DAVRANIŞ DEĞİŞTİRME TEKNİKLERİ

... konulu sunumlar: "DAVRANIŞ DEĞİŞTİRME TEKNİKLERİ"— Sunum transkripti:

1 DAVRANIŞ DEĞİŞTİRME TEKNİKLERİ
Yararlanılan Kaynaklar:Makale: ERİPEP,Süleyman. Prof. Dr. ÖĞRENCİ DAVRANIŞLARINI DEĞİŞTİRME

2 SOSYAL ÖĞRENMELER NEDEN ÖNEMLİDİR?
Toplum yaşamına uyum sağlayabilme nihai amaç olan mutluluğa ulaşmada son derece önemlidir.Akademik başarılar ne kadar yüksek olursa olsun sosyal uyum,kendini topluma ait hissedebilme,başkaları tarafından kabul edilebilme,insanlarla olumlu etkileşime girebilme ve sosyal kurallara uyum sağlayabilmede başarısız olan bireyin mutluluğundan şüphe edilebilir. Uyumlu sosyal davranışlar gösterebilmenin tek yönü sosyal ve kişisel olarak uyumlu ve mutlu olmak değildir.Ders başarısı da doğrudan doğruya sosyal uyumla ilişkilidir.Sınıf/Okul kurallarına uyum sağlayamayan,derste sürekli konuşan ve arkadaşlarıyla kavga eden ya da sorumluluk alamayan öğrencinin zeka derecesi ne kadar iyi olursa olsun derslerinde başarılı olabilmesi zor olacaktır. Bu nedenlerle de davranış değiştirme,yeni davranışlar kazandırabilme becerilerimiz ne kadar iyiyse öğrencilerimizin sosyal uyumları ve ders başarıları da o ölçüde iyi olacaktır.

3 Sorunlu Davranışları Azaltmak… /ELEŞTİRİ TUZAĞI: Olumsuz davranışları uyarmaktansa olumlu davranışları pekiştir!!! Sınıf içinde öğretmen çoğu kez vaktini olumsuz davranışlara müdahale etmekle geçirir. Olumsuz davranışlarla uğraşmaktan ziyade OLUMLU DAVRANIŞLARI ÖDÜLLENDİRMEK VE PEKİŞTİRMEK DAHA EKONOMİK GÖRÜLMEKTEDİR. Bir ARAŞTIRMA örneği: Öğretmen sınıfı 5 gruba böler ve tüm gurupların yerlerinde oturarak çalışmalarını ders sonuna kadar yapmalarını isterken öğretmen bir gurupla çalışmaya başlar.20 dakikalık bir gözlemle 10 ar saniyelik periyotlarla öğrencilerin yerinden kalkma ve öğretmenin “yerine otur!” yönergesinin sayısı iki gözlemci tarafından kaydedilir. ANCAK;kısaca olan şudur: “Yerine Otur!” yönergesi ne kadar artırılırsa Yerinden Kalkma davranışı o ölçüde artıyor.(yönerge sayısı defalarca artırılıp azaltılıyor)En sonunda da “yerine otur!” yönergesi yerine “Oturma Davranışının Ödüllendirilmesi” yoluna gidiliyor.SONUÇ olarak en az yerinden kalkma davranışı bu yaklaşımda ortaya çıkıyor. (Özyürek,M.Sınıfta Davranış Yönetimi.s.98) Bu bize şunu gösteriyor:OLUMLU DAVRANIŞLARI ÖDÜLLENDİRMEK DAHA ETKİLİ OLUYOR.MODEL OLMA ANLAMINDA VE ÖDÜLE ULAŞABİLME,İLGİ GÖRME,ONURE OLMA,BEĞENİLME,FARK EDİLME,KABUL EDİLME GİBİ İHTİYAÇLARINA DAHA FAZLA HİTAP ETMEKTEDİR.Bu yaklaşım sonucunda ödüle ulaşan öğrenci MODEL alınıyor ve aynı zamanda ÖDÜLE ULAŞMA isteği sonucu olumlu davranışları sergileme isteği artıyor. Bu yöntemde öğretmen ve öğrencinin arası bozulmuyor. Sinirler gerilmiyor,

4 ÖĞRETMENİN İLGİSİ Öğretmenin ilgisi öğrenciler için çok etkili bir motivasyon kaynağıdır! Ancak,öğretmen öğrenciye uygun olmayan davranışı sonrasında bu ilgisini gösterirse olumsuz davranışları pekiştirmiş olur.Öğretmen artık olumsuz davranışla mücadele edemez hale gelir. Uygun davranışların övülmesi,uygun olmayan davranışların görmezden gelinmesi ve öğretmenin yakın ilgisini uygun davranış gösteren öğrencilere yoğunlaştırması ve her olumlu davranışları(özellikle davranış sorunu olan öğrencilerin olumlu davranışlarını) ödüllendirmesi olumlu davranışları artıracaktır.

5 ÖĞRETMENİN ENERJİSİ VE UYANIKLIĞI
Problem davranışları ÖNLEME konusunda öğretmenin fiziksel ve zihinsel enerjisi ile birlikte dikkat,uyanıklık ve derse motivasyon derecesinin çok önemli olduğunu söyleyebiliriz. Turgut ÖZAKMAN edebiyat öğretmeni Fevziye Hanım’ı anlatıyor: “…ele avuca sığmaz sınıfımız yeniden bir arada.Daha ilk gün elebaşlarından biri,buluşmanın sevincini kursağımızda bırakıyor:Edebiyata Fevziye Hanım giriyor!!!Sınıfa bir sessizlik çöküyor.Öğretmenleri baştan çıkarmanın bir yolunu bulan kodaman öğrencilerin bile başları öne düştü.Nasıl bir öğretmen olmalı Fevziye Hanım?Bilenlere soruyoruz:saygıyla tanıyınca anlarsınız! diyorlar. Çok geçmeden hoca geldi:Dal gibi zayıf,esmer,gösterişsiz,sakin,cid di.Ne ağzından alev fışkırıyor,ne gözleri top namlusu gibi.Ders başladı…Yavaş yavaş bir şey farkettik:Hepimiz her an görüş alanı içerisindeyiz.Gözlerini fıldır fıldır döndürmüyor,sınıfta fırıldak gibi gezinmiyor,ikide bir apansız arkasını dönmüyor;sınıfın bütününe bakıyor.Her kımıldayışımızın fotoğrafını çekiyor sanki…” Sınıfa hakimiyet sürekli etkileşim ve enerji isteyen zor bir süreçtir.Sanırım Fevziye Hanım’ın yapabildiği bu idi.

