dikkat/joint attention ay: istek/amaç ve emosyon ilişkisi ay: gerçek/hile ayrımı, eşleştirmeme ve –mış gibi yapma

6 Sabit Yüz Deneyi

7 Temel Kavramlar Mentalising, (mentalizasyon)
Emotion Recognition, (duygu tanıma) Mirroring (aynalama/taklit) Moral Judgement (ahlaki yargılama) 1. Ahlaki konuyu tanımlama 2. Konu hakkında ahlaki hükümler vermek 3. Hükmün uygulanması için tasarı oluşturulması 4. Tam olarak tasarlandığı gibi davranmak

8 Sally & Anne Testi

9 Sally & Anne Testi Sally misket için nereye bakacak? (Birinci basamak)
Anne, misket için Sally’nin nereye bakacağını düşünüyor? (İkinci basamak) Misket aslında nerede? (Gerçeklik) Misket başlangıçta neredeydi? (Bellek)

10 Sally & Anne Testi

11 Testi geçerlerse, iki farklı inanış kümesi olduğu ve belirli zihinsel yeteneklere sahip olduğu varsayılır. Testi geçerlerse, iki farklı inanış kümesi olduğu varsayılır. Kendi inançları, kendi gördükleri, duydukları, anımsadıkları, hayal ettikleri üzerine kurulmuş olan ve diğerlerinin inançları, onların gördükleri, duydukları üzerine kurulmuş olan. Testi geçen çocukların şu zihinsel yeteneklere sahip olduklarına inanılır: Diğer kişilerin, kendilerininkilerden farklı algıları, duyguları, inançları ve düşünceleri olacağını ayırt edebilmek; diğerlerinin, kendilerinin bildiği herşeyi bilemeyeceğini ayırt edebilmek; diğer kişilerin düşüncelerini ve duygularını anlayabilmek; diğer kişilerin başkalarıyla olan ilişkilerini öngörebilmek.

12 2. Otizmli Çocuklarda Zihin Kuramı Var Mı?

13

14 Otistik çocukların temel ve belirli alanlarda zihin kuramı bozuklukları olacağı hipotezi, otizmin önemli belirtilerinden olan sosyal işlevsellik ve iletişim alanındaki temel eksiklikleri açıklamak için ortaya atılmıştır. Otistik bozuklukta zihin kuramının gelişimindeki yetersizlikler nedeni ile başkalarını ses tonundan ve yüz ifadesinden duygu durumunu yorumlamada eksiklikler görülebilir. Otizmin özellikleri göz önünde bulundurularak, otizm tanılı kişilerin başkalarının içsel/ayrımsal durumları ve duygusal iletişimler hakkında yetersizlikler yaşamasının kaynağının zihin kuramındaki eksiklikler olabileceği düşünülmüştür.

15 Otizm: Kırık Ayna Hipotezi
Yapılan araştırmalarda otizmi olan bireylerin önemli ölçüde zihin kuramı eksiklikleri bulunduğu ortaya konmuştur. Normal ve normal üstü zeka düzeyine sahip otizmli bireylerde dahi zihin kuramında ciddi eksiklikler ve bozulmalar bulunmaktadır. Normal gelişim gösteren çocuklarda zihin okumanın gelişimi bebeklikten itibaren ortaya çıkmakta ve yıllar ile birlikte ilerlemektedir. Otizm tanılı çocuklar tipik olarak zihin okuma konusunda ağır bir gecikme sergilemekte ve bu alanda normal gelişim gösteren yaşıtlarının sergilediği beceri düzeyine hiçbir zaman yetişememektedirler. Bu durum çocukların sosyal ve iletişimsel becerilerini önemli ölçüde etkilemektedir. Sosyallik için karşısındaki insanın ne düşündüğünü anlamak çok önemlidir. İletişimde de karşılıklı konuşma başlatma, konuşmayı devam ettirme, konuşmaya uygun konular sağlama konusunda güçlükler yaşamaktadırlar. Bunun yanında sembolik oyundaki gecikmeler, akli durum sözcüklerini kullanmada eksiklikler, karmaşık duyguların nedenlerini anlamada güçlükler ve buna bağlı olarak etkinlikten bağımsız duygulanım (Iaboconi ve kırık ayna teorisi), bir hareketin kazara ya da bilinçli yapıldığını anlamada, mecazi ifadeleri anlamada güçlükler görülmektedir.