6 PEKİŞTİRECİN PSİKOLOJİK DİNAMİKLERİ-1-
Pekiştireç,gösterilmesini istediğimiz bir davranışın sıklığını artırmak için bu davranışı gösteren kişiye verilen bir ödül(para-çikolata…vb),onun davranışı gösterirken işini yapmasını zorlaştıran olumsuz bir faktörün ortadan kaldırılması(gürültüyü kesme),bir onay,takdir sözcüğü(aferin-teşekkür ederim-çok güzel yaptın…vb),verilen bir simge ödül(yıldız takmak,”+” vermek…vb.) veya bu davranışı yapanı bir etkinlikle ödüllendirmek(tiyatroya götürmek,okul bahçesinde maç yapmasına izin vermek…vb.) tarzı yaklaşımların genel adıdır. Burada amaçlardan biri: Pekiştireçler sayesinde istediğimiz bir davranışın öğrenci için de istendik bir davranış haline gelmesini sağlanmaya çalışılır.

7 PEKİŞTİREÇİN PSİKOLOJİK DİNAMİKLERİ-2-
Ancak bir davranışın öğrenci tarafından istendik olabilmesi için öğrenciye bu davranış sonunda verilecek pekiştireçlerin ÖĞRENCİNİN BİR İHTİYACINI GİDERMESİ ÇOK ÖNEMLİDİR. Bu nedenle de öğrencilerin yapmaktan hoşlandıkları işleri,sosyal,psikolojik ve maddi ihtiyaçlarını bilmek hangi öğrenciyi nasıl motive edebiliriz?Neler o öğrenciler için birer pekiştireç olarak kullanılabilir? Sorularını cevaplayabilmemizi sağlar. Bu anlamda öğrencilerimizi çok yönlü tanıyabilmek ve onu diğerlerinden ayıran farklılıkları yakalayabilmek son derece önemlidir. Aynı üniforma altındaki renk cümbüşünü fark edebilirsek ve ona göre davranabilirsek öğrencilerimizin neye ihtiyacı olduğunu iyi belirleyebiliriz ve dolayısıyla onları nasıl ve neyle motive edebileceğimizi de iyi tayin edebiliriz.

8 PEKİŞTİREÇİN PSİKOLOJİK DİNAMİKLERİ-3-
Bu gerçekçi bir motivasyon aracı kullanmamızı sağlayacaktır. Öğrenci için de pekiştireç verdiğimiz davranışlar(Ör: “ödevini yapma davranışı”)öğrenci için gerçektende istendik bir davranış olacaktır.Çünkü bu davranışı yaptığında bir yönden bir ihtiyacını giderebilecektir. !!! Bahsedilen süreç aslında öğrencilerin ihtiyaçlarını karşılayabilecekleri bir ALIŞVERİŞ MERKEZİNE benzetilebilir.Satıcı (Öğretmen) müşterisinin neye ihtiyaç duyduğunu iyi tespit edebilmişse ona satış yapabilecektir.Kullandığı teknikler ise DAVRANIŞÇI KURAMA DAYALI DAVRANIŞ DEĞİŞTİRME TEKNİKLERİNDEN BİRKAÇI OLACAKTIR VE BUNUN ÖĞRETMENE BİR MALİYETİ DE YOKTUR.

9 PEKİŞTİREÇİN PSİKOLOJİK DİNAMİKLERİ-4-
Pekiştireçler olumlu davranışların sonunda verildiği için ve bir ödül,övgü ve ilgi ifadesi olduğu için öğretmenle öğrenci arasında yakınlaşmayı sağlar. Öğrenci,öğretmeni tarafından kabul edildiğini,onaylandığını ve sevildiğini hisseder.Bu duygularla öğrenci öğretmenine daha itaatkar ve uyumlu davranışlar sergilemeye çalışır. Olumlu davranışlara odaklanıldığı için öğrencilerde “BAŞARI DUYGUSU VE BAŞARABİLECEĞİNE DAİR İNANÇ” gelişir.(akademik konularda verilen pekiştireçler için bir örnek:sınavdan 2 alan öğrencinin doğru cevapladığı sorular için övgü alması ve gelecekte başarılı olabileceğine dair inancın kendisine vurgulanması)Bu duygular öğrencinin daha başarılı olması için adım atma/girişimde bulunmasını sağlar.

10 NELER PEKİŞTİREÇ OLABİLİR?
Öğretmenin İlgisi (bahsedilmişti) Sosyal Pekiştireçler: Sözsüz İfadeler:gülümseme,alkışlama,baş ile onaylama,göz kırpma…vb Sosyal Yakınlık:Öğretmen masasının yakınına oturtmak,öğretmenle birlikte sınıf panosunu yerleştirmek,yemekte öğretmenle yan yana oturmak…vb Ayrıcalık Tanımak:Bahçede oynamasına izin vermek,sınıf defterini okul idaresine götürmek,Ödevini yapmış bir öğrenciye sınıf içinde serbest çalışma imkanı vermek(diğerleri ödevini tamamlarken…vb) Övgü Sözleri:”Aferin,Ne kadar güzel!Bunu sen mi yaptın!Çok iyi bir iş…vb” Etkinlik Pekiştireçleri: Şarkı söylemek,yap-boz oynamak,şiir okumak,bahçede top oynamasına izin vermek,tiyatroya götürmek,bir sosyal etkinliğe katılmasına izin vermek…vb Nesne Pekiştireçleri: Oyuncak ya da araç-gereç materyaller. Sembol Pekiştireçler: Kendi başına anlamı olmayan ama başka pekiştireçlere dönüştürülebilen sembollerdir;Para,gazete kuponları,yıldızlar,jeton,boncuk vb. Birincil Pekiştireçler: Temel fizyolojik ihtiyaçları karşılamaya dönük pekiştireçlerdir (yiyecek,içecek,barınma,uyku …vb)Ancak kısa süreli kullanılmalı ve aşırı doyurulmamalıdır.Ör:sürekli çikolata ödülü bir süre sonra doygunluğa yol açar ve pekiştireç özelliğini kaybeder.Karnı aç olan küçük yaşta bir çocuk için uygulanan eğitim bir işkenceye dönüşebilir(“eğer ödevini bitirirsen yemeğini yiyebilirsin” gibi bir uygulamaya gidilmiş ise)

11 DAVRANIŞ KAZANDIRMADA PEKİŞTİREÇ KULLANIMINDA DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN NOKTALAR(1) ! ! !
Pekiştirme sadece UYGUN davranışlar gösterildiğinde yapılmalıdır! Uygun davranışın HEMEN ARDINDAN yapılmalıdır! Uygun davranışın ilk gerçekleştirildiği ve ya istenilen sıklıkta gerçekleştirilmediği durumlarda SÜREKLİ PEKİŞTİRME YAPILMALIDIR. (örneğin ilk kez ödevini yapan ya da ödevlerini bir yapıp bir yapmayan öğrencilerin ödev yapma davranışı her gerçekleştirildiğinde ödüllendirilmelidir) Ancak düzenli ödev yapan bir öğrencinin ödev yapma davranışının sürekli olarak ödüllendirilmesine gerek yoktur.Daha nadir (ör:haftada-ayda bir pekiştirme) Sürekli olarak tek bir tür pekiştireç kullanmak etkisini kısa sürede yitirir.Bu nedenle de ÇEŞİTLİ TÜRDE PEKİŞTİREÇLER kullanılmalıdır!

12 DAVRANIŞ KAZANDIRMADA PEKİŞTİREÇ KULLANIMINDA DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN NOKTALAR(2) ! ! !
Pekiştireçler basmakalıp bir şekilde sürekli yapılmamalıdır.PEKİŞTİREÇ TARİFELERİ kullanılmalıdır!(açıklanacak) Kullanılacak pekiştireçler uygulayıcı tarafından KOLAY BULUNABİLİR VE KULLANIMI KOLAY olmalıdır! Pekiştireç öğrencinin YAŞINA-CİNSİNE-KİŞİLİK ÖZELLİKLERİNE-İLGİLERİNE VE ÖZELLİKLE DE İHTİYAÇLARINA UYGUN OLMALIDIR. Aksi halde pekiştireç özelliği taşımaz! Pekiştireç DOYGUNLUK SAĞLAMAMALIDIR. Aksi halde öğrenci için pekiştireç özelliğini yitirir( sürekli olarak çikolata ile ödüllendirilen öğrenci artık çikolataya doyabilir ve artık çikolata ulaşılmak istenen bir ödül/ihtiyaç olamktan çıkar)

13 NEDEN PEKİŞTİREÇ TARİFELERİ KULLANMAK GEREKİR?
Verilen pekiştirecin doyum sağlayarak PEKİŞTİREÇ ÖZELLİĞİNİ YİTİRMEMESİ İÇİN! Öğreniyi SÜREKLİ İSTEKLİ HALDE TUTMAK,HAZIR HALDE TUTMAK (çalışır ilgili ve kurallara uygun davranan bir halde)! ZAMANDAN TASARRUF YAPMAK İÇİN! (Sürekli olarak her davranışı pekiştirmek yerine aynı davranışı belirli zaman dilimlerinde ve/veya belirli sayıda istenilen davranış öğrenci tarafından gerçekleştirildiğinde pekiştirmek

14 PEKİŞTİREÇ TARİFELERİ-1-
SÜREKLİ PEKİŞTİRME: Davranışın her oluşmasında pekiştirilmesi.Özellikle istenilen davranışı ilk kez gerçekleştirmesinden itibaren davranışta istikrar oluşana kadar her yapıldığında pekiştirilmesi.(ÖR;Ödevini şimdiye kadar hiç yapmamış bir öğrenci ödevini düzenli yapar bir hale gelene kadar her ödev yapma davranışı ödüllendirilebilir) Ya da istikrar gerektiren ancak öğrenci tarafından arada bir yapılan davranışın her gerçekleştiğinde pekiştirilmesi.(ÖR; Eve bazen zamanında gelen bir öğrenci eve düzenli olarak vaktinde gelme davranışı gösterene kadar her erken geldiğinde ödüllendirilebilir) Not:Davranışı kazanmış olan öğrenciler için uygulanmamalıdır. ARALIKLI PEKİŞTİRME ORANLI PEKİŞTİRME: 1-SABİR ORANLI PEKİŞTİRME: Öğrenci her 5 ödev yapma davranışından sonra bu davranış pekiştirilir. 2-DEĞİŞKEN ORANLI PEKİŞTİRME; “Lütfen” deme davranışı ilk 5 davranıştan her hangi birinde,sonraki 5 davranıştan herhangi birinde pekiştirilebilir. Ya da ilk 5 davranıştan sonra pekiştirilir daha sonraki 3 davranıştan sonra,sonrasında 10 davranıştan sonra,yani kaç davranıştan sonra ödüllendirileceği belli olmamaktadır. AVANTAJLARI: Öğrenci ödülü/pekiştireci kaç davranış sonunda alıcağını bilmemekte,ancak uygun davranışı gösterdiği sürece mutlaka ödülü alacağını bilmekte ve ödüle ulaşabilmek için sürekli olarak istenilen davranışı göstermeye çalışacaktır.Bu yönüyle çok etkilidir.