16 Otizm: Kırık Ayna Hipotezi
Sembolik oyundaki gecikmeler, Mental durum sözcüklerini kullanmada eksiklikler, Karmaşık duyguların nedenlerini anlamada güçlükler ve Buna bağlı olarak etkinlikten bağımsız duygulanım bir hareketin kazara ya da bilinçli yapıldığını anlamada, mecazi ifadeleri anlamada güçlükler görülmektedir.

17 Zihinsel-Körlük / MindBlindness
Simon Baron-Cohen

18 Otizmin Olası Nedenleri [Baron-Cohen, 2003]
Zihinde inançların olduğu bilinmediği takdirde, yani başkalarının inanç, düşünce, istek, duygu ve niyetlerini öngörme becerisine sahip olunmadığında, insanlar birbirlerine nesnelere davrandıkları gibi davranırlar. Kimseye yardım etmeye çalışmaz, dünyada olup biteni anlamak için çaba göstermezler. İşte bu yaşantının yoksunluğu otizmin üç temel bozukluğundan biridir. Dolayısıyla otizm tanılı bireyler; başkalarının inanç, düşünce, istek, duygu ve niyetlerini öngörmede güçlük çekmektedirler. Aynı zamanda otizmde bu çeşit bir yetersizliğin olması, normal gelişimin önemli basamaklarından olan ortak dikkat (joint attention) ve sembolik oyun (pretend play) kurmada da yetersizliklere yol açmaktadır. Bunlar aynı zamanda zihin kuramı yoksunluğunun erken habercileridir. Zihinsel körlük kuramına farklı yaklaşımlar da mevcuttur. Leslie, Perner, Wellman, Harris ve Hobson konuyla ilgili ampirik araştırmalar yapan ve yeni modeller sunan en önemli isimlerdir. Bu araştırmacıların bazıları çocuğun kendi kendine normal gelişimsel sürecinin bir parçası olarak zihin kuramı geliştirdiğini savunurken bazıları da bunun tamamıyla çocuktan bağımsız insanlar arası ilişkiler yani karşılıklı etkileşim yoluyla çocukta geliştiğini savunmuşlardır. Baron-Cohen’in çalışmasında, aynı zeka yaşındaki Down sendromlu, otistik ve normal çocuklara false belief (=yanlış inanç) testi uyguladığında normal ve Down Sendromlu çocukların doğru düşünce stratejisine sahip olabildikleri halde otistik çocukların başkasının düşüncesini fark edemediklerini dolayısı ile doğru sonuca varamadıklarını iddia etmektedir. Otizmin Olası Nedenleri [Baron-Cohen, 2003]

19 3. Hangi klinik durumlar Sosyal Biliş Sorunları Yaşar?

20 Duygudurum Bozuklukları Yaygın Anksiyete Bozukluğu
Klinik Durumlar Şizofreni Duygudurum Bozuklukları Yaygın Anksiyete Bozukluğu Sınır Kişilik Bozukluğu Alkol/Madde bağımlılığı …

21 Şizofreni

22 Amaca yönelik davranış bozukluklarına (örneğin negatif veya dezorganize davranışlar) yani kişinin kendi amacını algılamada veya davranışlarını kendi amaçlı aktivitelerinin bir sonucu olarak görme bozukluklarına, Kendisini gözlemleme bozukluklarına (örneğin kontrol edilme sanrıları ve emir veren sesler veya diğer "edilgenlik" belirtileri), Diğer insanların düşünce ve amaçlarını gözlemleme bozukluklarına (örneğin referans ve perseküsyon sanrıları) yol açabileceğini düşünmektedir. Frith CD. The Cognitive Neuropsychology Of Schizophrenia. Hove: Lawrence Erlbaum Associates, 1992.

23 Şizofreni Frith, şizofreninin gözlemlenebilir belirtilerine "davranışsal bulgular" adını vermiştir. Bu davranışsal bulgular negatif (örneğin konuşmanın azalması) veya pozitif (örneğin enkoheran konuşma) şekilde olabilir. Frith'in modeline göre, davranışsal bulguları olan şizofrenler zihin kuramı testlerinde oldukça başarısızdır.