15 PEKİŞTİREÇ TARİFELERİ-2-
SÜRELİ (ZAMANA DAYALI) PEKİŞTİRME: 1-Sabit Zaman Aralıklı Pekiştirme: ÖR; “Yerinde Oturma Davranışı” 5 dakika yerinde sessizce oturursa pekiştireç kazanır.Sonrasında her 5 dakikalık yerinde sessizce oturma davranışına pekiştireç verilir.ÖR,Öğrenci bir ay boyunca ödevlerini istendik yaparsa pekiştireç alır.Ödevlerini yaparsa her ay sonunda pekiştireç verilir. 2-Değişken Zaman Aralıklı Pekiştirme: ÖR,İki türlü uygulanabilir.15 dakikalık dilim içinde öğrenciye bazen 15 dakikanın 1. dakikasında bazen 7. dakikasında bazen ise 15. dakikada pekiştireç verilir.Ör:9. dk-17.dk-35. dk. Başka bir uygulaması ise şöyle olabilir.Öğrenci derse bir hafta devam ettiğinde,daha sonra 3 gün daha sonra 2 hafra belki de ilerde 1 ay devamlılık yaptığında davranış pekiştirilir. AVANTAJLARI: Öğrenci ödülü/pekiştireci zaman alıcağını bilmemekte,ancak uygun davranışı gösterdiği sürece mutlaka ödülü alacağını bilmekte ve ödüle ulaşabilmek için sürekli olarak istenilen davranışı göstermeye çalışacaktır.Bu yönüyle çok etkilidir. ***Ayrıca öğrencinin davranışı yapma süresi uzatılmak istendiğinde çok etkili olmaktadır.Ör;sınıfta sessize oturma davranışı (hareketli veya sürekli konuşan bir öğrenci için çok etkiki olabilir)

16 MODEL OLMAK - ETKİLİ BİR DAVRANIŞ KAZANDIRMA YÖNTEMİ
Model Olma Ve Motivasyon: Sanırım resimlerdeki manzaralara benzer pek çok davranışa şahit olmuşuzdur. Tüm insanlar için geçerli olmak üzere özellikle ilk çocukluk ve ergenlik dönemlerinde model alma baskın bir davranıştır.Çocuklarımızın ve gençlerimizin yapmalarını istediğimiz davranışları “sadece kendimizin yapması” bile başlı başına bir motivasyon sağlayıcı etken olarak karşımıza çıkmaktadır.Derse-okula-ders başarısıyla gelen kariyere olan doğal kişisel tutumlarımız ve kitap okuma alışkanlığımız,kibarlığımız,düzenli oluşumuz…vs.kabaca bizim nasıl model olduğumuzu göstermektedir.

17 PUANLAMA SİSTEMİ ÖZELLİKLERİ: Davranış problemi olan bir çocuğa problemli davranışını bırakıp,olumlu davranışlar kazanmasını sağlamada çok etkilidir. Çocuk parça başı ya da maaş karşılığı çalıştırılır.Yaptığı iş ise sadece olumsuz davranış sergilememek ve/veya olumlu davranış sergilemektir.ÖR:bir hafta küfür etmediğinde 50 Puan kazanır. Çocuk olumlu davranışları ile belli bir sürede daha önce belirlenmiş bir puan alır. Bu puanlar daha önceden belirlenmiş bir toplam puana ulaştığında çocuk ödülünü alır. Bu uygulama için basit bir olumlu/istenen ve olumsuz/istenmeyen davranışlar tablosu hazırlanır. İlk haftalarda olumlu davranış listesi ve çocuğun bu davranışları gösterdiğinde elde edeceği puanlar listesi hazırlanır.Böylece çocuk bu faaliyette ilk etapta hep kazanacaktır.Uygulama da öğrenci için zevkli ve istendik bir hale gelecektir. Sonraki zamanlarda ise öğrenci için yapmaması gereken davranışlar listesi de hazırlanır ve öğrenci bu davranışları gösterdiğinde kazandığı puanlar geri alınarak öğrenci için olumsuz davranış sonrası yaptırım uygulanır. Bu sistem en fazla 3-12 yaşlarda etkilidir.Sonraki yaşlar için biraz çocuksu kaçabilir. ÖRNEK PUANLAMA SİSTEMİ DAVRANIŞ PROBLEMİ:”Sınıfta konuşarak,dersin akışını bozmak.İlgisiz konulardan konuşarak arkadaşlarının dikkatini dağıtmak,hırçınlık yapmak,arkadaşlarına sataşmak,küfür etmek.” Tabloya göstermesi beklenen olumlu davranışlar yazılabileceği gibi göstermemesi gereken olumsuz davranışlar da yazılabilir.Sonuçta hepsi de olumlu davranış niteliğindedir.(örneğin gürültü yapmamak ve kibar konuşmak gibi)

18 BU TABLO BASİTÇE ÖRNEK OLARAK HAZIRLANMIŞTIR
TOPLAM ÖDÜL PUANI: 500 ÖDÜL: (500 PUANA ULAŞTIĞINDA) OKULUN ÇANAKKALE GEZİSİNE KATILMAK/BİR HEDİYE KAZANMAK ? /DAVRANIŞ NOTUNU ARTIRMAK/OKUL İÇİ BİR ETKİNLİĞE KATILMAK İÇİN HAK KAZANMAK/…VS (okulda öğrencinin yapmaktan hoşlandığı bir etkinliğe girmesini sağlamak ya da bunun dışında ailesi ile işbirliği yaparak maddi ödül almasını sağlamak,SİNEMAYA GİTMEK…VS.) Sınıfta sessizce 20 dakika oturmak 10 puan Sınıfta bir ders boyunca(40 dk) sessizce oturmak. 20 puan Bir hafta boyunca küfür etmemek,kaba söz söylememek 60 puan Bir hafta boyunca arkadaşlarıyla sataşmamak/kavga etmemek Bir ders boyunca öğretmenin sorularına cevap vermek ya da konuyla ilgili soru sormak dışında sınıf içinde öğretmenin konuştuğu konu dışında konuşmamak Bir gün boyunca arkadaşları ve öğretmeniyle selamlaşmak ve onlarla güzel uygun ses tonu ile konuşmak/kibar konuşmak (ölçütlerinin ne olduğu gerekirse örneklerle öğrenciye açıklanmalıdır) 40 puan BU TABLO BASİTÇE ÖRNEK OLARAK HAZIRLANMIŞTIR

19 AÇIKLAMALAR Not : Bu davranışlar olumlu davranışlardır.1 AY süreyle bu puanlama sistemi ile öğrenciye bu uygulama sevdirilir. Çünkü öğrenci burada sürekli ödül kazanır ceza almaz sade olumsuz davranışlar için uyarı ve açıklamalar yapılır.Kendisinden ne beklendiği ne elde edeceği ne zaman hangi puana ulaşınca elde edeceği öğrenciye iyi açıklanmalı ve bu tablonun aynısı öğrenciye de verilmelidir. Uygulama eğer öngörülen sürede istendik düzeyde başarılı olamaz ve öğrenci olumsuz davranışları tam olarak terk etmez ya da olumlu davranışları yeterince göstermez ise bu sefer OLUMSUZ DAVRANIŞLARDAN PUANLARIN KESİLDİĞİ YAPTIRIM SÜRECİNE GEÇİLEBİLİR. Bu süreç de öğrenci iyi davranışları için ödül kötü davranışlar için ödülün geri alınmasını yaşar.Böylece bir tercih yapmak zorunda kalacak ve çoğu kez olduğu gibi ÖDÜLÜ seçecektir.

20 OLUMLU & OLUMSUZ PEKİŞTİREÇ
OLUMLU PEKİŞTİREÇ Pekiştireç davranışın sıklığını artırmak için davranışı gösteren için hoş olan bir uyarıcıdır.Basitçe sınıfta derste anlatılanları dikkatle not alan öğrenciye öğretmeninin dediği “aferin” çocuğun not alma davranışını pekiştirir.Çünkü aferin kelimesi gurur okşayıcıdır.Çocuk bu tip sözleri duyabilmek ve sosyal ortamda onure edilebilmek için ders aktiviteleri ve gereklerini yerine getirmek için daha istekli ve motive olur. Burada yapılan “ORTAMA HOŞA GİDEN BİR UYARICI KOYARAK DAVRANIŞIN PEKİŞMESİNİ SAĞLAMAKTIR” işte buna OLUMLU PEKİŞTİRME ,söylenen aferin sözüne de OLUMLU PEKİŞTİREÇ DİYORUZ.

21 OLUMSUZ PEKİŞTİREÇ Bir davranışın pekişmesi için ortama her zaman hoşa giden bir uyarıcı koymak gerekmez,bazen de istenilen davranışın gösterildiği sırada bu davranışın yapılmasını olumsuz yönde etkileyen “NAHOŞ” bir uyarıcının da ORTAMDAN KALDIRILMASI “HOŞA GİDEN BİR DURUM OLUŞTURUR VE DAVRANIŞIN YAPILMASINI KOLAYLAŞTIRIR” Örneğin evde ders çalışma davranışı düzenli olmayan Ayşe ders çalışmaya başladığında babasının şöyle söylemesi ve davranması “OLUMSUZ PEKİŞTİREÇTİR.” :-”Ayşe ders mi çalışıyordun? Fark etmemişim.Seni rahatsız etmesin televizyonu kapatayım.” demesi ve televizyonu kapatarak sessizce başka işlerle uğraşması. Davranışın yapılmasını kolaylaştıran bu tür davranışlar ve söylemler kişiye şu mesajları da verir : Seni önemsiyoruz,sana ve yaptığın işe önem veriyor,saygı duyuyoruz.Bu iş gerçektende senin için çok önemli bu nedenle senin işini kolaylaştıracak şeyleri yapmaya hazırız…vs. NAHOŞ UYARICILARIN ORTADAN KALDIRILMASI KİŞİNİN DAVRANIŞI DAHA RAHAT YAPABİLMESİNİ SAĞLAR,AYRICA DUYGUSAL OLARAK BELİRTİLEN MESAJLARI VERMESİ NEDENİYLE DE GÖSTERİLEN DAVRANIŞIN SIKLIĞININ ARTMASINI SAĞLAR YANİ PEKİŞTİREÇ GÖREVİ GÖRÜR. ÖR:Bahçeden meyve çalarkan yakalanan bir çocuk için ortamdaki nahoş uyarıcılar şunlar olabilir:-Polise götürülmek-Anne-Babasına söylenmesi-Dayak yemesi…Ancak Çocuğu yakalayan kişi bu nahoş durumları(riskleri ortadan kaldırarak) çocuğa iyi davranır ve İZİN İSTEME davranışının önemiyle ilgili bir konuşma yaparak çocuğa:-”Eğer benden meyve istersen,ağaçta olduğu sürece sana meyve veririm.Ancak böyle gizlice almaya çalışırsan seni polise vermek zorunda kalırım.” Bu örnekte adamın yaptığı çocuk için nahoş olan polise götürülmesi-anne-babasına söylenmesi-dayak yeme uyarıcılarını ortadan kaldırmaktır.Bu davranış iyi bir psikolojik etki yaratır.Aynı zamanda adam izin isteyerek meyve yiyebileceğini de söyleyerek çocuk için çalma davranışı yerine alternatif davranış da oluşturmuştur.Böylece OLUMSUZ PEKİŞTİREÇ ve OLUMLU PEKİŞTİREÇ süreçleri birlikte kullanılmıştır.

22 DEVAMI… ÖR:Bahçeden meyve çalarkan yakalanan bir çocuk için ortamdaki nahoş uyarıcılar şunlar olabilir:-Polise götürülmek-Anne-Babasına söylenmesi-Dayak yemesi…Ancak Çocuğu yakalayan kişi bu nahoş durumları(riskleri ortadan kaldırarak) çocuğa iyi davranır ve İZİN İSTEME davranışının önemiyle ilgili bir konuşma yaparak çocuğa:-”Eğer benden meyve istersen,ağaçta olduğu sürece sana meyve veririm.Ancak böyle gizlice almaya çalışırsan seni polise vermek zorunda kalırım.” Bu örnekte adamın yaptığı çocuk için nahoş olan polise götürülmesi-anne-babasına söylenmesi-dayak yeme uyarıcılarını ortadan kaldırmaktır.Bu davranış iyi bir psikolojik etki yaratır.Aynı zamanda adam izin isteyerek meyve yiyebileceğini de söyleyerek çocuk için çalma davranışı yerine alternatif davranış da oluşturmuştur.Böylece OLUMSUZ PEKİŞTİREÇ ve OLUMLU PEKİŞTİREÇ süreçleri birlikte kullanılmıştır. Olumsuz durumları ortadan kaldırmak bazen ödül bazen de kolaylaştırıcı niteliktedir ve davranışın sıklığını artırır.Ama ne olursa olsun güven duygusu verdiği ve kişilerarası ilişkileri güçlendirdiği de unutulmamalıdır.