24 Şizofreni Hardy-Bayle da şizofrenide bozulmuş zihin kuramının birincil olarak yönetici işlevlerde veya planlamada bir bozukluktan kaynaklandığını düşünmüştür. Özellikle dezorganize düşünce, dil bozuklukları ve bozulmuş iletişim becerileri olan şizofrenlerin zihin kuramı testlerinde başarısız olması beklenir çünkü sadece kendi eylemlerini gözlemede değil, ötekilerin zihinsel durumlarını temsil etmede ve kavramsal bilgiyi entegre etmede de yetersizlikleri vardır. Brunet E, Sarfati Y, Hardy-Bayle MC, Decety J. Abnormalities of brain function during a nonverbal theory of mind task in schizophrenia. Neuropsychologia 2003; 41:

25 Şizofreni Diğer bir deyişle, hasta bireyin kendi amaçladığı eylemin zihinsel temsilinin olmaması, öteki bireylerin eylemlerinin zihinsel durumlarının da anlaşılamamasına neden olacaktır. Bu modele göre zihin kuramı bozuklukları özellikle düşünce ve dil bozuklukları olan hastalarda tespit edilecekken, dezorganizasyon belirtileri olmayan hastaların zihin kuramı becerilerinin korunmuş olması beklenmektedir.

26 Şizofreni Uzun dönem izlem çalışmaları, şizofrenideki zihin kuramı patolojilerinin genel bilişsel bozuklukların bir sonucu olmaktansa, daha özgül olduklarını düşündürmektedir. Şizofreni çalışmalarında zihin kuramı testleri dikkat, bellek, genel zeka ve sözelleştirmenin etkisini kontrol edecek şekilde uyarlanmıştır. Şizofrenlerde yapılan çalışmalar sonucunda, bu hastalarda görülen zihin kuramı patolojilerinin genel bilişsel bozukluklardan bağımsız, özgül bir bozukluk olduğu düşünülmektedir. Şizofrenideki bozulmuş zihin kuramı becerilerinin hastalarda kötü işlevsellik ve hastalık içgörüsünün olmamasıyla da ilişkili olabileceği gösterilmiştir.

27 Şizofreni Özellikle şizofrenideki pozitif belirtilere benzeyen şizotipal özellikler gösteren kişilerin, zihin kuramı testlerinden daha düşük puan aldıkları gösterilmiştir. Süreğen özelliği destekleyen bir diğer kanıt, remisyonda olan paranoid şizofren hastalarla, yakınlarının zihin kuramı testleri açısından sağlıklı kontrollerle karşılaştırıldığı çalışmalardır. Bu çalışmalar sonucunda en kötü performansı şizofren hastalar göstermiş, birinci derecede yakınları hastalarla kontroller arasında bir performans sergilemişlerdir.

28 Duygudurum Bozuklukları
Zihin kuramı performansının araştırma konusu olduğu diğer psikopatolojiler arasında duygudurum bozuklukları yer almaktadır. Emre Bora ve arkadaşları Bipolar Afektif Bozukluğun akut dönemlerinde Zihin Kuramı bozukluğu tekrarlayan çalışmalarla teyit edildiğini, edilemeyen nadir çalışmaların ise çok küçük örnekleme sahip olduğunu vurgulamışlardır. Remisyondaki hastalarda da Zihin Kuramı performans bozukluğunu gösteren çalışmalar bulunmakla birlikte, nörokognitif performanstaki bozulmalara karşı kontrol edildiğinde bu etki Bipolar Afektif Bozuklukta ortadan kaybolabilmektedir.

29 Duygudurum Bozuklukları
Yapılan bir takip çalışmasında remisyondaki majör depresif bozukluk hastalarında II. sıra yanlış inanış testleri performans düşüklüğünün bir yıl içerisindeki relapsları ve sosyal işlevselliği yordayıcı olabileceği saptanmıştır.

30 Kişilik Bozuklukları Zihin Kuramı gösterdikleri sosyal davranım bozuklukları nedeniyle kişilik bozuklukları için de bir araştırma alanı olmuştur. Sınır Kişilik Bozukluğu’nda Zihin Kuramı ile ilgili literatürde çelişkili bilgiler bulunmaktadır.