23 AYRIMLI PEKİŞTİRME Pek çok olumsu davranış olumlu davranışla birlikte gösterilebilmektedir. Ör: Öğretmenden söz isterken sadece parmak kaldırması istenen öğrenciler bağırarak ve aynı zamanda parmak kaldırarak söz isterlerse öğretmenin sadece sessizce parmak kaldıran öğrenciye söz vermesi ayrımlı pekiştirmedir.Ancak bu davranışın öğretmen tarafından tutarlı ve kararlı bir biçimde uygulanması gerekir.Bir kez kural ihlal edildiğinde diğer öğrenciler için adaletsizlik ve eşitsizlik anlamı oluşabilir. Kısacası öğrencilerden istediğimiz olumlu davranışlar eğer olumsuz davranışlarla birlikte aynı anda gösteriliyorsa olumlu davranışları pekiştirmememiz,olumsuz davranışı ortadan kaldırmak amacıyla iyi bir yöntemdir.Ancak bu davranışımızın gerekçesini iyi açıklamazsak olumlu davranışları da baltalamış oluruz.

24 PREMACK İLKESİ/BÜYÜKANNE KURALI
Çok etkili bir anlaşma-uzlaşma mekanizmasıdır. ÖR:Anne çocuğunun ders çalışmasını,çocuk ise dışarıda arkadaşlarıyla top oynamayı istemektedir.Anne çocuğa şöyle der:-”Dersini bitirirsen dışarıda oynayabilirsin.” X’i yaparsan Y’yi de yapabilirsin(yapmana izin veririm. İyi bir psikolojik anlaşma sürecidir.Ancak bu yöntemin çok sık kullanıldığı görülmektedir.Çok sık kullanıldığında çocuk tarafından “koşullu sevgi ve ilgi mesajı verebilir ve çocuk kendi isteklerinin sürekli ikinci plana atıldığını düşünerek otoriteye antipatik tutum sergileyebilir.”Bu durum inatçılık da doğurabilir.Çok sık kullanıldığında ilişkilerin mekanikleşmesine yol açar. Bu nedenlerle diğer yöntemlerle birlikte dengeli kullanılmalı ve çok uzun süre aynı davranış için kullanılmamalıdır..

25 OLUMSUZ DAVRANIŞLARIN AZALTILMASI
Olumlu davranışları artması ve süreklilik kazanması için pekiştirirken olumsuz davranışları azaltmak ve ortadan kaldırmak için bazı yaklaşımlar sergileyebiliriz.Bu kapsamda bazı süreçlerden bahsetmek yararlı olabilir: -MOLA -SÖNME -TEPKİNİN BEDELİ -DÜZELTME/ONARMA -CEZA

26 MOLA Davranış problemi gösteren öğrencinin pekiştireç ortamından uzaklaştırmak,ya da pekiştireçlerin öğrenciden uzaklaştırılmasıdır.Çocuk yaptığı davranış sonucunda kendisi için cazip olan ortamdan geçici olarak uzaklaştırdığında psikolojik bir ceza almış olacaktır. Ör;bir tiyatro çalışmasında kuralsız davranan ve çalışmanın akışını bozan bir öğrencinin kenarda bir süreliğine bekletilmesi…Çocuk için kenarda beklemek can sıkıcıdır.Ayrıca bir tür ceza da almıştır.Kendisini belirli oranda kötü hissedecektir. Uygulamada Dikkat Edilecek Noktalar: Öğrenci için etkinlik alanının mola alanından daha cazip olması gerekir.Aksi halde mola verilen alan öğrenci için bir ödül haline bile gelebilir.Örneğin bir etkinlik/ders çalışmasında gurup/sınıf dışına çıkarılan(kanunen yasaktır,ancak anlatılmak isteneni örneklemek amacıyla verilmiştir) içedönük,yalnızlıktan ve sessizlikten hoşlanan bir çocuk için bu uygulama bir ödül olabilir.Yine mola alanında başka çocuklar veya eğlenceli olabilecek uğraşlar,materyaller var ise çocuk için yine bir ödül haline dönüşebilmektedir.

27 Devam… Uygulamada Dikkat Edilecek Noktalar:
Uygulama,etkisiz olmuş ise terk edilmelidir.(Israrcı olmak öğrenciyi zedeleyebilir ve öğretmen hakkında güçlü olumsuz düşünceler oluşturabileceği gibi öğrencinin örselenmesine de yol açabilir.Bu durum ciddi psikolojik gerilimler ve çatışmalar doğurabilir.) Uygunsuz davranan öğrenci etkinlik alanından uzaklaştırıldığında eğer öğretmen psikolojik bir rahatlama hissediyorsa veya çocuktan kurtulma aracı olarak mola tekniği kullanılıyorsa bu durum öğretmen tarafından suiistimal ediliyor demektir.Yani öğretmen için ortamdaki nahoş bir uyarıcı olan öğrenci ortamdan alınıyor ve öğretmenin ders anlatma davranışı pekişiyorsa durum öğretmen için olumsuz bir pekiştireç olacaktır.Bu durumda öğrenci öğretmen için nahoş bir uyarıcı olmuştur.Bu nedenle de öğretmen kendi duygularını dikkatli gözlemlemelidir ki bu durum pek pedagojik değildir. Mola süresi çok uzatılmamalıdır.(engelli bireyler için 1-3 dk. Normal bireyler için belki 5-10 dk) Mola uygulaması özellikle saldırgan,hareketli veya dışa dönük sosyal çocuklar için daha etkilidir.İçedönük,sessizliği ve yalnız kalmaktan hoşlanan hatta asosyal çocuklar için kullanılmamalıdır.Çünkü bu çocuklar ortamdan uzaklaştırılıp geçicide olsa yalnız bırakıldığında bu uygulama hoşlarına bile gidebilir ve bu nedenle de mola uygulamasına neden olan olumsuz davranışı öğretmen kendi eliyle pekiştirmiş bile olabilir.

28 MOLANIN DEZAVANTAJLARI
Devamı… Öğrenci eğitim ortamından uzaklaştırılmadan da mola uygulaması yapılabilir! Burada çocuk etkinliğe dahil edilmez ya da pekiştireç ya da diğer tepkiler kısa süreliğine çocuğa verilmez.Bu daha az gerilim yaratan bir uygulama olacaktır. Olumlu pekiştirme ile bir arada kullanılmalıdır.(Olumlu davranış ödüllendirilmeli ve böylece neyin beklendiği öğrenciler tarafından anlaşılmalıdır.) MOLANIN DEZAVANTAJLARI Çocuğun eğitim ortamından uzaklaştırması seçildiğinde akademik performansa olumsuz etki edecektir. Öğretmenin suiistimaline açıktır. Mola süresi uzatıldığında zedeleyici ve akademik olarak da geriletici olacaktır. Olumlu pekiştireçlerle (yani olumsuz davranışın tersi olan olumlu davranışlar pekiştirilmez ise anlamsız olabilir)

29 SÖNME Davranış görmezden gelinir,böylece davranışın ilgi çekiciliği öğrenci için ortadan kalkar yani öğrenci gösterdiği olumsuz davranışa herhangi bir tepki alamaz.Böylece davranışı işlevselliğini yitirir. Öğrenciyle ilgilenilmemesi öğrenci için bir nevi ceza mahiyeti de içerir.Kendisiyle ilgilenilmediğini gördüğünde ve bu ilgisizliğin sadece olumsuz davranışı sonrasında olduğunu gördüğünde,öğrenci davranışı nedeniyle bir antipati topladığını ve bir nevi kısa bir süre de olsa dışlandığını anlayacak ve güçlü bir psikolojik baskı görmüş de olacaktır.Bu uygulama gerektiğinde tutarlı bir biçimde uygulanırsa olumsuz davranışı gösteren öğrenci için son derece caydırıcı olacaktır.

30 SÖNME UYGULAMASIBDA DİKKAT EDİLECEK NOKTALAR!
Olumsuz davranışı izleyen tüm pekiştireçler geri çekilir(Ör;öğretmenin sınıfta konuşan öğrenciyi sözlü olarak uyarması öğrenci tarafından ilgi çekme aracı olarak görülebilir.Öğretmen bu öğrenciye tepki vermez,ilgilenmez.Diğer öğrencilerin de bu konuda desteğinin alınması çok önemlidir.Diğer öğrenciler de bu öğrenciye olumsuz davranış dönemlerinde tepkisiz ve ilgisiz davranmalıdır.Bunun için öğretmenin diğer öğrencileri yanına çekmesi son derece önemlidir. Tutarlılık: Davranış her yapıldığında davranışla birlikte öğrencinin “kendi varlığı” da görmezden gelinir.(zaten burada sönmeyi caydırıcı yapan durum öğrencinin “varlığının” yok sayılmasıdır.Bu güçlü bir psikolojik cezadır.) Sönme uygulaması sırasında öğrencinin gösterdiği tüm olumlu davranışlardan sonra öğrenciyle diyalog kurulur ve pekiştireçler verilerek kendisine sadece olumlu davranışları sonrasında ilgi gösterileceği gösterilir. Eğitimci tüm ilgi ve dikkatinin olumlu davranışlar üzerinde olduğunu göstermelidir.

31 TEPKİNİN BEDELİ Olumsuz davranışın ardından daha öne öğrencinin elde etmiş olduğu ödüllerin geri alınmasıdır. Örnekler: Yıldızın geri alınması Bahçede oynama izninin kaldırılması Oyuncakların geri alınması Sınıf başkanlığının elinden alınması Sınıf defterini imzalatmaya göndermeme. Etkili bir yöntemdir.Etki süresi genellikle uzundur.Olumsuz davranışın hemen ardından “açıklamalı ve gerekçeli” olarak daha önce öğrenciye verilen ödüller geri alınır.

32 DÜZELTME/ONARMA Öğrenciye yaptığı hata düzelttirilir.Ör;Yere çöp atan öğrenciye attığı çöp aldırılarak çöp kutusuna attırılır.Bu uygulama öğrenci için caydırıcı niteliktedir.Aynı zamanda da adaletli bir uygulama olduğu için kullanışlıdır. İki Çeşit Uygulama Yapılabilir: 1-Öğrenciye yaptığı hata düzelttirilir;Öğrencinin sadece attığı çöp çöp tenekesine attırılır. 2-Öğrenciye yaptığı hatayla ilgili olan başka hatalar da düzelttirilir.ÖR;Bahçede yere çöp atan bir öğrenciye attığı çöple birlikte başkalarının daha önceden atmış olduğu diğer çöple de çöp tenekesine attırılır.(ancak bu uygulama yapılırken aynı ortamda başka çocuklar da bulunuyorsa öğrencimiz neden diğer çocukların attığı çöpler de bana toplattırılıyor diye düşünebilir ve rencide olabilir. Bu doğal olarak adaletsiz bir görünüm verir. Not:Düzeltme yaklaşımında başka türlü bir uygulama ise örneğin duvarı çizen bir çocuğa boya ve kağıt vererek çizme davranışının uygun olan şekli yaptırılarak bu davranış güdüsü düzgün ve kabul edilebilir şekliyle tatmin edilebilir.Böylece çocuk bu davranışı uygun platformlarda yapmayı da öğrenebilir.