31 Kişilik Bozuklukları En güncel çalışmalardan biri Preissler ve arkadaşları tarafından yürütülmüş, burada “Movie for Assessment Social Cognition” testi skorlarında Sınır Kişilik Bozukluğu grubu kontrollerden anlamlı ölçüde ayrışmıştır. Antisosyal Kişilik Bozukluğu’nda Zihin Kuramı performansının kontrollerden farklı olmadığını gösteren çalışmalar bulunmaktadır. The role of the orbitofrontal cortex in affective theory of mind deficits in criminal offenders with psychopathic tendencies. Shamay-Tsoory SG, Harari H, Aharon-Peretz J, Levkovitz Y.

32 Sosyal Anksiyete Bozukluğu
SAB başkalarının gözünde küçük duruma düşeceğinden korkma ve başkalarının kendilerinde oluşan değişikleri fark edeceklerinden endişe etme ile karakterize bir bozukluktur. Bu açıdan bakıldığında SAB’de bir Zihin Kuramı patolojisi olduğu öne sürülebilir. SAB ayrıca sosyal ortamlardan kaçınma ile seyreden bir patoloji olduğundan bağlanma biçemleriyle de ilişkili olabilir. Sosyal Anksiyete Bozukluğu olan olgularda zihin kuramı işlevleri ve bağlanma biçemleri; Küçükparlak İ, Yıldırım E.

33 4. Beyinde Sosyal Bilişin Karşılıkları Nelerdir?

34 Taklit, Empati, Farkındalık, Zihin okuma
Homunculus Taklit, Empati, Farkındalık, Zihin okuma

35 Rizzolatti, makaklarda amaca yönelik davranış ve eylemi araştırırken …
Rizzolatti et Al, 1996 Kitap: Giacomo Rizzolatti & Corrado Sinigaglia, Mirrors in the Brain

36 Amaç Elmayı ağza götürme ≠ Elmayı tabağa bırakma
Farklı nöron grupları aktive oluyor Ayna sistem, amaca yönelik eylemleri gerçekleştirirken, gözlemlerken ya da bu eylemle ilgili kokuları, sesleri algılarken de aktif Yemek > tabağa bırakmak M. Iaboconi: Mirroring People: the new science of how we connect with others”

37 Ayna Nöronlar Makak, muzu tepsiden alırken bir bölge aktif,
Araştırmacı aynı muzu alırken yine aynı bölgenin aktive olduğu fark ediyor. Diğer bireye adapte olarak o bireyin bakış açısından değerlendirme yapılabildiğini düşünüyor, öngörüyor.

38 Sadece «görmek» mi? Görme İşitme Hareket
Pier Francesco Ferrari, Vittorio Gallese; Mirror neurons responding to the observation of ingestive and communicative mouth actions in the monkey ventral premotor cortex

39 Tamam, maymunda mevcut. Ya bizde?
F5 = Broca alanı Maymunda kavrama ve işleme, İnsanda kavrama ve işleme/konuşma jestleri Maymunda ağız hareketleri İnsanda ağız hareketleri ve dil öğrenimi

40 Ayna Nöron Bölgeleri

41 Sağ Temporo-Parietal Bağlantı Bölgesi ve Yargılama Deneyi
Rebecca Saxe; RTPJ ve iki basamaklı deney: Etik Yargılar (TMS ile) değiştirilebilir mi?

42 5. Zihin Kuramı’nın Evrimsel Süreçle İlişkisi Var Mıdır?

43 Beynin Evrimi Ramachandran Mirror neurons and imitation learning as the driving force behind «the great leap forward» in human evolution, Ramachandran et al 2003

44 Beynin Evrimi 75 bin yıl önce… Alet kullanımı Ateşi kullanma
Barınak yapma Avlanma Dil …

45

46 Empatiden empatiye Empati? Evet, ancak dokunma sırasında biz bunu hissetmiyoruz. İnhibitör nöronlar veto ediyor. Peki fantom ağrı? Fantom duyular? Anestezi altında, kopan kolda? Kendinin farkında olma?

47 Yayılan Esneme Empati ve sosyal bağlanma 3-4 yaşlarında başlıyor
Otizmli çocuklarda çok az görülüyor (Helt, 2010) İnsan, şempanze ve bazı köpekler Contagious yawning in gelada baboons as a possible expression of empathy, Palagi et al. 2009

48