33 CEZA ! ! ! Ceza uygulamalarında kişilerarası ilişkiler olumsuz yönde etkilenir.Ayrıca öğrencinin duygusal durumu örselendiği ve sosyal ortamda rencide olduğu için öğretmenine karşı olumsuz duygular besleyecek,öğretmen ve öğrenci arasında uçurumlar oluşmasına neden olabilecektir. Dikkat!... Otoritenin hakareti,fiziksel şiddet uygulaması pek çok durumda kabul edilmekte ve sineye çekilmekte hatta insanlar bunu hak ettiklerini bile(eğer hatalıysa) düşünebilmektedirler.(Aslında içten içe yaşanan şey kızgınlık ve öfkedir.)Bu davranışların sonrasında otorite yine kendi inisiyatifine almış olduğu kabul edici yaklaşımını gösterdiğinde maalesef bir gün önce hakarete uğramış kişi sanki hiçbir şey olmamış gibi çaresizlikle bu yaklaşıma son derece olumlu yaklaşımla karşılık vermektedirler.Özellikle çocuklar ve gençler gerçeği değerlendirmede güçlük yaşadıkları ve kendilerini ve değerlerini iyi tanımadıkları ve yine karşı koyma gücünü ve cesaretini kendilerinde bulamadıkları için şiddet ve hakarete büyüklerden daha fazla çaresizce katlanmaktadırlar.

34 Devamı… ÖRNEK; Öğretmen öğrencisine “aptal !” der.Öğrenci bu söz karşısında kızgınlık ve öfke,aşağılanmışlık..gibi olumsuz duygular hisseder.Ertesi gün öğretmen aynı öğrenciyi yanına çağırır ve öğrenciye olumlu bir yaklaşım sergiler ve öğrenci de olumlu bir şekilde onunla diyaloga girer.Ancak öğretmen aynı sözü bir öğretmen arkadaşına söylemiş olsa yetişkin olan arkadaşı bu sözü asla kabul etmeyecektir ve hatta belki karşılık verecek belki de bir daha onunla konuşmayacaktır.Burada öğrenci ile yetişkin öğretmen “aptal” sözü karşısında aynı duyguları hissederler fakat tepki konusunda öğrenci çaresiz ve güçsüzdür.Çoğunlukla inisiyatif kullanamaz ve kişisel tercih ve tepki oluşturamaz. Bu nedenle de fiziksel şiddet içeren davranışlar ve sözel şiddet içeren aşağılamaya dönük incitmeye dönük gurur kırıcı davranışlarımız karşısında öğrencilerimizin tepkisizliğini (GÜÇSÜZLÜĞÜNÜ) yanlış değerlendirmemeliyiz.Hatta yetişkinlerin bu durumu suiistimal etmemesi daha İNSANCIL VE ADALETLİ olacaktır.

35 CEZA UYGULAMASININ DEZAVANTAJLARI
Ceza olumlu iletişim kurma fırsatlarını engeller. Ceza güçlünün haklı olduğu imajını verir. Ceza çocukta öğretmene karşı olumsuz duygular oluşturarak öğretmenin “Sözü dinlenilebilirliğini” azaltır. Ceza DAVRANIŞI AZALTMAZ sadece geçici bir süreliğine(çoğu zaman olayın olduğu birkaç saat ya da birkaç günlüğüne) olumsuz davranışın sergilenmesini zorunlu olarak engeller. Ceza uygulamasından sonra öğrenci neyi niçin yapmaması ya da yapması gerektiğini tam olarak anlayamaz.Çünkü bu açıklamalar kendisine ya yapılmaz (otoritenin kızgınlığı nedeniyle) ya da yapılsa bile ceza gördüğü anda bu nasihatleri içinde bulunduğu durumda iyi değerlendiremez.Çünkü mevcut durumda egemen olan ve odaklanılan şey cezanın kendisi ve hissedilen ise utanç-kızgınlık ve öfkedir. !

36 Devamı… Ceza uygulamasında öğrenci fazlaca olumsuz duygular yaşar ve bu tip durumlarda insan beyni öğrenme faaliyetlerine büyük oranda kapalıdır.Yani kısaca öğrenme süreçleri işlemez.Böylece çok önemli amaçlarımızdan biri olan öğrenmenin gerçekleşmesi de güçleşmektedir. Ceza öğrencinin öğretmene yönelik bakış açısını olumsuza çevirir.Öğretmen o öğrenci için artık dinlenir ve sevilir bir kişi değildir.Bu yönüyle de öğrenme-öğretme faaliyetleri daha az amacına ulaşacaktır. Ceza uygulaması öğrencinin korku be zorlamayla olumsuz davranışı göstermesini engeller ya da olumlu davranışı zorla yapmasını sağlar ancak bu kalıcı bir davranış değişikliği olmamaktadır.Çünkü kişinin isteyerek yaptığı bir davranış değildir.Dolayısıyla da bu davranış kalıcılık kazanmaz ve içselleştirilmez. Ceza eğer haksız yere verilmişse “adaletsizlik ve haksızlığa uğramışlık” duygusu uyandırır.Bu son derece güçlü bir duygudur ve öğretmenle iletişimi kökten sarsar.Eğer öğrenci hata yapmış ve ceza görmüş ise onca hata yapan öğrenci arasından cezalandırılmak için kendisi seçilmiştir yani “öğretmen ona takmıştır.” SON SÖZ:-”ÖĞRETMENİN VURDUĞU YER MORARIR.” :-”ETİ DE KEMİĞİ DE ÖĞRENCİYE AİTTİR.”(onlara birey olmak için bir şans verelim)

37 ÖĞRENCİLERİN DE DURUMU BİZDEN FARKLI DEĞİLDİR
UNUTMAYALIM Kİ YETİŞKİNLER OLARAK BİZLER DE KENDİMİZE İYİ DAVRANAN,OLUMLU ÖZELLİKLERİMİZİ GÖREN VE ÖVEN,YAPTIĞIMIZ ÇALIŞMALARI ÖDÜLLENDİREN YA DA EN AZINDAN TEŞEKKÜR VE TEBRİK EDEN İNSANLARA DAHA FAZLA YAKLAŞIR VE ONALARIN SÖZLERİNİ DAHA FAZLA DİKKATE ALIRIZ VE BİZLERİ YÖNLENDİRMELERİNE DAHA FAZLA İZİN VERİRİZ. ÖĞRENCİLERİN DE DURUMU BİZDEN FARKLI DEĞİLDİR TEŞEKKÜRLER !